57. Жоғары мектептегі тәрбие әдістері. Жоғары оқу орындарында студентті әлеуметтендіру мәселелері.

Тәрбие жеке тұлағаның сапасына, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына әсер ететін құрал.Ұлы ғұлама Әл-Фараби «Бақытқа жету жолдары» атты еңбегінде «Тәрбие дегеніміз – халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерді дамыту» - деп тұжырымдап «Тәрбиесіз берілген білім адмзаттың өміріне опат әкеледі» деді.

Ж.Аймауытов «Тәрбие» атты мақаласында «тәрбиеге әсер ететін орта өскен орта, ата-ананың тәрбиесі. Сонысы күшті болмаса, бара-бара адамды замандас, жолдастық азғырып, не түрлі жаман мінезді жұқтырытыны белгілі» деп жазған.

Ұлы ғұлама, ойшыл Әл-Фараби тәрбие мәселесімен қоғамдық ұйымдар, мекемелер және жұртшылық болып айнылысқан жағдайда ғана ол нәтижелі болмақ. Тәрбие процесі деп – қоғам талап-тілектеріне сай әрбір жеке тұлғаның ақыл-ойын, сана-сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлық ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара бірлескен әрекетін айтамыз.

1993 жылы Қабылданған тәлім-тәрбие тұжырымдамасында «Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынас дүниетанымын, өмірге көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру»- деп анықтама берілген.

Тәрбиенің қызметтері:

• жалпы адамзаттық гуманитарлық доминанттар деңгейін игеру немесе меңгеру.

• этикалық және эстетикалық мәнерлерде қоғамды меңгеру яғни негізгі әлеуметтік және кәсіптік қызметі, жеке-құндылығы және амалы.

• тәрбиелеу процесіндегі жеке адамның иарархиялық сапасын және деңгейін игеру.

Тәрбие бағытталған процесс, әрі негізгі мақсат оның мазмұны мен бағыты арқылы анықталады.

Тәрбиелеу процесінің толық және жеке бағыты әр түрлі деңгейде іске асырылады: деңгейде, әлеуметтік институттарда, жеке әлеуметтік топтарда, жеке өзара және өзіндік тәрбиелеу деңгейінде.

Тәрбиенің артықшылықтары:

жеке адамның қоғамдық ортадағы адамға гуманистік құндылық бағдарының қалыптасуы;

демократизм және толеранттық қатынасын;

ұлттық санасы мен ұлттық ойынның ерекшелігін;

жеке адамның креативтік мәнін ашу қабілеттілігін.

Тәрбиенің құрылымдық компоненттері:

Тәрбие әдістері дегеніміз – тәрбие мақсатына және нәтижесіне қол жеткізуге байланысты қолданылатын әдіс-тәсілдер.

Тәрбие әдістері:

сендіру;

жаттықтыру;

мадақтау;

жазалау;

үлгі көрсету түрлері әдістерді классификациялаудың базалық негізі бола алады.

Сендіру әдісінің негізгі қаруы – сөз, ақпараттандыру, адам санасына әсер ету.

Жаттықтыру әдісі – іс-әрекетінің көп рет қайталануы арқылы қалыпты әдет қалыптастыру.

Мадақтау әдісі – жағымды іс-әрекетінін бақылау арқылы жеке адамды белсендендіру. Ол мақтау, сый көрсету, жақтау, алғыс білдіру сипатында іске асырылады.

Жазалау әдісі адамның қатесін түсіндіруге, жауапкершілігін арттыруға бағытталады. Қоғам талабын орындау керектігін үйретеді. әрине, жазалау әдісіне педагогикалық тұрғыдан денеге зақым келтіру, яғни, ұрып-соғу, балағаттау жатпайды.

Үлгі көрсету – сөз бен істің бірлігі. Адам тек сөзімен ғана емес, ісімен тәрбиеленушіге үлгі көрсетуі тиіс.

Тәрбие құралы - әлеуметтік тәжірибеде жиынтығы. әдістер мен құралдардың жиынтығы тәрбие формасын анықтайды. «Форма» терминінің мәні: 1) тәрбие процесінің сырттай көрінісі; 2) тәрбиелік жұмыстардың сырттай көрінуін қамтамасыз ететін ұйымдастыру тәсілдері мен тәрбиелік шаралардың бірлікті жиынтығы; 3) тәрбиеленушінің ұжымдық және жеке-дара іс-әрекеттерін жоспарлы ұйымдастыру жүйесі, сонымен, форма – бұл тәрбиелек істер процесінднгі тәрбиеленушінің тәрбиешімен ықпалды қатынас түзу көрінісі. Тәрбие формалары төмендегідей қызметтерді атқарады. ұйымдастырушылық; реттеушілік; ақпараттандырушылық.

ұйымдастырушылық: ұйымдастыру ісі тәрбиелік жұмысқа қатысушылардың өзара ықпалды әрекетінің қисынын (логикасын) бейнелейді.

реттеушілік: қандай да форманың өзі оны пайдалану процесінде әлеуметтік қатынастар нормаларын қалыптастырушы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілір арасындағы өзара байланыстарды реттеп, түзетіп баруға мүмкіндік береді.

ақпараттық: тәрбиеленушінің игерген білімдерін ғана біржақты қабарлауына мүкіндік ашып қоймастан, олардың өзіндік тәрбиелеріне арқа сүйеп, бұрыннан меңгерген ақпараттарын іске асуына жол ашады.

60-80 жылдар мектеп және жоғарғы оқу орындарда оқитын жастарды тәрбиелеу теориясы мен практикасы сияқты жұмастарында Ф.Кумбс, Г.Нинв, Дж. Вильсон, Дж. Брунер, Х. Беккер, Ч. Зильберман, Дж. Анкс, К. Кенистон, Х. Лэш, Ч. Рейс, Т. Роздан, Ф. Кармел және т.б. әйгілі мамандар бір ауыздан қоғамда және ең бастысы оқу орындарда жастарды тәрбиелеу дағдарысқа ұшырағанын мойындады. Л. Колбергтің айтуы бойынша келешекте өзінің қызметі мен функциясын атқарып қоғамның алға басуға жағдай жасап, әділ қоғам құру үшін, жастарға мектептер мен жоғарғы оқу орындар көмектесу қажет.  

П. Херст, Л. Колберг, А. Харрис басқаларға қарағанда алысырақ кетті, олар өнегелі тәрбиелеуде өсіп келе жатқан ұрпақтарда мектептер мен оқу орындарында өткізілетін «адамгершілік тілі» - жақсылықпен жамандықтың айырмашылығын, әділеттілік ұғымын, бостандық, шындықтар, адамгершілікті силау және т.б. тақырыптарға байланысты әңгіме және пікірсайыс әдістері басты рольды атқарады дейді.

Тәрбиеленушілерде қоғамдық армандарға лайықты мінез-құлықтар болу үшін, тәрбиеші мақсатқа бағытталған жігерінен тәрбиеленушіде жеке адам аралық көңіл қалыптастырып, өздігінен оның идеясы мен өнегелі мәнін табуға итермелеу керек. Тәрбиелеу үрдісі мен адамды социализациялауда бұл формула ең негізгісі деп айтуға болады. Адамның өзі жасаған іс-әрекет үрдісінен шыққан сезімдер, эмоциялар және орынды нәтижелер арқасында  дәлеті жиналады. Сондықтан студенттердің өзін-өзі басқару тәрбиелеу үрдісінің күшті фактор ретінде қабылданады.

Қазіргі замандағы педагогикада (әсіресе психологияда) тәрбиелеуде тұлғаның құрылуына таңдаған идеалға мақсатты бағытпен жетуден көрі, тұлғаның дамуына шарттарды жасауда көрінеді.

Тәрбиелеудің ең басты тәсілі – адамды қалқысыз бағаламай, ол адам қандай болса, солай жай қабылдау.

Оқытушының ең басты міндеті – баланың, жасөспірімнің, бозбаланың өмірлік тәжірибенің шектелгеннің, білімнің аздылығынан және бүкіл мәдени байлықты меңгермегеннен ашылмаған тәрбиелеушінің алдынан кең алаңын көрсету. Осындай кең алаңды көрсеткенде тәрбиелеуші қандайда бір таңдауға өзінің бағалау көңілің жасыра алмайды. Әрқашан тәрбиеленушінің өз бетімен таңдау жасауға құқығынан айырмау керек.

Келесі қажетті міндет – тәрбиеленушінің дара қызмет және қатынас стилін, өмірлік стилін таңдауға көмектесу. 

Студенттік ұжымында қоршаған ортаның қолайлы жағдайы, студенттің қалыпты тұлға ретінде дамуға көмектеседі.

Оқытушы-куратор топтағы үрдістердің заңдылықтарын түсініп, олардың қалыптасуына қолайлы әсер көрсету керек.

Студенттік топтың жастары (әдетте жас айырмашылықтары 5 жылдан артық емес) бір мөлшерде болуы, назарлардың, мақсаттардың ұқсастығы, психологиялық ерекшеліктері сияқты, топты біріктіруіне жағдай жасайды. Студенттік топтың басты әрекеті – оқу болғандықтан, өндірістікке қарағанда, оқу ұйымдасқандық едәуір әлсіз болады, сондықтан кейбір кезде біріккен ұжым салынбайды, әркім өз бетімен журеді.

Студентік топта «ұжымдық көңіл-күй» (ұжымда, қоршаған әлемде болатын оқиғаларға ұжымның эмоционалды реакциясы; ұжымның көңіл-күйі ұжымның қызметін ынталандыра алады немесе керісінше бұзалады, соның салдарынан қанағаттанбаушылық, оптимистік, парықсыз көңіл-күй көрінеді), «ұжымдық пікір» (ұжым өмірінің сұрақтарына пікірдің ұқсастығы, көзқарастары, оқиғаларды, топ мүшелердің қылықтарының мақулдау немесе ұялту), «еліктеу құбылыстары, иланушылықтың немесе жарыс құбылыстары» (табысқа жетуге ұмтылуға адамдардың өзара әрекеттесу түрі, өз қызмет нәтижелеріне қызу ынталары жатады) әлеуметтік-психологиялық құбылыстар байқалады.

Қауымдастық – тұлғалық мәнді мақсаттарынан өзара қатынастар тұрғызылған топ (достардың, таныстардың тобы).

Кооперация – бұл топ нақты жұмыс істейтін құрылыммен ерекшеленеді, жеке тұлғаның көңілі іскерлік мінез-құлықты көрсетеді, бағыныштылардың нақтылы мақсаттың орындалуына қойылатын нәтижеге жетудің қызметтің айқын түрі.

Бірлестік – ішкі мақсаттармен біріккен топ, топталған мақсаттарға жету үшін әр қилы жағдайға қарамай, немесе басқа топты пайдалану арқылы.

Кейде топталған эгоизмге жеткенде, еңбек немесе оқу топтарда бірлестік рухқа ие болады.

Ұжым – уақытқа турақты топтың ішіндегі адамдардың басқару органдарымен байланысы, әлеуметтік-пайдалы қызметпен және топтың ішіндегі адамдарды формалды (іскерлік) және формалды емес қарым-қатынастағы мақсатпен біріккен. Оқу ұжымы екі құрылымнан турады: бірінші, бұл оның көптеген ерекшелліктерін анықтайтын педагогтармен кураторлардың мақсатты әрекет етулері; екіншеден, оқу ұжымы – әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарына бағынатын салыстырмалы түрде өз бетімен дамитын құбылыс.