4. Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу формалары
СҒЗЖ орындалуының негізгі формасы – жетекші жинақтап ір қалыпқа түсірген тапсырмаларды жеке-жеке орындау болып табылады. СҒЗЖ орындаудың алғашқы кезеңінде студенттерді зерттеудің әдістері мен тәсілдеріне үйрету үшін топтасып орындау әдісін қолданады.
ҒЗЖ-ына арналған тапсырмаларды келешегі бар тақырыптар бойынша алған жөн. Берілетін тапсырмалардың көлемі мен мәнін студенттердің жеткен жетістіктері мен бейімділіктеріне қарай бөлу керек.
Тапсырмаларда алға қойған мәселерді шешу үшін қажетті барлық жұмыстар көрінуі қажет.
5. СҒЗЖ кешенді жүйесі
Студенттерді ҒЗЖ айналысуын барлық оқу кезеңінде үздіксіз қамтамасыз етуге міндетті. СҒЗЖ негізгі маңызды қағидасы айналысу тәсілі мен түрінің курстан курсқа, кафедрадан кафедраға, бір оқу саласынан келесі біріне, бір оқу түрі мен тапсырмасынан екінші бір түріне негізделеді. Мұнда негізгі зерттеу жұмысының қиындығы студенттердің оқу үрдісінде зерттеу қиындықтарын біртіндеп жоғарылатып отыру. Мысалы, студент бірінші және екінші курстарда бүтін және негізгі жұмыстардың жиынтығы мен жалпы ғылыми дайындық жасаудағы жаңашылдықпен, ғылыми жұмысты орындау қабілеті мен қарапайымдылығымен, өз қабілеті мен ғылыми жұмысты орындалуға негізделуі тиіс. Мұнда рефераттық жұмыстармен лабораториялық жұмыстар шеңберінде орындалатын ғылыми зерттеу жұмыстары. Ал үшінші курста жалпы техникалық және арнайы дайындықтар, көлемі үлкен емес өзіндәк ғылыми жұмыстардың орындалуы және шығармашылық негіздегі тапсырмалар, жаңашыл ғылыми зерттеулерді негіздеу, зерттеу әдістерін тереңдету, техникалық құрал жабдықтар негізінде ғылыми зерттеулер жасау және нәтижесін шығару . Бұл деңгейде міндетті түрде оқу орнының ішінде өткізілетін конференциялар, ғылыми жұмыстар негізінде өткізілетін жарыстар, ғылыми зерттеу жұмыстарының тапсырмалары мен түрлерінің қиындауы, ауқымының кеңейуі секілді жұмыстармен қамтамасыз етілуі тиіс. Мұнда жұмыс айқындала түседі. Мазмұнды шығармашылық сипат алады. Жоғарғы курстарда білімді, дағдыны ары қарай қалыптастыру, жетілдіру, бекіту, шығармашылық ойлауды дамыту және нақты міндеттерді шешуге, өз бетінше шешім қабылдауға, жүзеге асыруға үйрену, алынған білімді тәрбиеде пайдалану, жеке тапсырмалар бойынша студенттердің өз бетінше ғылыми зерттеу жұмысы үдерісінде жүргізіледі. Сондықтан олар барлық деңгейдегі конференцияларға, байқауларға қатысу, институт қызметкерлерінің жетекшілігімен ҒЗЖ жүргізу, диплом жұмыстарының байқауына қатысуы керек.
Бұдан басқа ғылыммен айналысатын студенттердің сонғы курстарда оқытушылар мен қызметкерлердің жетекшілігімен студенттердің шығармашылық ұжымы жоғары оқу орынындарының лабораториялары мен өндірістерде зерттеумен, жобалау-конструторлық талдамалармен айналысатын, оның ішінде кешенді дипломдық және курстық жобаларды орындаумен, кейін нәтижесі қызығушылық танытқан өндірістерге енгізетін ғылыми-техникалық отрядтарға қатысуы міндетті болып саналады.Бұл студенттерге нақты міндеттер мен олардың шешімін, жобасын жасауға және өздерінің ұсыныстарын тәжірибеде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Студенттер жоғарғы оқу орындарының ұжымдық шығармашылық және ұйымдасқан жұмыстардың дағдыларын үйрену мақсатында жоғары оқу орындарының лабораториялары мен кафедраларына, өзінің қызмет саласының ұйымдар мен мекемелеріне тәжірибелік көмек көрсететін ғылыми, техникалық, жобалау, экономикалық және басқа да ұйымдардың құрамында ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізе алады.
Оқу үрдісін ұйымдастыру ғылымның қазіргі жетістіктерін, мәдениет, экономика, ғылым, техника мен технология салаларындағы өзгерістерді көрсететін білім берудің барлық қырларының жүйелі жаңаруын ескере отырып жүргізілуі керек. Бұл салада нақты нәтижелер алу үшін автордың жасына сәйкес түзетілген тәжірибеден өткізілген технологиялар, өзіндік ғылыми жұмыстар мен мақалаларына енгізілген теориялық және практикалық жағына ерекше назар аудару керек.
Мамандықтар бойынша жоспар жасау қоғамдық ғылымдар, жалпы ғылыми, технологиялық мамандық пәндері кафедраларымен бірге жүргізіледі. Жұмысты алдын-ала білімге, дағдыға, іскерлікке маманның сапасына нақты талаптар қоятын бітіруші кафедра бақылайды.
Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысы міндетті есеп берумен, конференция, үйірме отырысында баяндаумен, курстық жұмыс және т.б жазумен аяқталады.
Дипломдык еңбек - курс жұмысының қарастыратын проблематикасы, зерттеу амал-тәсілдері тұрғысынан да, мазмұны мен көлемі жағынан да әлдеқайда күрделі, ауқымды жұмыс. Онда студенттер тақырып, мәселе бойынша ғылыми әдебиеттерді, еңбектерде айтылған пікірлерді талдап, оны жинақтап қана коймай, өз бетінше ізденіп, оларды дамыта қарастырады, сөйтіп, өзіндік түсінік көзқарасын да танытады.
Курстық жұмыс даярлауды ұйымдастыру
Курстық жұмысқа жетекшілік жасау
Курстың жұмысқа жетекші пән бойынша сабақ беретін оқытушылардан тағайындалады.Ғылыми жетекші:
- курстың жұмыстың тақырыбын, кеңес беру кестесін, жұмысты орындаудың күнтізбелік жоспарын, қорғау күнін бекітеді;
— жұмыстың орындалу барысын бақылайды. Ғылыми жетекшінің негізгі міндеттері:
студентке тақырыпты таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін, зерттеу әдістемелерін анықтауға көмектеседі;
студентпен бірге отырып жұмыстың күнтізбелік жоспарын құрады және тапсырмаларды,кеңес беретін күндерді анықтайды;
студентті курстың жұмысты орындауға қойылатын талаптар және нақты нұсқаулармен таныстырады (жұмыстың негізгі кезеңдері, кезең бойынша жұмыс мазмұны, есеп беру түрі, т.б.);
тақырып бойынша әдебиеттер, материалдар жинастыру үшін кеңес береді;
психологиялық-педагогикалық бақылау мен экспериментті ұйымдастыру жөне өткізуге көмектеседі;
алынған зерттеу материалдарының сапасын тексереді;
курстың жұмыстың орындалу барысын бақылайды;
қорғауды ұйымдастырады.
Курстық жұмысты даярлау шарттары
1. Жалпы талаптар
Курстың жұмысты даярлау сыртқы бетті толтырудан басталады.
Курстың жұмыс стандарт А4 форматында жазылады. Жұмыс таза, ұқыпты, ешқандай қысқартусыз, әрбір айтылайын деген жаңа ой жаңа жолдан басталады. Әріптер мен белгілер жұмыстың барлық бетінде бірдей және талапты сақтап жазылуы керек. Жұмыс форматтың бір жақ бетінде орындалады; сол жаң — 3 см, оң жаң — 1 см, жоғарғы және төменгі жағы — 2 см болуы керек.
2. Курстың жұмыстың беттерін нөмірлеу
Барлық беттер нөмірленеді және ол әр беттің төменгі жағының ортасына соңына нүкте қойылмай жазылады. Сыртқы бетке нөмір қойылмайды.
Курстың жұмыстың мазмұнындағы, жеке беттегі кестелер мен графиктер оның беттерінің жалпы санына кіреді.
Курстың жұмыстың бөлімдері немесе тараулары араб санымен азат жолдан соңына нүкте қойылмай жазылады.
3. Курстық жұмыстың жалпы көлемі
Курстың жұмыстың көлемі қолжазбамен — 40-45 бет, компыотермен — 25-30 бет болуы керек.
4. Курстық жұмыс мазмұнындағы кестелер мен графиктер Суреттер, кестелер, графиктер А4 стандарт беттерде орындалады немесе көшірме түрінде сондай өлшемдегі қағазда беріледі. Егер фотосуреттер бар болса олар стандарт қағазға желіммен жапсырылады. Оларда ешқандай сызат, түзету, таңба болмау керек. Барлық графиктер мен кестелерге курстың жұмыстың мазмұнында міндетті түрде сілтеме жасалуы керек. Сілтемеде «График» немесе «Кесте» деп жазылып нөмірі көрсетілуі керек. Таблица өте көлемді болған жағдайда келесі бетке де көшіруге болады.
Дипломдық жүмыс даярлауды ұйымдастыру Дипломдық жүмысқа жетекшілік жасау
Дипломдық жұмыс орындау барысында студентке бірқатар көмектер қажет. Мәселен, оның жұмшсына жетекшілік жасау, қажет кезінде кеңес беру сұмысына желі бақылау жасау, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсыну, мен каттар, материалдарды жинақтау және оларды өңдеуде бірігіп жұмыс істеу.
Студенттің дипломдың жұмысына жетекшілік расау ғылыми жетекшінің тікелей міндеті.
Ғылыми жетекші студентке:
дипломдық жұмысты орындауға тапсырма береді;
дипломдық жұмысты орындау барысында студентке қиыншылық тудырған мәселелер бойынша жұмыс кезеңдерін анықтауға көмек көрсетеді;
Тақырып бойынша студентке қажетті әдебиеттермен жұмыс істеуге нұсқау береді;
белгіленген күндерге сәйкес қажетті кеңестерін айтады;
жұмыстың орындалуын жүйелі бақылайды;
жұмыс аяқталғанда пікір береді.
Дипломдық жұмысты орындауға қойылатын талаптар
Дипломдық; жұмыс жазуда оған қойылатын талаптар толық сақталуы керек. А4 стандарт форматтың бір жақ бетінде жазылады. Жұмысты компьютерде бір аралықпен орындауға болады, жұмыс мәтінін орындауда келесі параметрлерді сақтау керек: сол жаң 3,5 мм, оң жаң 1 мм, төменгі және жоғарғы жағы 20 мм болуы керек.
Кестмер, суреттер жөне графиктер қара пастамен орындалады.
Аяқталған дипломдық жұмыс қатты қағазда түйшіледі.
Графикалық материал
Иллюстрациялар (суреттер, кестелер, диаграммалар, фотосуреттер, т.б.) бірінші рет беріліп отырса, мәтіннен кейін сыймаса келесі бетке қойылады.
Жұмыста барлық иллюстрацияға сілтеме жасалу керек.
Иллюстрацияның атауы болуы қажет жұмыстың барлық мазмұнында араб цифрларымен реттік нөмірмен нөмірленуі қажет.
Егер жұмыста бір ғана иллюстрация болса, оны нөмірлеу қажет емес.
Кестелер
Сандармен берілетін материалдарды мүмкіндігінше кесте түрінде берген дұрысырақ болады (қосымша).
Кестені мәтіннен кейін берген дұрыс, егер орындау мүмкін болмаса, келесі бетке беруге болады.
Мәтінде барлық кестеге сілтеме жасау қажет.
Кестені жұмыстардың барлық жерлерінде араб цифрымен реттік нөмірмен беру керек.
Егер жұмыста бір кесте болса, ол нөмірленбейді «Кесте» деп жазылмайды.
Әр кестенің аталуы болады, ол «Кесте» деген сөзден соң жазылады. «Кесте» және оның аталуы үлкен әріппен жазылады, соңына нүкте қойылмайды. «№ п/п»түрінде кестеде көрсету қажет емес.
Егер кестенің аталуы күрделі болса, онда оны қайталамайақ, оның нөмірін ғана көрсетуге болады.
Егер мәтінде цифрлық материалдардың көлемі шағын болса, онда оны кестеде бермеуге болады, баған түрінде бөліп беруте болады.
Сілтемелер
Дипломдық жұмыс мәтінінде сілтемеквадрат түрінде беріледі. Қажет жағдайларда беттері де (дәйексіз немесе цифрлық мәлімет қолданған) көрсетіледі.
Кесте, сурет, қосымшаларға сілтеме көдімгі (дөңгелек) жақшаларға алынады.
Қосымшалар
Қосымшалар дипломдық жұмыстың жалғасы ретінде беріледі.
Әр қосымша жаңа беттен басталады беттің жоғарғы-орта ұсында «қосымша» деген сөзбен жазылады, әр қосымшалардаң атауы болуы керек.
Егер қосымша көп болса, әліпбилік әріптермен, 4 әріппен басталып беріледі, ондаЁ,3,И,Й,0,Ч,Щ, Ъ, Ы, Ь, Я әріптері қолданылады.
Қосымшалар мәтіндегі сілтеменің тәртібі бойынша орналастырылу керек.
Әр қосымша жаңа беттен басталады.
Егер қосымша дипломдық жұмыстың соңында келсе, онда қолданылған әдебиеттер тізімінен кейін, жұмыстардың жалпы беттерінің санына еніп, жеке бетте «қосымша» деп үлкен әріппен жазылады. Осы беттен кейін қосымшалар беріледі.
Дипломдық жұмыс бұл студенттің жоғарғы оқу орнын аяқтау кезінде жазылатын соңғы қорытынды өзіндік ғылыми-тәжірибиелік жұмысы. Дипломдық жұмыс әдетте жаратылыс ғылымдары, гуманитарлық, шығармашылық пен экономика мамандықтары студенттерімен жасалады. Яғни дипломдық жұмыстың жүйелік мақсаты - бітірушілердің жалпы теоретикалық білімін және тәжірибиелік қабілетін тексеру. Диломдық жұмыстың (жоба) және дипломдық жұмысқа дейінгі мамандыққа бағытталған тәжірибие – студенттің кәсіптік ортада өзіндік қабілетін қалыптастыруға жауап беретін оқудың қорытынды кезеңі. Дипломдық жұмысты Мемлекеттік аттестация комиссия отырсында ойдағыдай қорғауы – бұл студентке тиісті біліктілікті берудің құқықтық негізі. Ерекшелік ретінде тек қана медицина мамандықтары (педиатрия, фармация, жалпы медицина, стоматология) дипломдық жұмыс қорғаудың орнына, мемлекеттік емтиханды нәтижелі тапсыру және интернатураны бітіру болып табылады.
І. ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
Азаматтық-патриотттық.
Құқықтық: жастар ортасындағы құқық бұзушылық және қылмыстың алдын алу;
Дене тәрбиесі: спорттың көп түрінің дамуы, әуесқойлық спорттық жарыстарға қатысу, студенттерді бос уақыттарында спортқа ұйымдастыру;
Мәдени және шығармашылық: студенттің көркем үйірмелерге, эстетикалық талғамын қалыптастыруын, өз күшімен ұйымдастырылған көркемөнерді дамыту;
Әлеуметтік: әлеуметтік серіктестіктердің түсіндіру ұстанымы, студенттердің волонтерлік қозғалысының дамуы және қалыптасуы;
Танымдық белсенділік дегеніміз – оқушының оқуға, білімге деген ынта – ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл – ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады. [4]
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл – ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл – амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз. Сондықтан оқу барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас – ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады. Шәкірттің қабылдауы негізінен, мүғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1-Дәреже – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 – дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-Дәреже – түсіндіруші белсенділік-оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді.2-дәрежеге тән көрсеткіш оқушының бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-Дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған сабақтар түрлерін төртке бөліп қарастыуды ұсынамыз:
• Танымдық
• Коммуникативтік
• Шығармашылық
• Әдіснамалық
Өзіндік жұмыс пен шығармашылық сабақтарды өткізу оқушының танымдық белсенділігін арттырудың құралы, сапалы білім берудің шарты, оқу үрдісін ұйымдастыру факторы, оқытудың жекелік бағдары болып табылады. Танымдық әрекеттегі белсенділік компаненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады: мотивациялық, еріктік, мазмұнды-операциялық, бағалау- нәтижелік.
Тәжірибелік – экперименттік жұмыстарда зерттеліп дәлелденген жоғары сынып оқушыларының танымдық-белсенділігін қалыптастыру көрсеткіштерімен өлшемдерін , деңгейлерін жалпы білім беретін орта мектептерде оқу үрдісін жетілдіруді ұйымдастыруда қолдану тиімді.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыру жеке тұлғаның өзіндік ақыл-ой дербестігін, шығармашылық әлеуетін көтереді. Оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар жиынтығы мен тиімді әдіс-тәсілдерді, оқытудың түрлі формаларын қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеріп, танымдық ой- өрісін арттыруға болатынын эксперимент жұмыстарының қорытындыларынан көруге болады. [7]
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңыздылығын зерттей келе мынадый ұсыныстар туындады:
Мектептегі жоғары сынып оқушыларына конференциялар, дебаттар, дөңгелек столдар, іс-шаралар жыл сайын жүргізіліп отырылуы керек.
Өзіндік жұмысқа бейімдеудің дидактикалық жүйесін тиімді жүзеге асыратын оқытудың жаңа технологияларын жасап іске ендіру.
Оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік жұмыстарын дамыту барысында кешенді мақсатты бағдарлама жасау.
Оқушының қабілеті мен білімін көтеру мақсатында оқу жоспарларын жасау.
Оқу үрдісінде ауқымды түрде педтехнологияларды қолдану, компьютер арқылы ақпараттандыру. Қосымша танымдық сабақтарды көбейту.
Өзіндік сананы зерттеу кезінде психологтар өзіндік танымның дамуына, құрылымы мен генезисіне әсер ететін факторларды қарастырумен байланысты мәселелерге басты назар аударады.
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы. Бұл әлеуметтік кәсіби категория ХІ-ХІІ ғ.ғ. алғашқы университеттер пайда болғаннан бері тарихм құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасқандығымен сипатталады.
Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше студенттердің мамандық жайлы елестетулер деңгейі оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі. Әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен салыстырғанда білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық және мотивациясының жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Сонымен бірге студенттік шақ – әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретінде қатынастарының неігізінде жатыр.
Адамның өзін-өзі тануының объектісі не деген сұраққа жауап іздеп көрейік. Кез-келген адамнан өзің туралы не білесің деп сұрасаң, онда әрбір адам өзі туралы бірнеше жалпылама сипаттамалардан тұратын жауап бере бастайды, мыс: «Мен көпшілмін, бірақ кішкене ұялшақтаумын, жалпы ақ көңілмін» деген сияқты. Сол себепті өзін-өзі тану процесінде де де өз тұлғамыздың танығымыз және зерттеп білгіміз келетін аймақтары мен сфераларын анықтау қажеттілігі туады.
Психологияда алғашқылардың бірі болып өзін-өзі танудың сфераларын американ психологы У.Джемс белгіледі. Адам санасындағы таным элементтері ретінде ол физикалық тұлғаны, әлеуметтік тұлғаны, рухани тұлғаны бөледі.
Физикалық тұлға – бұл адамның тәні және адамға қатысты барлық нәрселер: киімі, отбасы, жағдайы, өзінің еңбек өнімдері.
Әлеуметтік тұлға - бұл өзге адамдар тарапынан біздің тұлғамыздың мойындалуы. У.Джемстің айтуынша, адамды қанша индивид тұлға деп мойындаса және ол туралы пікірлері болса, онда сол адамда сонша әлеуметтік тұлға болады. Рухани тұлға бұл сананың жеке күйлерінің, нақты алынған рухани қабілеттер мен қасиеттерінің бірлігі. Тұлғаның аталған үш типі иерархиалы түрде ұйымдасқан. Ең жоғарғы деңгейінен рухани тұлға орын алады , төменгісінде - физикалық. Әлеуметтік тұлғалар аралық орын алады.
Студенттік шақтың өмірлік көзқарастың қалыптасуы үшін өте маңызды, осы уақыттқа дейінгі адами алғы шарттары жетіледі. Болашаққа деген өз әрекетінің бағдарламасын құруда болашақ мамандықты таңдау және т.б. кіреді. өзінің болашағы туралы “мен”—идеалды, “мен” – болашақта образдарының дамуы туралы объективті ұсыныстарының құрылу процесін зерттеу жоспарда әлеуметтік және медициналық нормалардан ауытқуларына ие еместігі әртүрлі адамдарда бұл процесстер болатындығын және оптималды индивидуалды типтік варианттарының ажыратылуының мүмкін екендігі айтылады.
Студенттік шақ - өмірлік, болашақ көзқарасының құрылуының шешуші кезеңі. Сондықтан да, дәл осы уақытта эмоционалды жеке адамдық алғышарттары жетіледі, өмірлік көзқарасты іздестіруі жастардың өзіне бағдарлауды, өзінің жекелігін сезінуді, әлеуметтік жалпылықтың элементті, өзінің болашақ әлеуметтік жағдайының талдануы және оған жету тәсілдерін таңдауы кіреді.
Осы ізденіс барысында студенттер жеке өзінің бар екенін және адамзаттың даму перспективасының мағынасын жаңғыртады. Студенттік шақтағы жастардың сипаттамасы - өмірлік болашақтың жоспары. Болашақтың жоспары бір жағынан жеке адамның өзінің алдына қойған мақсаттарының жалпылық нәтижесінде, жекелікке ұмтылатын құндылық бағдарланудың тұрақты ядросының құрылуын қарастырады. Екінші жағынан, мақсат пен мотивтердің нақтылануы.
Студенттік кезеңді құрайтын 4-5 жылдың ішінде жеке адамда күрделі өзгерістер болады. Жеке адам дамуының бас кезінде адамның физикалық тұрғыда жетілуі ғана емес, сонымен қатар тұлғалық белсенділігі мен интеллектуалдылық және моральдық көрсеткіштерінің де жан-жақты дамуымен сипатталынады.
Студент тұлғасының қалыптасуына, өз ортасы, оқу орны, оқытушылар мен ата-аналар қарым-қатынасынан туындайтын ішкі және сыртқы жағдайларда үлкен әсерін тигізеді. Студенттің танымдық сферасының кеңейіп, жеке адамдық концепциясының, яғни, кемелденуінің басталуы да – осы кезеңдегі түрлі жағдайларға байланысты қалыптасады.
Студенттік жас (18-25 жас) адам өміріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-25 ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гөрі, кемелді жас кезеңдерінің қатырында бастапқы буын болып табылады.
Студенттік кез – бұл ерекше әлеуметтік категория жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы. Бұл әлеуметтік кәсіби категория ХІ-ХІІ ғ.ғ. алғашқы университеттер пайда болғаннан бері тарихы құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасқандығымен сипатталады.
Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше студенттердің мамандық жайлы елестетулер деңгейі оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі. Әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен салыстырғанда білімділіктің неғұрлым жоғары деңгейімен және танымдық және мотивациясының жоғары деңгейімен ерекшелінеді. Сонымен бірге студенттік шақ – әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділік пен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен сипатталады. Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретінде қатынастарының неігізінде жатыр.
Студент тұлғасының бағыттылығы
қажеттіліктер
материалдық рухани
елігу, талпыныс, эмоционалды күй
(тамақ, киім, тұрғын (таным,музыка,кітап жәнет.б)
үй
және т.б)
Оқушы белсенділігі
Тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерін оңтайландырудың басты жағдайы – белсенділік белгілі бір әс-әрекет түріне бағыттылық.
Оқу әс-әрекетінің мотивтерін төмендегідей анықтауға болады:
М – білім алуға бағыттылық;
М2 – мамандық алуға бағыттылық;
М3 – диплом алуға бағыттылық.
Ерлер арасында мамандық алуға, ал әйелдер арасында – диплом алуға бағыттылық жоғары.
Студенттердің психологиялық мүмкіндіктері (16-20 жас аралығы):
ақыл-ойының, адами қарым-қатынасының жетілуі;
көзі ашық, дүниетанымы қалыптасқан;
жаңаны сезіну – батылдық,шешімділік;
дербестілік,тік мінезділік;
сыншылдық, өз-өзіне сын көзбен қарау;
таным мен интеллектуалды мүмкіндіктердің шыңырау шегі;
мақсаттылық, шешімділік, табандылық, бастамашылдық;
жауапты шешімдерді қабылдау: мамандықты таңдау және меңгеру;
өмір сүру стилі мен орнын таңдау;
өмірлік жарын таңдау, өз жанұясын құру, сексуалды белсенділік;
сәйкестік кризисі: әлеуметтік және индивидуалды тұлғалық таңдаулар мен өзіндік анықтаудың пайда болуы;
профессионалды ойлау мен профессионалды компетенттіліктің қалыптасуының ең тиімді кезеңі;
мінез-құлық, интеллект, бағалы бағдарлардың қалыптасуының ортаңғы кезеңі.
Қорыта айта кететін болсақ, студентттердің өмірлік жоспарының жүзеге асуы үшін олар жақсы, білікті маман болып шығуы керек. Жоғарғы оқу орны студенттерінің өмірлік жоспары-бұл әрекеттің жоспары, жоспардың психологиялық проблемаларына арналған зерттеулер адамның онтогенетикалық дамуының осы жас ерекшеліктік этапында қаралған. Ол үшін ең алдымен жоғарғы оқу орнындағы оқытушылар да өз ісінің шебері және студентттердің индивидуалды психологиялық ерешеліктерін білуі керек
Тұлғалық іс-әрекеттік тұрғыдан студент белсенді өз әс-әрекетін өз бетінше ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субьектісі ретінде қарастырылады. Оған танымды және коммуникативті белсенділіктің нақты, кәсіби бағдарланған міндеттерін орындау деген ерекше бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық контекстік болып табылады. Студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы адам дамуының осы кезеңінің қалыпты экономикалық тұрақтылықтың қалыптасуымен ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құруымен байланысты болуы.
Студенттер де жасөспірімдер секілді өзінің қандай екенін, қаншалықты құнды, қабілетті екенін барынша білгісі келеді. Өзіндік бағалаудың екі тәсілі бар:
Олар өзі туралы алдын –ала көзделген мақсатын қаншалықты жүзеге асырғанымен салыстырып, теңестіреді. Егер өзінің бұл туралы ойлағаны мен өзгелердің соған қойған бағасы дәл келсе, осы жетістікке жеткеннің белгісі деп санайды.
Өзгелердің өзі жөніндегі пікірін жинап, соларды өзара салыстыру арқылы жетіспейтін жақтарын білу. Мұндай жағдайда өзі мен үлкендер берген баға сәйкес келмеуі мүмкін.
Әрбір адамда «Мен» деген біреу болғанымен, осылардың тиісті жағдайларға байланысты неше түрлері кездеседі: 1. «Мен шынында кіммін?» (шындықты көздейтін мен); 2. «Мен»-өзімді өзгелер қалай бағаласын деп ойлар едім? (эмпатикалық мен); 3. «Мен»-тілегім бойынша қандай болғым келеді? (тілек, яғни фантастикалық мен); 4. «Мен» келешекте кім болғым келеді? (болашақ мен).
Сонымен, өзіндік бағалауда студенттер өзіне сындарлы көзқараспен қарап, өз мүмкіндігін өмір талабына сәйкес бағдарлай білуі, өз мақсатын нақтылау, ойын түйіндеу қабілеттілігіне ие болады. Өзіндік бағалау адамның өзіне деген сенімін арттырып, рухани үйлесімдігін дамытады.
Осы шақта практикалық және танымдық іс-әрекеттің субъектісі, тұлға ретінде ұғынуы және бағалауы яғни, өзіндік сана- сезімі қалыптасады.
Студенттердің ақыл-ойына келсек, мұның өзі жасөспірімдік кезеңге қарағанда сапа жағынан да, көлем жағынан да біршама қалыптасып қалған. Қалыптасуда мынадай екі тетік бар: біріншіден, бұлар өзі қоршаған әлеумет ортасынан соның ішінде жеке адамдар арасында кездесетін неше түрлі қатынастың мәнісіне түсініп, әр нәрсенің себебіне және одан шығатын нәтиженің мәнісіне түсініп, әр нәрсенің дүниеде себепсіз нәтиже болмайтынын ұғына бастайды.; екіншіден, егер бұл кезеңде ересек уақытының көбін мұң, фантазия сияқты нәтижесіз объектілерге жіберетін болса, енді сол фантазиядан нәтиже шықпайтынын біліп, күші мен жігерін шындық нәрсені меңгеруге жұмсайды. Осының өзі ақыл-ойдың дамуындағы үлкен жетістіктің бірі .
Біз жүргізген эксперименттік жұмыстың мақсаты психологияда студенттердің өзін-өзі тануына байланысты теориялар мен концепцияларды теория жүзінде зерттеп қана қоймай, студенттік кезеңдегі өзін-өзі танудың құрылымын зерттеу және түрлі факторлардың әсеріне байланысты оның спецификалық ерекшеліктерін анықтау.
Студент тұлғасының өзін-өзі тану мәселесіне деген көзқарастарды саралап көрелік. Алғаш рет студенттің тұлғалық тұрғыдан өзін-өзі тану мәселесі Г.И. Метельскийдің еңбектерінде орын алды.
Ол тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін зерттеген болатын. Өзінің тәжірибелік зерттеуінде тұлғаның өзін-өзі тану процесінде жинақталатын білімдер, қабілеттер және дағдылар жүйесі алуан түрлі педагогикалық міндеттерді шығармашылық тұрғыдан шешудің маңызды шарттарының бірі екендігі туралы болжамды негіздейді. Педагогикалық шеберліктің алуан түрлі деңгейлеріндегі тұлғаның қомақты тобын зерттей келе, Г.И. Метельский олардың өзін-өзі тануындағы, өзінің даму үрдісі мен нәтижесінің, оның жетістіктері мен кемшіліктерінің ерекшеліктерін танудағы да өзекті айырмашылықтарды көрсетіп берді.
Г.И. Метельскийдің зерттеуі студенттің болашақ педагог тұлғасы ретінде өзін-өзі тануы - оның өз тұлғасы мен іс-әрекетінің алуан жақтарын объективті, шынайы қабылдау мен түсінуге түрткі болар рефлексиялық гностикалық міндеттердің белгілі бір жиынтығын шешу процесі екендігін көрсетті. Г.И. Метельский тұлға бойындағы рефлексияға, өзін-өзі тануға қабілеттіліктің дамуының үш сатысын жіктеп көрсетті. Тұлға өз іс-әрекеттерінің ішкі бір бөлігін көріп-біліп, пайымдап, тек жекелеген жақтарына ғана түзетулер енгізу-төменгі деңгейге тән құбылыс. Адам тұлғасы туралы мағлұматтардың көбірек болып, оның ерекшеліктерін шынайырақ тануы-орташа деңгейдің сипатында жатады. Жоғарғы деңгей - болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі тану кезінде көрінетін мағұлматтық және бағдарлау қызметтерінің бірлігінің көрнекті үлгісі.
Г.И. Метельскийдің зерттеуі тұлғаның өзін-өзі тану процесінде қалыптасатын мағлұматтар мен қабілеттер жүйесі педагогикалық мәселелерді шығармашылық тұрғыдан шешудің маңызды шарттарының бірі болып табылып, тұлғаның еңбек, таным және қарым-қатынас субъектісі ретіндегі өсіп-жетілуіне ықпал ететіндігі туралы болжамды дәлелдеп берді.
Келесі қажетті міндет – тәрбиеленушінің дара қызмет және қатынас стилін, өмірлік стилін таңдауға көмектесу.
Студенттік ұжымында қоршаған ортаның қолайлы жағдайы, студенттің қалыпты тұлға ретінде дамуға көмектеседі.
Оқытушы-куратор топтағы үрдістердің заңдылықтарын түсініп, олардың қалыптасуына қолайлы әсер көрсету керек.
Студенттік топтың жастары (әдетте жас айырмашылықтары 5 жылдан артық емес) бір мөлшерде болуы, назарлардың, мақсаттардың ұқсастығы, психологиялық ерекшеліктері сияқты, топты біріктіруіне жағдай жасайды. Студенттік топтың басты әрекеті – оқу болғандықтан, өндірістікке қарағанда, оқу ұйымдасқандық едәуір әлсіз болады, сондықтан кейбір кезде біріккен ұжым салынбайды, әркім өз бетімен журеді.
Студентік топта «ұжымдық көңіл-күй» (ұжымда, қоршаған әлемде болатын оқиғаларға ұжымның эмоционалды реакциясы; ұжымның көңіл-күйі ұжымның қызметін ынталандыра алады немесе керісінше бұзалады, соның салдарынан қанағаттанбаушылық, оптимистік, парықсыз көңіл-күй көрінеді), «ұжымдық пікір» (ұжым өмірінің сұрақтарына пікірдің ұқсастығы, көзқарастары, оқиғаларды, топ мүшелердің қылықтарының мақулдау немесе ұялту), «еліктеу құбылыстары, иланушылықтың немесе жарыс құбылыстары» (табысқа жетуге ұмтылуға адамдардың өзара әрекеттесу түрі, өз қызмет нәтижелеріне қызу ынталары жатады) әлеуметтік-психологиялық құбылыстар байқалады.
Тәрбиелеудің ең басты тәсілі – адамды қалқысыз бағаламай, ол адам қандай болса, солай жай қабылдау.
Оқытушының ең басты міндеті – баланың, жасөспірімнің, бозбаланың өмірлік тәжірибенің шектелгеннің, білімнің аздылығынан және бүкіл мәдени байлықты меңгермегеннен ашылмаған тәрбиелеушінің алдынан кең алаңын көрсету. Осындай кең алаңды көрсеткенде тәрбиелеуші қандайда бір таңдауға өзінің бағалау көңілің жасыра алмайды. Әрқашан тәрбиеленушінің өз бетімен таңдау жасауға құқығынан айырмау керек.
ЖОО - студенттерді тәрбиелеудің әлеуметтік институты
Студент тұлғасына әсер ететін тиімді тәрбие шараларын іздестіру мен жүзеге асыру ЖОО педагогикалық ұжымының жалғыз ғана міндеті емес. Негізгі жұмысты өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі дамыту дағдыларын қалыптастыруға, сондай-ақ студенттің педагогикалық әсерді қабылдап қана қоймай, өз бетінше әрекет жасап, тәрбие жұмысына белсенді қатысуға мүмкіндігі болатын ортаны құруға бағыттау да аса маңызды. Мұндай ұстанымды тәрбие жұмысын тең құқылы және тең дәрежелі әріптестердің өзара бірлескен әрекетінің үдерісіне айналдыра алатын әлеуметтік әріптестік қағидасы жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Аталған қағида негізінде ҚазҰУ-да студенттік өмірдің бірқатар маңызды мәселелерін шешуде студенттік өзін-өзі басқару ұйымдарына шешім қабылдауға қатысу бойынша өкілеттіліктер беру тәжірибесі енгізілген. Атап айтсақ, білім беру үдерісінің сапасын бағалау, студенттерді жатақханаларға орналастыру мен одан шығару, тәртіпті қадағалау, академиялық келеңсіздіктермен күресу, мәдени-көпшілік шараларды жоспарлау мен ұйымдастыру, тамақтандыру мен әлеуметтік-тұрмыс шарттарының сапасын қадағалу - студенттердің құзырында. Әлеуметтік әріптестіктің шынайы нәтижесі ҚазҰУ студенттерінің аса маңызды әлеуметтік-қолданбалы мәні бар бастамаларының көбеюінен де көрініс беруде. Осындай бастамалардың қатарында студенттік өзін-өзі басқару жүйесін дамытудың жол картасы, академиялық алмасулар бойынша студенттік орталық құру, басқа аймақтардан келген студенттерге қаладан тұратын үй табуға көмектесетін әлеуметтік желі құру, студенттердің қоғамдық рейтингісін енгізу, көпфункционалды студенттік интернет-портал жасау және т.б. көптеген жобаларды атап көрсетуге болады.
Студенттік ортада тәрбие үдерісін ұйымдастырудың тиімді жолы студенттік еріктілер қозғалысын дамыту болып табылады. Еріктілер жобаларын дайындау мен жүзеге асыру жастарды азаматтық қоғам құру ісіне тартуға мүмкіндік береді, сондай-ақ олар білім беру, мәдениет, қоғамдық өмірдің салаларына қатысты түрлі мәселелерді шешу жолдарына қатысты тың идеяларды ұсынуға мүмкіндік алады. Студенттерді еріктілер қозғалысына тартуды белсенді жастар студенттік сайт, кәсіподақ, университеттік газет пен радионың көмегі арқылы жүзеге асырып отыр. Еріктілер жұмысын одан әрі жетілдіру, тәжірибе жинақтау және пікір алмасу үшін, топта жұмыс істеу, көшбасшылық, коммуникативті дағдыларды қалыптастыру бойынша тренингтер ұйымдастырылып, қайырымдылық қорлары мен еріктілер қозғалысының өкілдерімен мастер-кластар өткізіледі. Үздік жобалар файндразинг бойынша кеңестік қолдау табады және нәтижесінде студенттік ұйымдар өз жұмыстарына қоғамдық қорлар мен басқа да сыртқы ұйымдар арқылы қаржы тартуға қол жеткізіп отыр.
Студенттердің шығармашылық қуатын тиімді салаға бағыттауға студенттермен жұмыс жүргізудің клубтық формасы да ықпал етуге болады. Мұндай тәжірибе бүгінде әлемнің барлық университеттерінің жүйесінде кеңінен қолданысқа енген. Қазақстанның ЖОО-дарында да бұл тәжірибе кең етек жайған. Олардың жұмыстарына университет студенттерінің жартысына жуығы толық тартылған. Олар патриоттық, кәсіби және ғылыми бағыттағы клубтар, көркемөнерпаздар үйірмелері, спорттық секциялар, көшбасшылар мектептері, әлеуметтік және ағартушылық клубтар. Қызығушылықтары бойынша клубтар мен студенттік өзін-өзі басқару ұйымдарын дамыта отырып, біз студенттер қауымын жағымды шығармашылық негізінде біріктіреміз, оларды жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтар мен қанықтырамыз, өзін-өзі жетілдіруге ұмтылу қажеттілігін тәрбиелейміз. Аталған механизмдер жастар ұйымдарының студенттік ортадағы үдерістерге тигізетін оң ықпалын анағұрлым арттыра түседі. Сондай-ақ жастардың кез келген теріс ықпалды ағымдар мен ұйымдардың жетегінде кетпеуіне шынайы түрде балама бола алатын орта қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Педагогикалық тәлімгерліктің дәстүрлері мен жаңашылдықтары
Әлеуметтік серіктестіктің басымдықтары педагогтардың тәрбие жұмысындағы рөлін төмендетпейді, тіпті олардың тәрбие үдерісінен бас тартуларын да қарастырмайды. Керісінше, оқытушының негізгі миссиясының мәні білімді беруші ғана емес, студентті тәрбиелеудің белсенді агенті екендігімен де анықталады. Университеттегі кредиттік білім беру жүйесі жағдайында студент пен оқытушының өзара қарым-қатынасы жаңа бастаулар негізінде құрылып отыр. Мәселен, бір жағынан бастама, таңдау еркіндігі, жекедаралық және студенттің жеке жауапкершілігі, екінші жағынан оқытушының көмегі, ықпал жасауы мен қолдауы бірін-бірі толықтыруда. Педагогикалық тәлімгерлік студенттердің барлығы білім алу мен тәрбие үдерісінде негізгі жауапкершілік өздеріне жүктелетіндігін толық түсінбеу жағдайы мүмкін болатындығын да ескере отырып жүргізіледі. Осыған орай ЖОО-дарында кураторлар институты жандандырылып, студенттік топтардың куратор-эдвайзерлері аса маңызды екі бағытты - тәрбие және академиялық кеңес беру қызметін қатар атқарып отыр. Мұндай ұстаным оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынастарының тиімді жүйесін құруға, жастармен өмір тәжірибелерімен, өз білімдерін бөлісуге мүмкіндік береді. Куратор-эдвайзерлер әр студент немен әуестенетінін, қандай ортада өмір сүретіндігін, қандай әлеуметтік қиындықтары бар екендігін, оқудан тыс уақытын қалай өткізетіндігін білуге міндетті. Студенттермен жеке-дара жүргізілетін педагогикалық жұмыс жастар арасындағы тәуекелдігі басым топтарды анықтауға мүмкіндік береді. Мұндай студенттер бірден күшейтілген бақылау мен үздіксіз жүргізілетін алдын алу жұмыстарына тартылады. Бұл топтағы жастарға өмір сүру жағдайы қандай да болмасын бір теріс пиғылды жолға түсуге бейім студенттерді жатқызамыз. Әрине, олар ең алдымен әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан әлжуаз отбасынан шыққандар, кез келген мәселені күш қолдану арқылы шешуге бейім жастар. Басқа аймақтардан келген, бірақ жатақханалардан орын ала алмаған жастарға ерекше назар аударылады. Олардың көпшілігі қаланың шет әрі тынышсыз аудандарынан арзан пәтерлер жалдап тұруға мәжбүр. Мұндай жерлерде жастардың жағымсыз әрекеттердің ықпалына түсу мүмкіндігі өте жоғары. Мұндай проблемаларды дер кезінде анықтау және оларды шешуге оң ықпалын тигізу кураторлар институтының маңызды міндеттерінің бірі. «Куратор-эдвайзер - маңызды мәселелерді шешуде дос, тәлімгер және көмекші» формуласы негізінде жұмыс атқара отырып, университеттің оқытушылары мақсатты түрде студенттердің тұлғалық даму траекториясын қалыптастыруға жәрдемдесу қажет. Куратор-эдвайзердің міндеттері оқытушының кәсіби деңгейінің де жоғары болуын талап етеді.
Білім беру жүйесін ізгілендіру стратегиясы суденттермен жүргізілетін жұмыстарды міндетті түрде ғылыми-әдістемелік, әдістік және сараптамалық тұрғыдан қамтамасыз етуді талап етеді. Тәрбие жұмысына жүйелі түрде мониторинг жүргізу мен диагностика жасауды социологиялық зерттеулер жүргізу және әлеуметтік инжиниринг орталығы қамтамасыз етілу қажет. Орталықтың қызметі студенттердің әлеуметтік бейімделу үдерістерін, оқытушылардың қызметі туралы ой-пікірлерін, еңбек, оқу, тұрмыс, бос уақытын ұйымдастырудың ұжымдық шарттары қаншалықты қанағаттандыратындығының деңгейін зерттеуге бағытталған. Зерттеу қорытындылары бойынша «әлсіз тұстар» анықталып, оқу-тәрбие үдерісін сәйкестендіруге бағытталған тиісті шешімдер қабылданады. Әлеуметтік-гуманитарлық технологиялар, патриоттық тәрбие беру, дінтанулық зерттеулер, еріктілер қозғалысын дамыту, тұлғаны психологиялық-педагогикалық сараптау және т.б. көптеген орталықтар да маңызды жұмыстарды жүзеге асырып отыр. Аталған орталықтардың өз жұмыстарына студенттерді де тартып отырғандығын атап өту қажет. Нәтижесінде орталықтардың жұмысы әлеуметтік-гуманитарлық білім беру мен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асырудың қосымша формасына айналуда.
Әрбір студенттің тұлғалық қасиеттерін дамыту үшін олардың білім алу мүмкіндіктерінің болуы ғана емес, сондай-ақ әр студенттің қолайлы жатақханада тұруы, жақсы жабдықталған спорттық және тренажер залдарында жаттығуы, өз университеті қабырғасында-ақ дәмді әрі біршама арзан бағада тамақтана алу мүмкіндігінің болуы шарт. Бұл мәселелердің барлығын шешу университеттің дамып отыратын гуманитарлық ортаны құру қызметінің де маңызды бөлігіне айналған.
39. Студенттік ұжымында қоршаған ортаның қолайлы жағдайы, студенттің қалыпты тұлға ретінде дамуға көмектеседі.
Оқытушы-куратор топтағы үрдістердің заңдылықтарын түсініп, олардың қалыптасуына қолайлы әсер көрсету керек.
Студенттік топтың жастары (әдетте жас айырмашылықтары 5 жылдан артық емес) бір мөлшерде болуы, назарлардың, мақсаттардың ұқсастығы, психологиялық ерекшеліктері сияқты, топты біріктіруіне жағдай жасайды. Студенттік топтың басты әрекеті – оқу болғандықтан, өндірістікке қарағанда, оқу ұйымдасқандық едәуір әлсіз болады, сондықтан кейбір кезде біріккен ұжым салынбайды, әркім өз бетімен журеді.
Студентік топта «ұжымдық көңіл-күй» (ұжымда, қоршаған әлемде болатын оқиғаларға ұжымның эмоционалды реакциясы; ұжымның көңіл-күйі ұжымның қызметін ынталандыра алады немесе керісінше бұзалады, соның салдарынан қанағаттанбаушылық, оптимистік, парықсыз көңіл-күй көрінеді), «ұжымдық пікір» (ұжым өмірінің сұрақтарына пікірдің ұқсастығы, көзқарастары, оқиғаларды, топ мүшелердің қылықтарының мақулдау немесе ұялту), «еліктеу құбылыстары, иланушылықтың немесе жарыс құбылыстары» (табысқа жетуге ұмтылуға адамдардың өзара әрекеттесу түрі, өз қызмет нәтижелеріне қызу ынталары жатады) әлеуметтік-психологиялық құбылыстар байқалады.
Қауымдастық – тұлғалық мәнді мақсаттарынан өзара қатынастар тұрғызылған топ (достардың, таныстардың тобы).
Кооперация – бұл топ нақты жұмыс істейтін құрылыммен ерекшеленеді, жеке тұлғаның көңілі іскерлік мінез-құлықты көрсетеді, бағыныштылардың нақтылы мақсаттың орындалуына қойылатын нәтижеге жетудің қызметтің айқын түрі.
Бірлестік – ішкі мақсаттармен біріккен топ, топталған мақсаттарға жету үшін әр қилы жағдайға қарамай, немесе басқа топты пайдалану арқылы.
Кейде топталған эгоизмге жеткенде, еңбек немесе оқу топтарда бірлестік рухқа ие болады.
Ұжым – уақытқа турақты топтың ішіндегі адамдардың басқару органдарымен байланысы, әлеуметтік-пайдалы қызметпен және топтың ішіндегі адамдарды формалды (іскерлік) және формалды емес қарым-қатынастағы мақсатпен біріккен. Оқу ұжымы екі құрылымнан турады: бірінші, бұл оның көптеген ерекшелліктерін анықтайтын педагогтармен кураторлардың мақсатты әрекет етулері; екіншеден, оқу ұжымы – әлеуметтік-психологиялық заңдылықтарына бағынатын салыстырмалы түрде өз бетімен дамитын құбылыс.
40. Білімнің мазмұны туралы ұғым. Білімнің мазмұны дидактиканың негізгі ұғымдарының бірі. Ол әрбір мектеп реформасының негізіне жатады, ал реформалар тек қана жергілікті факторлардың ықпалымен ғана емес, сонымен қатар халықаралық ықпалмен жүреді. Білім мазмұны балаларға "Нені оқыту керек?" — деген сұраққа жауап береді. Бала тағдыры көбіне оның білімінің саны мен сапасына байланысты. Білім беру мазмұнының теориялық мәселелерін және оны іріктеу жолдарын В.В.Краевский, И.Я.Лернер, В.С.Леднев, М.Н. Скаткин, т.б. зерттеді. И.Я.Лернердің анықтамасы бойынша "білімнің мазмұны дегеніміз - оқушыға берілетін білім, іскерлік және дағды жүйесі, шығармашылық іс-әрекет, әмоциялық қарым-қатынас тәжірибесі". Ең бастысы, білімнің мазмұны жеке тұлғаны жан-жақты үйлесімді дамыту керек.
Стандарт туралы ұғым. Стандарт - үлгі, білім мазмұнының негізі. Білім мазмұны стандартта жазылған талаптарға сай жасалады. Стандартта оқушы меңгеруі тиіс білім, іскерлік дағдылардың көлемі, оқушының дайындығына өойылатын талаптар белгіленген. Аталған құжат республикадағы білім саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін стратегиялық маңызды құжат. Стандарттың негізгі қызметі - басқару. Ол "Білім туралы" Заңға сәйкес жасалады. Қазіргі уақытта елімізде білім берудің барлық деңгейлеріне арналған мемлекеттік стандарттары өзірленіп, тәжірибеге енгізілді. Оның көп себебі бар. Солардың бірі - кейбір мектептердің күмәнді мазмұны бар оқу курстарын ешқандай әдістемесіз енгізуі. Отандық стандарттардың өз ерекшеліктері бар. Республикадағы ерекше пәндер, атап айтсақ, қазақ тілі, орыс тілі, араб тілі, ұйғыр тілі және әдебиеті стандартталады. Дене тәрбиесінің стандарты Президенттік тест негізінде жасалған. Ақпараттандыруға қатысты білімді стандарттау барша мектептерге қойылатын жаңа нұсқалы ДЭЕМ-нің бағдарламалық-ақпараттың мүмкіндігіне сай жүреді. Қоғамдық-гуманитарлық пәндер мазмұнын анықтағанда дүниежүзілік тәжірибе қолданылды. Білім мазмұнын анықтау кезінде ұлттық және аймаңтық ерекшеліктер ескерілді.
41. 1. Өзіндік жұмыс
Кредиттік оқу жүйесінде өздік жұмыс студенттің білім алудағы негізгі әрекетіне жатады. Динамика мен өзгерістерге толы, ақпараттың шектен тыс өрбіген заманда тұлғаның негізгі қасиеті өздігінен үйрсну мен білім игеру болып табылатындықтан, өздік жұмыстың маңызы барған сайын арта түсуде.
Кредиттік оқу жүйесі бойынша кез келген теориялық тақырып бойынша студенттердің талдау жұмысы келесідей тәртіппен өтуі ұтымды:
1. Студенттердің өздігімен танысқан теориялық материалды лекцияда тереңдету және талдау. Студенттер оқытушының көмегімен ақпаратты талдаудың негізгі бағыттарын толықтырады.
2. Теориялық материалды семинар сабағында проблема шешу тұрғысынан талқылау. Студенттер оқытушының жетекшілігімен теориялық материал бойынша нақты проблемаларды айқындап, олардың шешу жолдарын қарастырады.
3. Студенттер оқытушы ұсынған теориялық материалды өздігімен шығармашылық тұрғыдан меңгереді нәтижесін жазба жұмысында келтіреді.
4. Студенттер өз жұмыстарын аудиториядан тыс уақытта бірлесе талқылап, жұмыстарын тереңдетудің жолдарын қарастырады, бір-біріне кеңес береді, бір-бірінің жұмыстарына бағалайды.
5. Студенттердің өткізген шығармашылық жұмыстары оқытушы тұрғысынан бағаланады.
Бұл жерде соңғы үш жұмыс студенттердің өздік әрекеттеріне негізделеді.
Өздік жұмыс студенттердің пәнді жүйелі түрде меңгеру, игерілген білім, білік, дағды, түсінік пен құзырлылықтарды бекіту, лекция және семинар сабақтарына жан-жақты дайындалуын қамтамасыз етіп, оларда өздігімен үйрену дағдыларын қалыптастырады.
Өздік жұмыс дегеніміз студенттің оқытушының қатысуынсыз және сабақтан тыс уақытта оқу жоспарында(силлабуста) белгіленген тапсырмаларды орындап, атқарған жұмысы туралы жазбаша есеп немесе ақпарат беруі.
Өздік жұмыста студенттер алған теориялық білімдерін талдап, қорытынды мен тұжырымдар жасап, оларды практикада қолдануға үйренеді.
Өздік жұмыс студенттің өз біліміне деген жауапкершілігін арттырып, өз білімінің мазмұндық траекториясын анықтауға және қолданатын әдіс-тәсілдерді талдауға баулиды. Бүгінгі күні мұндай біліктерді меңгеру білім алу процесінің басты мақсатына айналып отыр.
Оқытушы өздік жұмысқа тікелей қатыспай, оны ұйымдастырып, сұрақтар мен тапсырмалар беру арқылы студент енбегінің тиімділігіне сырттай ықпал жасайды.
Өздік жұмыстарды ұйымдастырғанда репродуктивтік тапсырмалардан мүмкіндігінше бас тарту керек. Ондай жұмыстардың қатарына шығармашылықтың табы жоқ келесі әрекеттер жатады:
- ұсынылған әдебиетті конспектілеу.
- анықтамаларды(формулаларды, түсініктерді, мәтіндерді) көшіру, жаттау:
- әртүрлі ақпарат деректерінен көшірген рефераттарды дайындау;
- лекцияда қарастырылған мәліметтерді еске түсіру, қайталау, олардың тізімін келтіру т.б.
Ағымдық бақылау өткізу ережесі:
Ағымдық бақылау (Control of Student Knowledge in Classes) – оқу пәнінің әр тақырыбы немесе жеке тарауы бойынша студенттің оқу жетістіктерін жүйелі тексеру түрі, ол оқу бағдарламасының силабусында жоспарланады:
ағымдық бақылау өткізу кестесін офис-регистратор жасап, оқу ісі жөніндегі проректор бекітеді;
ағымдық бақылау әр оқу семестрінде 30 балға дейін бағаланады;
студент ағымдық бақылауды міндетті түрде тапсыруы қажет, себебі, оның нәтижесі қорытынды бақылауда ескеріледі;
ағымдық бақылауды пән тьюторы қабылдайды;
ағымдық бақылаудың өткізу түрін (ауызша, жазбаша, тест түрінде) кафедра тағайындайды;
студенттің ағымдық бақылау нәтижесінде алған бағасы арнайы бақылау ведомосіне қойылып, офис-регистраторға тапсырылады;
ағымдық бақылау ведомосына міндетті түрде тьютордың қолы қойылады;
ағымдық бақылау нәтижесімен келіспеген жағдайда студент аппеляцияға беруге құқығы бар;
ағымдық бақылаудан өтпеген студентке дәлелді себебі болмаған жағдайда қайта тапсыруға (ауырғандығы т.б.) рұқсат берілмейді;
студент ағымдық бақылауға қатыспау себебін дәлелдейтін заңды құжатын тапсырған жағдайда қайта тапсыруға рұқсат беріледі;
бақылау ведомосына қойылған бағаны офис-регистратор компьютердегі мәліметтер базасына енгізіп, түзетуге қатаң тыйым салынады;
студенттерді ағымдық бақылау өткізу тәртібімен таныстыру топ тәлімгері мен кафедра эдвайзеріне жүктеледі;
ағымдық бақылау түрлі себепті жағдайлармен (іс-сапарда болуы, сырқаттануы, т.б.) қатыса алмаған студенттер офис-регистратор құрған кесте бойынша тапсырады.
Оқу процессін тиімді ұйымдастыруға, білім беру ісінің технологиясын халықаралық денгейге көтеруге бағытталған бұл ереженің біздің ойымызша ерекшелігі мынада: біріншіден оқу процессіне қатаң қадағалау жүйесінің ендірілуінде, ал ол студенттер тарапынан аса үлкен жауапкершілікпен тиянақтылықты, ұқыптылықты талап етеді; екіншіден, бұл бақылау түрі студенттің білім траекториясы бойынша алған білімін әр тақырып бойынша қандай денгейде терең менгере алғандығын көрсетеді; үшіншіден мұндай бақылау түрі оқытушыға әр студентпен жеке жұмыс істеуге, оған өздігінен орындайтын жұмыстарына дер кезінде көмек көрсетуге, бағыт-бағдар беруге, әрі топпен ұжымдық жұмыс істеуге үйренуге мүмкіндік береді; төртіншіден оқытушыға студенттерді педагогикалық-психологиялық тұрғыдан (ойлау, ойын жеткізе білу, сөйлей білу, ұжымда қарым-қатынас жасай алу қабілетін, мінез құлқын) жан-жақты бақылап, зерттеп білуге көмектеседі; бесіншіден студенттердің шығармашылық, жалпы интеллектуалдық қабілетіне, оқитын курсына сай студенттің құзіреттілігіне қарай ықпал етуге мүмкіндік туады; алтыншыдан студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарын жиі қадағалауға, өзара бақылау, пікір алмастыру жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Аралық бақылау (Midterm Examination) – кредиттік оқыту жүйесі бойынша оқитын студент білімін мерзімдік тексеру түрі.
- аралық бақылау мамандықтың оқу жылына арналған академиялық күнтізбесіне сәйкес әр семестрде бір рет өткізіледі;
- студент аралық бақылауды міндетті түрде тапсыруы қажет, себебі, оның нәтижесі қорытынды бақылауда ескеріледі;
- студенттің аралық бақылауда білімін тексеруді мамандықтың оқу жоспарындағы міндетті оқу компонеттерінен кешенді түрде комьютерлік технология орталығы (КТО), таңдау бойынша оқу компоненттерінен тьюторлар комиссия арқылы тест түрінде қабылдайды;
- әр аралық бақылауда жеке оқу пәндері бойынша студент білімі 30 балға дейінгі көрсеткішпен бағаланады;
- міндетті компонент бойынша тестілік бақылау сұрақтарды институт КТО-ға ұсынған ережеге сәйкес болуы қажет;
- міндетті компонент тьюторлары тестілік бақылау сұрақтарын КТО-ға аралық бақылауға дейін 10 күн бұрын ұсынған ережеге сәйкес тапсыруы керек және оның дұрыстығына тікелей жауап береді;
- КТО тьютордан қабылдап алған тест сұрақтары мен жауаптарының сәйкестігін қатаң қадағалауы тиіс;
- аралық бақылау нәтижесі бақылау өткізілген уақыт аяқталған соң 3 сағат ішінде оқу тобының арнайы ведомосына қойылып, факультет офис-регистраторына тапсырылады;
- бақылау ведомосына қойылған бағаны офис-регистратор компьютердегі мәліметтер базасына енгізеді және түзетуге қатаң тыйым салынады;
- студент аралық бақылау қорытындысымен келіспеген жағдайда аппеляцияға беруге құқығы бар;
- аралық бақылауға түрлі себепті жағдайлармен (іс-сапарда болуы, сырқаттануы т.б.) қатыса алмаған студенттер офис-регистратор құрған кесте бойынша тапсырады, дәлелді себебі болмаған жағдайда қайта тапсыруға рұқсат берілмейді.
Бұл бақылау формасы біздің пікірімізше студенттерді өз бетінше ізденуге жетелеу процессінде мынадай жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді: біріншіден, семестр барысындағы студенттердің білім деңгейінің қалыптасқандығын бақылау, соның нәтижесінде өз еңбегінің нәтижесін көру; екіншіден, бұл бақылау формасы негізінен тест арқылы жүргізілетін болғандықтан оған студенттердің өздігінен жұмыс істеуіне үлкен талап қойылады (дайындық барысында); үшіншіден, тест сұрақтарын дайындауда мұғалімнен үлкен шығармашылық, терең білім-білік, озық әдістеме мен жауапкершілік талап етіледі; төртіншіден, бұл бақылау формасы дайындық барысында оқытушы мен студент бірлесіп жұмыс істейді; бесіншіден, дайындық барысында студенттің өздігінен жұмыс істеу іскерлігі мен дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Яғни бұл өзгерістер студенттерден өздігінен білім алу талаптарын күшейтіп, сонымен қатар оқытушылардың ғылыми-педагогикалық, әдістемелік ізденіс жұмыстарының мазмұндық, сапалық жағынын өзгеруіне үлкен әсер етеді, бақылау жұмыстарына қажетті әдістемелер, әдістемелік құралдар және нұсқауларды дайындауды талап етеді. Өйткені кредиттік оқыту жүйесіндегі бақылау түрлері пән оқытушылары дайындаған әдістемелік материалдар арқылы (тест, билет, сұрақтар) тексеріледі, ал ол мұғалімдерден үлкен кәсіби шеберлікті талап етеді.
Қорытынды бақылау (Final Examination) – студенттің белгілі академиялық кезең ішінде жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандарты негізіндегі кәсіби-білімдік бағдарламаны меңгеру деңгейі мен оқу жетістігін тексеру түрі.
- қорытынды бақылау кезінде студенттің ағымдық және аралық бақылау нәтижелеріндегі жинаған көрсеткіштері есепке алынады;
қорытынды бақылау оқу жылы барысында мамандықтың академиялық күнтізбесіне сәйкес ұзақтығы 3 апта мерзімнен екі рет (күзгі және көктемгі) өткізіледі;
емтихан кестесін факультеттің офис-регистраторы жасап, институттың оқу ісі жөніндегі проректоры бекітеді;
студенттерді курсы, мамандығы, оқу тобы бойынша қорытынды бақылауға жіберу факультет деканының өкімімен рәсемделеді;
қорытынды бақылауға жіберілген студенттің сынақ кітапшасына офис-регистрация сессияға жіберу туралы мөр соғады;
қорытынды бақылау өткізу формасы емтихан болып табылады (ауызша, жазбаша, тест түрінде);
емтихан билеті кафедра мәжілісінде қаралып, бекітіледі;
емтихан пән ерекшелігіне қарай комьютерлік тестілеу, ауызша, жазбаша немесе көрме-практикалық (бейнелеу өнері және сызу, музыка мамандықтарында) түрде студенттің оқу тілі (қазақша, орысша) негізінде қабылданады;
офис-регистратор емтихан ведомосына семестр барысында өткізілген аралық және ағымдық бақылаудың жалпы балдарын көрсетіп береді;
емтихан ведомосі арнайы журналға тіркеліп, сессияға жіберу туралы мөр соғылады;
тьютор ведомості емтихан күні алып, сол күні бағасын қойып, офис-регистраторға қайта тапсырады;
қорытынды емтихан ведомосінің екі түрі болады: апелляциясыз және апелляция қорытындысымен;
емтихан қорытындысы сол күні апелляциясыз ведомосқа қойылып, студенттерге хабарланады;
студент қорытынды бақылау нәтижесімен келіспеген жағдайда апелляцияға беруге құқығы бар;
пән бойынша семестр барысында өткізілген ағымдық және аралық бақылаулар нәтижесінен 28-ден төмен балл жинаған және курстық жұмыс тапсырмаған студент қорытынды бақылауға жіберілмейді;
курстық жұмыс қорытынды бақылауға дейін бір апта бұрын қорғалып, «курс жұмысын қорғау» ведомосы офис-регистраторға тапсырылады;
емтиханды тьютормен бірге кафедра өкілі енген комиссия қабылдайды;
студент емтиханға міндетті түрде сынақ кітапшасымен кіруі керек;
логикалық жағынан ортақ байланыс болған жағдайда кафедраның 2-3 пәнін біріктіріп, кешенді түрде емтихан қабылдауға болады. Бұл жағдайда әр пән бойынша емтихан бағасы жеке шығарылып, тиісті ведомостарына қойылады;
егер студент емтиханнан «қанағаттанарлықсыз» (F) баға алса, ағымдық және аралық бақылаулар көрсеткішін есепке алмай-ақ, ведомосқа F қойылып, сынақ кітапшасына қойылмайды;
«қанағаттанарлықсыз» баға алған жағдайда екінші рет емтихан тапсыруға рұқсат берілмейді;
студент бұл пәнді ақылы негізде бір академиялық кезең ішінде қайта оқиды;
науқастануына немесе басқа да дәлелді себептермен емтиханға келмеген студент факультет деканының рұқсатымен емтиханды жеке тапсырады;
42. Лекция-өзекті проблемаларды игеру мен меңгерудің теориялық мәселелерін қарастыратын сабақ түрі. Ол болашақ мамандық тұрғысынан үйренушілерді өміршеңді, күнделікті өмірден алынған теориялық проблемалар мен мәселелерді шешуге бағыттайды. Лекцияда көлемді мәліметтерді жүйелеп беру қолайлы, мұнда тақырыптың басты мәселелсрі нақтыланып, материалдың өзіндік тұрғыдан игерудің әдістемелік нұсқаулары беріледі.
Алайда білімді игеру процесін белсендіруде, үйренушілердің қызығушылығы мен көтеріңкі мотивациясын тудыруда, кері байланысты қолдануда, эмоционалды қарым-қатынас құруда монологқа негізделген дәстүрлі лекцияның (бір жақты пікір, көзқарас, позиция, шешім келтіретін) мүмкіншіліктері шектеулі.
Интерактивті лекцияның негізгі қағидалары
- Интербелсенді лекцияда ақпарат дайын күйінде берілмейді.
Интербелсенді лекция үйренушінің қандай да бір тақырып немесе мәлімет бойынша бірлескен әрекеттер негізінде (топтық пікір алмасу, талқылау, пікірталас, ой қозғау. т.б.) студенттерде өзіндік пікір мен көзқарас қалыптастыруға бағытталады, Интербелсенді лекцияда негізгі қағида «беру», «үйрету» емес - «ұсыну» болады. Ұсынылған мәлімет бойынша студенттер бірлескен белсенді әрекеттер арқылы өздігімен жаңа білім қарастырады.
- Интербелсенді лекция тақырыпты дамытуға, тереңдетуте бағытталады.
Дәстүрлі монолог түріндегі лекция «студенттердің қарастырылатын тақырып бойынша білімі мен деректері жоқ немесе жоқтың қасы» деген қағиданы ұстанады. Сол себепті де дәстүрлі лекция ақпараттың көп мөлшерін «беруге» мүдделі. Студенттер мұнда әдетте белсенді (пассив) орекеттер атқарады: тыңдайды, көшіреді.
- Интербелсенді лекцияның негізгі ұстанымы келесідей болады:
«Студенттер қарастырылатын тақырып бойынша сабаққа дайындалып келген, олардың белгілі бір білімдері бар болғандықтан, лекцияда сол білімдерді дамыту және тереңдету керек». Студенттер силлабуста берілген ақпарат бойынша бүгінгі лекция тақырыбы мен негізгі мәселелерінің қандай екендігін, оған қандай әдебиет көздері арқылы дайындалуға болатындығын, ол бойынша қандай тапсырмалар берілгендігін жақсы біледі. Сол себепті де олар лекцияға шама-шарқынша дайындалып келеді. Ал лекция олардың білгеніне негізделіп, сол білімдерін өрбітуді мақсат тұтады.
- Интерактивті лекцияда материал басылған мәтін түрінде беріледі.
Дәстүрлі лекцияда оқытушы ақпараттың негізгі көзі болғандықтан студенттер көбіне-көп оның айтқанын көшірумен айналысады. Мұндай белсенді (пассив) әрекеттер студенттердің лекция материалын терең меңгеруге жол бермейді: студенттер көп жағдайда өздерінің үйренуін лекция мәліметтерін есте сақтау, қайталау мен жаттау әрекеттерімен ғaнa шектейді.
- Интерактивті лекцияның мәтіні ауызша оқылмай, жазбаша үлестірмелі материал түрінде таратылып беріледі. Оқытушы лекцияны ауызша түрде студенттер тарапынан туындаған сұрақтарға жауап бергенде, лекция тақырыбын толықтырғанда ғана келтіруі мүмкін. Сол арқылы уақыт та үнемделіп, студенттер де оқу материалын өздік тұрғыдан игеру әрекеттеріне белсене араласады.
- Интерактивті лекция диалог түрінде өтеді.
Қарым-қатынас келесі форматтарда өтуі мүмкін: оқытушы - студент/студенттер, студент - студент, студент - тақырып, студент - басқа пікір (зерттеуші, оқулық, т.б.). Интербелсенді лекцияда ой қозғау мен өмірден алынған нақты ситуацияларды талқылау және шешу тәсілдерін қолданған тиімді.
- Интербелсенді лекцияда материал тұтастай емес, бөлшектеліп беріледі.
Дәстүрлі лекцияда оқытушы лекцияны ауызша оқып, студенттерден тыңдау немесе конспект жасау (көшіру) сияқты белсенді (пассив) әрекеттерді атқаруды талап етеді.
Интербелсенді лекцияда әдетте мәтін бірнеше бөлімге, тиімді мөлшерде бөлінеді. Қағазға басылып, үлестірмелі материал түрінде таратылып берілген бөлімдерді оқу мен зерттеу барысында студенттер белсенді әрекеттер атқарады: олардың қатарына туындаған қиын мәселелер мен сұрақтарды келтіру, берілген мәлімет бойынша өз түсінігі мен пікірін қалыптастыру, лекцияның тұжырымдарын өзара талқылау, кесте толтыру, жоспар жасау, графиктер сызу, т.б. әрекеттер кіреді. Бұл белсенді әрекеттер жеке және бірлескен жұмыс жасау форматтарында өтеді.
- Интербелсенді лекцияда студенттердің бірлескен жұмысы қолданылады.
Студенттердің белсенді әрекеттері бірлескен жағдайда өтуі керек: берілген тапсырмалар шағын топ немесе жұп қатарында орындалады. Студенттер лекцияның бір бөлімін оқып болған соң жекелей жұмыс жасап, сонан кейін жұптасып (немесе шағын топ құрамында) өз түсініктері мен туындаған ойлары мен бөліседі: олардың жаңа білімі мен өзіндік пікірлері осындай ой талқы нәтижесінде пайда болады.
- Интербелсенді лекцияда жаңа білім студенттердің ой-толғанысы арқылы құралады.
Лекцияда студенттер қарастырылған материал бойынша «Мен сабақта не үйрендім?», «Бұл білім маған қандай пайда келтіреді?», «Бұл білімді қалайша қолдануға болады?», «Бұл білім маған не үшін керек?», «Бұл білімді ары қарай қалай дамытамын, жалғастырамын?», «Тағы да не білгім келеді?» деген сұрақтар ауқымында ойланып, өз жауаптарымен бір-бірімен бөліскені орынды. Осындай ой-толғаныс нәтижесінде студент лекция материалы бойынша жаңа білім құрастырады.
- Интербелсенді лекцияда бағалау жазба жұмыстары арқылы жүзеге асырылады.
Студенттердің сабақта қалайша жұмыс жасағандығын, оның материалды қандай деңгейде игергендігін білу мақсатында лекция аяғында жазба жұмыстарын (ауызша ой-толғаныс әрекеттерінен кейін) орындау керек.
- Интербелсенді лекция кері байланыспен аяқталады.
Кері байланыс дегеніміз сабақтың соңында студенттерге бір-біріне сұрақ қойып, олардың ойларын, қандай сұрақтары мен мұқтаждары бар екендігін, бүгінгі сабақ туралы пікірлері қандай екендігін анықтау. Бұл жауаптар алдағы сабақтарды жоспарлауда қолданып, келесі сабақты студенттердің пікірлері негізінде құрастыруға бағыттайды.
43. Дидактика – оқытудың теориясы. Дидактика – білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы. Бұл ұғымды ғылымға алғаш енгізген неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданып оқыту өнері мәнін негіздеген. Дидактиканың ғылыми негізін салған чехтың ұлы педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Оның «Ұлы дидактика» (1632) кітабында оқытудың мақсат, принциптері, әдістері, сынып сабақ жүйесі туралы баяндалған. Оның ойы бойынша, дидактика «нені оқыту» және «қалай оқыту керек » деген сұрақтарға жауап береді. Заманауи ғалымдардың зерттейтін сұрақтары: кімді, қалай, қайда, неге оқыту
Дидактика гректің «didaktikos» - оқытушы, үйретуші деген сөзінен шыққан.
Дидактика – бұл оқу және білімдену олардың мақсаттары мазмұны, әдістері және құрал жабдықтары, ұйымдастырылу мен нәтижелері жөніндегі ғылым. Дидактика – педагогиканың маңызды саласы.
Қазіргі түсінік бойынша, дидактика-білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.Ол оқыту теориясы деп те аталады.Дидактиканың зерттеу пәні-оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Зерттеу пәні аясына байланысты жалпы және жеке дидактикалар айкындалады.Жалпы дидактика оқытудың жалпы заңдылықтарын, принциптерін қарастырады.Жеке дидактика жеке оқу пәнінің мазмұнын, барысын, түрі мен әдістерін зерттеуіне қарап оқыту әдістемесі деп аталады.Мысалы, матиматиканы оқыту әдістемесі, тарихы оқыту әдістемесі.
Дидактика әрі теориялық, әрі қолданбалы ғылым болғандықтан ғылыми-теорияляқ және қолданбалы қызметтер орындайды.Дидактиканың ғылыми-теорияляқ қызметі:білім беру мен оқыту процестерінің мәні мен заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін зерттеу. Дидактиканың принциптерін белгілеу, оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын қолданбалы қызметі: білім мазмұнын оқыту мақсатына сәйкестендіру, оқыту анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу.Дидактиканы дамытуда Я.А.Коменский, И.Ф.Гербарт, Д.Дьюи, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, М.А.Данилов және т.б. үлкен үлес қосты. Жоғары мектеп дидактикасы мәселелерімен айналысқан Ресейлік ғалымдар: Н.И.Пирогов, С.И.Архангельск, А.А.Вербицкий, Б.С. Горшунский, В.И.Загвязинский, А.В.Петровский, А.А.Реан, В.Е.Шукшунова, В.А.Якунина, Ф. Янушкевич және т.б. Қазақстанда жоғары мектеп дидактикасының жеке мәселелерін қарастырған ғалымдар: А.Е.Әбілқасымов, С.А.Әбдіманапов, Б.А.Абдикаримов, М.Н.Сарыбеков, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, Г.А.Уманов, С.А. Ұзақбаева, Г.К.Нұрғалиева, Г.Т. Хайруллин, А.П. Сейтешов және т.б.
Оқу процесі – бұл білім беру, игеру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс әрекет.
Дидактика ғылым ретінде төмендегідей мәселелерді қарастырады:
не үшін оқытамыз (оқыту мен білім берудің мақсаты);
кімді оқытамыз (оқыту субъектілері);
оқытудың қандай стратегиялары тиімді (оқыту принциптері);
неге оқытамыз (білім беру, оқыту мазмұны);
оқытуды қалай ұйымдастырамыз (оқытуды ұйымдастыру формасы);
оқытуға қандай құралдар қажет (оқулықтар, оқу құралдары, компюьтерлік бағдарламалар, дидактикалық бағдарламалар және т.б.);
оқыту нәтижесінде неге қол жеткіземіз (оқыту нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер мен өлшемдер),
оқыту нәтижелерін қалай бағалауға және бақылауға болады (оқыту нәтижелерін бақылау және бағалау әдістері).
Дидактиканың зерттеу пәні – оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Дидактиканың дамуы білім беру мен оқыту проблемаларын терең зерттеуге, педагогикалық озат тәжірибені зерттеп жинақтауға және оқыту мен тәрбие процесіне енгізуге байланысты. Дидактика жалпы орта білім беру тұжырымдамасы, үздіксіз білім беру жүйесі, жоғары білім беру теориясы т.б. мәселелерді зерттейді.
Дидактиканың ғылыми-теориялық қызметі: білім беру мен оқыту процесінің мәні мен заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін зерттеу. Дидактиканың қолданбалы қызметі: білім мазмұнын оқыту мақсатына сәйкестендіру, оқыту принциптерін белегілеу, оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу. Дидактика педагогиканың жалпы категорияларын (тәрбие, педагогтік іс-әрекет, білім беру) пайдаланады.
Оқытудың атқаратын қызметі:
Оқыту атқаратын қызметіне келер болсақ, ол білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастырушылық қызметін атқарады.
Білімдендіру қызметінде оқыту процесінде білім, білік, дағдының қалыптастырылуы көзделеді. Білім нақты айғақтарды, ұғымдарды, мәләметтерді, ережелерді, заңдарды, теорияларды, формулаларды есте сақтау. Білік ережелерге сүйене отырып кез-келген іс-әрекетті жүзеге асыра білу немесе білімді тәжірибеде қолдана білу. Дағды саналы іс-әрекеттің автаматтандырылған компоненті.
Тәрбиелеу қызметі әлеуметтену процесінің табиғи жағдайына байланысты туындайды. Оқыту процесінде алынған білімдеріне сай олардың көзқарастары, олардың ғылыми дүниетанымы, құндылық дүниесі, адамгершілік қасиеттері қалыптастырылады.
Дамытушылық қызметі тұлғаны әр жақты дамытуды, яғни ойлау, сөйлеу, іс-әрекет және т.б. қасиеттердің дамуын көздейді. Бұл мәселеде дамыта оқытуға байланысты П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин және т.б. жүйе құрған.
Ұйымдастырушылық қызметі оқыту процесінің тиімді нәтиже беруіне байланысты ұйымдастыру жолдарын белгілейді.
Педагогикалық процестің үш құрылымы болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық.
Жоғары мектептегі оқытудың құрылымы: мақсатты оқыту, мазмұнды оқыту, құралдар, форма, әдістер, түрлері, оқытудың нәтижесі. Жоғары мектептегі оқыту процесінің құрылымына мынадай компоненттер жатады:
мақсаттық компонент – жоғары мектептегі оқытудың мақсаты мен міндеттері кіреді;
мазмұндық компонент – бұл кәсіптік қызметпен өзіндік білімдендіру, қарым-қатынас пен іс-әрекетті меңгерудегі білім, білік, дағдыларды анықтайды;
процессуалды компонент – жоғары білім беру мазмұнын меңгеруде жоғары мектептегі мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру бағытында оқытуды қабылдау құралдары, әдістері, түрлерін сипаттайды;
бақылау, бағыттау компоненті; нәтижені бағалау компоненті – бұл студенттің жоғары мектептегі оқыту процесінің оқыту нәтижесі мен тиімділік дәрежесіне жетуі.
Сонымен қатар дидактиканың катигориялары да бар: білім беру , оқыту, оқу, оқыту принциптерін, оқыту процесі, максаты, міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері , құралдары, оқытудың нәтижесі.
44. Жоғары оқыту орындарындағы оқыту заңдылықтарына сипаттама. Оқытудың заңдылықтары оның классификациясы мен сипаттамасы
Оқыту – оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту масатына бағытталған алдын- ала жоспарланған іә-әрекет.
Оқыту мазмұны - өкімет арнайы таңдап анықтаған белгілі салада жұмыс істеу үшін қажетті адамзат тәжрибесінің бөлшегі.Ол-оқытудың нәтижесі болатын білім, білік, дағды, тұлғалық қасиеттер жиынтығы.
Оқыту процесінің мәні, оның ерекшеліктері мен қызметі
Оқыту процесі – білімді, біліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш- қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іә-әрекет барысы. Оқу барысында оқушының сана-сезімі, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамы, тұлғалық қасиеттері қалыптасып дамиды.
Оқытудың прихологиялық, педагогикалық ерекшеліктеріне назар аударайық.
Оқыту-мақсатты процесс. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады.
Оқыту-таным процесі. Танымның ерекшелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы ұдайы өсіп арта түседі.
Оқытудың міндеті – оқушыны айнала ортамен және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру.Оқушы дүние тануда бұрын ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалықтарды, заңдылықтар мен тұжырымдарды әрі қарай дамыта туседі.
Оқытуда ғылым негіздерін оқып үйренудің өзі, ғылым тарихымен, оның әдістерімен танысу, ұлы ғалымдардың өмірі мен қызметі жайлы ақпарат алады.
Оқыту – даму негізі. Педагогикалық процесс өзіне тән негізгі екі белгіні: организмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың жан – жақты жетілуін түйістіреді.
Мектептегі оқыту процесін іске асыру белгілі бір заңдылықтарды меңгеру негізінде жүзеге асады. Құбылыстар мен процестер арасындағы объектілі, маңызды, қажетті, жалпы, берік белгілі жағдайда қайталанатын өзара байланыс заңдылық деп аталады. Өзара байланысы бар объектілер байланыстың түрі, сипаты, қызмет аясы анықталған кезде заңдылықты заң деп түсінеміз.
Оқытудың жалпы заңдылықтары:
оқыту мақсаты,
оқыту мазмұны,
оқыту сапасы;
оқыту әдістері;
оқытуды басқару;
оқытуды белсендендіру.
Оқытудың жеке заңдылықтары:
жеке дидактикалық (оқыту нәтижелері қолданылатын әдістер, құралдар мен оқытушының кәсіби біліктілігіне және т.б. байланысты);
гносеологиялық (оқыту нәтижесі студенттің танымдық белсенділігіне байланысты);
психологиялық (оқыту нәтижесі әр студенттің қабылдау меңгеру деңгейіне байланысты);
әлеуметтік (индивидтің дамуы, оның басқа да индивидтердің қарым-қатынасына байланысты);
ұйымдастырушылық (оқыту нәтижесі, оны ұйымдастырушының студенттерді қызықтыра алуына, белсендендіруіне байланысты);
Дидактикалық принцип – бұл жоғары оқу орындарында маман дайындау мақсатында оқыту тәжірибесіне бағытталған жоғары білім беру мен заңдылықтарды қатынасына байланысты жағдай.
Принцип (латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида. Оқыту принциптеріне төмендегідей түрлерін атауға болады. Олар:
ғылымилық;
саналылық пен белсенділік;
көрнекілік;
жүйелілік пен бірізділік;
біртектілік;
тиімділік;
теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
жеткіліктілік.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының тұтастығы болып табылады.
45. Жоғары мектептегі оқыту процесі туралы түсінік, оқытудың ұстанымдары, принциптерi, оған сипаттама
Дидактика – оқытудың теориясы. Дидактика – білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы. Бұл ұғымды ғылымға алғаш енгізген неміс педагогы Вольфганг Ратке (1571-1635) шығармаларында қолданып оқыту өнері мәнін негіздеген. Дидактиканың ғылыми негізін салған чехтың ұлы педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670). Оның «Ұлы дидактика» (1632) кітабында оқытудың мақсат, принциптері, әдістері, сынып сабақ жүйесі туралы баяндалған. Оның ойы бойынша, дидактика «нені оқыту» және «қалай оқыту керек » деген сұрақтарға жауап береді. Заманауи ғалымдардың зерттейтін сұрақтары: кімді, қалай, қайда, неге оқыту
Дидактика гректің «didaktikos» - оқытушы, үйретуші деген сөзінен шыққан.
Дидактика – бұл оқу және білімдену олардың мақсаттары мазмұны, әдістері және құрал жабдықтары, ұйымдастырылу мен нәтижелері жөніндегі ғылым. Дидактика – педагогиканың маңызды саласы.
Қазіргі түсінік бойынша, дидактика-білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.Ол оқыту теориясы деп те аталады.Дидактиканың зерттеу пәні-оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Зерттеу пәні аясына байланысты жалпы және жеке дидактикалар айкындалады.Жалпы дидактика оқытудың жалпы заңдылықтарын, принциптерін қарастырады.Жеке дидактика жеке оқу пәнінің мазмұнын, барысын, түрі мен әдістерін зерттеуіне қарап оқыту әдістемесі деп аталады.Мысалы, матиматиканы оқыту әдістемесі, тарихы оқыту әдістемесі.
Дидактика әрі теориялық, әрі қолданбалы ғылым болғандықтан ғылыми-теорияляқ және қолданбалы қызметтер орындайды.Дидактиканың ғылыми-теорияляқ қызметі:білім беру мен оқыту процестерінің мәні мен заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін зерттеу. Дидактиканың принциптерін белгілеу, оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын қолданбалы қызметі: білім мазмұнын оқыту мақсатына сәйкестендіру, оқыту анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу.Дидактиканы дамытуда Я.А.Коменский, И.Ф.Гербарт, Д.Дьюи, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев, М.А.Данилов және т.б. үлкен үлес қосты. Жоғары мектеп дидактикасы мәселелерімен айналысқан Ресейлік ғалымдар: Н.И.Пирогов, С.И.Архангельск, А.А.Вербицкий, Б.С. Горшунский, В.И.Загвязинский, А.В.Петровский, А.А.Реан, В.Е.Шукшунова, В.А.Якунина, Ф. Янушкевич және т.б. Қазақстанда жоғары мектеп дидактикасының жеке мәселелерін қарастырған ғалымдар: А.Е.Әбілқасымов, С.А.Әбдіманапов, Б.А.Абдикаримов, М.Н.Сарыбеков, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, Г.А.Уманов, С.А. Ұзақбаева, Г.К.Нұрғалиева, Г.Т. Хайруллин, А.П. Сейтешов және т.б.
Оқу процесі – бұл білім беру, игеру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс әрекет.
Дидактика ғылым ретінде төмендегідей мәселелерді қарастырады:
не үшін оқытамыз (оқыту мен білім берудің мақсаты);
кімді оқытамыз (оқыту субъектілері);
оқытудың қандай стратегиялары тиімді (оқыту принциптері);
неге оқытамыз (білім беру, оқыту мазмұны);
оқытуды қалай ұйымдастырамыз (оқытуды ұйымдастыру формасы);
оқытуға қандай құралдар қажет (оқулықтар, оқу құралдары, компюьтерлік бағдарламалар, дидактикалық бағдарламалар және т.б.);
оқыту нәтижесінде неге қол жеткіземіз (оқыту нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер мен өлшемдер),
оқыту нәтижелерін қалай бағалауға және бақылауға болады (оқыту нәтижелерін бақылау және бағалау әдістері).
Дидактиканың зерттеу пәні – оқыту мен оқудың себептері, барысы, нәтижелері.
Дидактиканың дамуы білім беру мен оқыту проблемаларын терең зерттеуге, педагогикалық озат тәжірибені зерттеп жинақтауға және оқыту мен тәрбие процесіне енгізуге байланысты. Дидактика жалпы орта білім беру тұжырымдамасы, үздіксіз білім беру жүйесі, жоғары білім беру теориясы т.б. мәселелерді зерттейді.
Дидактиканың ғылыми-теориялық қызметі: білім беру мен оқыту процесінің мәні мен заңдылықтарын, мазмұнын, принциптерін, ұйымдастыру формалары мен әдістерін зерттеу. Дидактиканың қолданбалы қызметі: білім мазмұнын оқыту мақсатына сәйкестендіру, оқыту принциптерін белегілеу, оқытудың тиімді әдістері мен ұйымдастыру формаларын анықтау, жаңа технологияларды жасап енгізу. Дидактика педагогиканың жалпы категорияларын (тәрбие, педагогтік іс-әрекет, білім беру) пайдаланады.
Оқытудың атқаратын қызметі:
Оқыту атқаратын қызметіне келер болсақ, ол білімдендіру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастырушылық қызметін атқарады.
Білімдендіру қызметінде оқыту процесінде білім, білік, дағдының қалыптастырылуы көзделеді. Білім нақты айғақтарды, ұғымдарды, мәләметтерді, ережелерді, заңдарды, теорияларды, формулаларды есте сақтау. Білік ережелерге сүйене отырып кез-келген іс-әрекетті жүзеге асыра білу немесе білімді тәжірибеде қолдана білу. Дағды саналы іс-әрекеттің автаматтандырылған компоненті.
Тәрбиелеу қызметі әлеуметтену процесінің табиғи жағдайына байланысты туындайды. Оқыту процесінде алынған білімдеріне сай олардың көзқарастары, олардың ғылыми дүниетанымы, құндылық дүниесі, адамгершілік қасиеттері қалыптастырылады.
Дамытушылық қызметі тұлғаны әр жақты дамытуды, яғни ойлау, сөйлеу, іс-әрекет және т.б. қасиеттердің дамуын көздейді. Бұл мәселеде дамыта оқытуға байланысты П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин және т.б. жүйе құрған.
Ұйымдастырушылық қызметі оқыту процесінің тиімді нәтиже беруіне байланысты ұйымдастыру жолдарын белгілейді.
Педагогикалық процестің үш құрылымы болады: педагогикалық, әдістемелік, психологиялық.
Жоғары мектептегі оқытудың құрылымы: мақсатты оқыту, мазмұнды оқыту, құралдар, форма, әдістер, түрлері, оқытудың нәтижесі. Жоғары мектептегі оқыту процесінің құрылымына мынадай компоненттер жатады:
мақсаттық компонент – жоғары мектептегі оқытудың мақсаты мен міндеттері кіреді;
мазмұндық компонент – бұл кәсіптік қызметпен өзіндік білімдендіру, қарым-қатынас пен іс-әрекетті меңгерудегі білім, білік, дағдыларды анықтайды;
процессуалды компонент – жоғары білім беру мазмұнын меңгеруде жоғары мектептегі мақсат пен міндеттерді жүзеге асыру бағытында оқытуды қабылдау құралдары, әдістері, түрлерін сипаттайды;
бақылау, бағыттау компоненті; нәтижені бағалау компоненті – бұл студенттің жоғары мектептегі оқыту процесінің оқыту нәтижесі мен тиімділік дәрежесіне жетуі.
Сонымен қатар дидактиканың катигориялары да бар: білім беру , оқыту, оқу, оқыту принциптерін, оқыту процесі, максаты, міндеттері, мазмұны, түрлері, әдістері , құралдары, оқытудың нәтижесі. Кейбір катигорияларға анықтама берейік.
Оқыту – оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту масатына бағытталған алдын- ала жоспарланған іә-әрекет.
Оқыту мазмұны - өкімет арнайы таңдап анықтаған белгілі салада жұмыс істеу үшін қажетті адамзат тәжрибесінің бөлшегі.Ол-оқытудың нәтижесі болатын білім, білік, дағды, тұлғалық қасиеттер жиынтығы.
Оқыту процесінің мәні, оның ерекшеліктері мен қызметі
Оқыту процесі – білімді, біліктілік пен дағдыны меңгертетін, оқушылардың дүниетанымын, күш- қайратын, қабілеттерін тәрбиелеп дамытатын іә-әрекет барысы. Оқу барысында оқушының сана-сезімі, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамы, тұлғалық қасиеттері қалыптасып дамиды.
Оқытудың прихологиялық, педагогикалық ерекшеліктеріне назар аударайық.
Оқыту-мақсатты процесс. Оқытудың басты мақсаты, әдіс тәсілдері мазмұны мен міндеттері қоғам талабынан туындап, ұдайы өсіп, жаңарады.
Оқыту-таным процесі. Танымның ерекшелігі оқушыда білімге деген қызығушылығы ұдайы өсіп арта түседі.
Оқытудың міндеті – оқушыны айнала ортамен және адам дамуының негізгі заңдылықтарымен қаруландыру.Оқушы дүние тануда бұрын ғылымда белгілі болған, зерттеліп дәлелденген жаңалықтарды, заңдылықтар мен тұжырымдарды әрі қарай дамыта туседі.
Оқытуда ғылым негіздерін оқып үйренудің өзі, ғылым тарихымен, оның әдістерімен танысу, ұлы ғалымдардың өмірі мен қызметі жайлы ақпарат алады.
Оқыту – даму негізі. Педагогикалық процесс өзіне тән негізгі екі белгіні: организмнің өзіндік дамуына жүйелі түрдегі көмек және жеке бастың жан – жақты жетілуін түйістіреді.
Мектептегі оқыту процесін іске асыру белгілі бір заңдылықтарды меңгеру негізінде жүзеге асады. Құбылыстар мен процестер арасындағы объектілі, маңызды, қажетті, жалпы, берік белгілі жағдайда қайталанатын өзара байланыс заңдылық деп аталады. Өзара байланысы бар объектілер байланыстың түрі, сипаты, қызмет аясы анықталған кезде заңдылықты заң деп түсінеміз.
Оқытудың жалпы заңдылықтары:
оқыту мақсаты,
оқыту мазмұны,
оқыту сапасы;
оқыту әдістері;
оқытуды басқару;
оқытуды белсендендіру.
Оқытудың жеке заңдылықтары:
жеке дидактикалық (оқыту нәтижелері қолданылатын әдістер, құралдар мен оқытушының кәсіби біліктілігіне және т.б. байланысты);
гносеологиялық (оқыту нәтижесі студенттің танымдық белсенділігіне байланысты);
психологиялық (оқыту нәтижесі әр студенттің қабылдау меңгеру деңгейіне байланысты);
әлеуметтік (индивидтің дамуы, оның басқа да индивидтердің қарым-қатынасына байланысты);
ұйымдастырушылық (оқыту нәтижесі, оны ұйымдастырушының студенттерді қызықтыра алуына, белсендендіруіне байланысты);
Дидактикалық принцип – бұл жоғары оқу орындарында маман дайындау мақсатында оқыту тәжірибесіне бағытталған жоғары білім беру мен заңдылықтарды қатынасына байланысты жағдай.
Принцип (латын сөзі) – басшылыққа алатын идея, негізгі талап, қағида. Оқыту принциптеріне төмендегідей түрлерін атауға болады. Олар:
ғылымилық;
саналылық пен белсенділік;
көрнекілік;
жүйелілік пен бірізділік;
біртектілік;
тиімділік;
теория мен тәжірибенің байланыстылығы;
жеткіліктілік.
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі бір құрамды бөлігі болып табылады. Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру формаларының тұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің «metjdos» деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді.
Психологиялық-педагогикалық сөздікте «әдіс» - мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет» -деген анықтама береді.
Оқыту әдісі –оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі мен қарым-қатынасының тәсіл-амалдары.
Оқыту әдістері – оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүние танымдылығы мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеттері.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары.
Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Оқыту әдістері – оқытудың мақсат- міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жирмадан астам түрі бар.
1. Оқушылардың таным белсенділігіне қарай (М.Н.Скаткин, И.Я.Ларнер):
- түсіндірмелі хабарлау әдісі;
- репродуктивтік әдіс;
- праблемалық баяндау әдісі;
- эвристикалық әдіс.
2. Оқытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данилов, Б.П.Есипов, Т.А.Ильина):
- жаңа білім беру әдісі;
- біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
- техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
- өзіндік жұмыс істеу әдісі;
- білімді тексеру әдісі;
- праблемалық, программаланған оқыту әдісі.
3. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
- оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру;
- оқуға ынталандыру әдісі;
- оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг):
- ауызша баяндау әдісі;
- есеп шығару әдісі;
- өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай (В.Оконь):
- жаңа білімді игеру әдісі;
- өзіндік білім әдісі;
- проблемалық әдіс;
- практикалық әдіс;
-көркем әдебиет пен құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішінде ең көп тарағаны – білім берудің көздеріне сәйкес (И.Т.Огородников, С.И.Петровский, Е.Я.Голант):
46
Қазақстандағы жоғары кәсiби
бiлiм
беру жүйесi:(''Бiлiм
беру туралы'' заңның негiзiнде
сипаттама). Қазақстан Республикасындағы
білімді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы.
47 Қазіргі заманғы білім беру жүйесінің басты қайшылығы тез өсіп бара жатқан жаңа білімдер қарқыны мен жеке тұлғаның оларды игерудегі шектеулі мүмкіндіктері арасында. Бұл қарама-қайшылық педагогикалық теорияны білім берудің абсолютті идеалға – адамның өзін-өзі реттеуі мен өздігінен білім алуы қабілеттерін барынша дамытуға көшуіне мәжбүр етті.
Сонымен, жаңаша (инновациялық) оқытудағы басты нәрсе – бұл білім алу және өздігінен білім алу негізінде адам қабілеттерін, икемділіктерін дамыту.Жаңа білім беру парадигмасында тұлғаның қызығушылықтарын қамтамасыз етуде тұтастық, бағыттылықпен бірге мықты негізділік (фундаменталдық) те шешуші рольге ие.
ЮНЕСКО-ның халықаралық симпозиумында қабылданған меморандумда бұл жайында былай делінген: «...Фундаменталды ғылыми-жаратылыстану және гуманитарлық білім беру әлемнің қазіргі заманғы ғылыми-жаратылыстанушылық көрінісінен тұтас хабардар етуі, кәсіби қызмет нәтижелерін бағалаудың ғылыми негізін салуы, тұлғаның шығармашылық тұрғыдан дамуына және адамның ерекшеліктерін, қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін тану негізінде жеке өмірлік бағдарламасын құруына көмектесуі тиіс.
Қазіргі заманғы оқушының әсіресе, студенттің басты мақсаты көптеген пәндерден, олардағы ұшан-теңіз ақпараттардың ішінен ең негізгісін, мәндісін тани білу. Бұл мәндік көзқарас жаратылыстану, гуманитарлық және техникалық ғылымдардың синтездік жиынтығын қарастырады.
Инновациялық білім беруді ұйымдастырда мәндік көзқараспен тығыз байланыста акмеологиялық көзқарас қарастырылады. Акмеология («акме» - грек сөзі, «шың», «төбе», «бір нәрсенің ең биік басқышы» - дегенді білдіреді) – зерттеу обьектісі өмірдің әртүрлі өзін-өзі көрсету сфераларында өзін-өзі дамытушылық, өзін-өзі жетілдірушілік динамикасында қарастырылатын адам болып табылатын ғылыми пәндер кешені, ғылыми білімдердің жаңа аймағы.
Акмеологияның пәні адамның шығармашылық потенциалы, субьектінің өзін-өзі жетілдіруінің айқындалуының түрлі деңгейлеріне, шыңына жетуінің заңдылықтары мен шарттары. Акмеологияның міндеттері субьектіні түрлі қызмет салаларында, сонымен бірге таңдап алынған кәсібі саласында оның табысты жетілуі, дамуының қажетті білімдермен және технологиялармен қамтамасыз ету. «Акме» кәсіпкерліктің шыңы жұмыстың жоғары нәтижелерінің тұрақтылығы – сенімділігі. Кәсіби жұмыс жасау қатесіз жаза басусыз, олқылықсыз жұмыс жасау деген сөз. Өзін-өзі дамыту – кәсіби шеберліктің шыңына апаратын жол.
Міндет – барлық оқушыларға өзін-өзі дамыту, жетілдіру, өздігінен оқу мен өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру, себебі, бұлар «акме» деңгейіне жетудің негізгі факторлары. Алайда, бұл акмеологиялық факторларды іске асыру үшін күшті қозғаушы себептер қажет. Бұл себептер жетістікке жетудің түрткілері (мотивациясы) болуы мүмкін. Оқытушының міндеті – студенттерге олардың мотивтері мен қажеттіліктерін қалыптастыруға көмектесу. Түрлі білім беру технологияларыныңда басты міндеті осында.
Осылайша, инновациялық білім беру өз құрамына – жеке тұлғалық көзқарасты, білім алудың мықты негіздерін, мәндік және акмеологиялық көзқарастарды, кәсіби шеберлікті, екі мәдениеттің (техникалық және гуманитарлық) синтезін, жаңа ақпараттық технологияларды қолдануды біріктіреді.
Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі кезде Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тәрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін дамытуды, мұғалім іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.
Инновациялық үрдістің негізі – жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл, яғни, бір мұғалім үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материл тәрізді.
Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының шығармашылық қабілеттерін арттыруға көмектеседі. Жаңа технологияны қолдану төмендегідей кезеңдер арқылы іске асады: 1 кезең – оқып үйрену; 2 кезең – меңгеру; 3 кезең - өмірге ендіру; 4 кезең – дамыту;
Жаңа технологиямен жұмыс істеу үшін төмендегідей алғы шарттар қажет:
оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу;
оқушылардың сабақтастығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру.
Оның ғылыми- әдістемеік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда ұстау, жаңа буын оқулықтарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын меңгеру арқылы оқушыларға білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу, оқыту үрдісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу қажет.
Оқытудың инновациялық технология бойынша әдістемелік жүйесі сапалы нәтижеге жеткізуге мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнымен тікелей байланысты. Сондықтан инновациялық әдіс-тәсілдерді оқыту үрдісіне енгізу барысында танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнын, белгілі деңгейде белсенділігін көздейді. Осы екі үрдістің өзара сапалы нәтижесінде оқушының өз ісіне сенімділігін, жауапкершілік сезімін, шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру мақсатын жүзеге асыруға жағдай туғызатын оқытудың инновациялық негізгі түрлері анықталады.
Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тәрбиенің бірлігі; баланың танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; баланың өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту; баланың танымдылық және шығармашылық икемділігін дамыту; әр оқушының дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу; оқу үрдісін оқушының сезінуі.
Технология «техне» - өнер, шеберлік және «логос» - ғылым, яғни «шеберлік туралы ғылым» деген ұғымды білдіретін гректің сөзі.Технология шеберлікпен өнім алу, нәтижеге жету, белгілі бір жоба, модульмен оқыту дегенге саяды. Осы мағынаны негізге ала отырып, В.П.Беспалько М.В.Кларкин, Б.С.Блум т.б. ғалымдар оны оқыту, білім беру процесіне қатысты мынадай анықтама берді: «Педагогикалық технология – оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен тәсілдерін айқындайтын педагогикалық – психлогиялық нұсауладың жиынтығы, педагогикалық процесті ұйымдастырудың әдістемелік аспектісі».
Оқыту технологиясы – қойылған дидактикалық мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін, оқудың түрлері, әдістерінің құралдарының жүйесінен тұратын, оқу бағдарламасында ескерілген, оқытудың мағынасын жүзеге асыру жолы.
Педагогикалық технология - а) қызмет пен оның құралдарын тиімді ұйымдастыру. ә) аз шығын мен нәтижеге жетуге болатын операциялардың бірізділігі. б) әдістемелік деңгейде педагогикалық проблемеларды талдауға мүмкіндік беретін педагогикалық категория. г) ойлаудың жүйелі тәсілін педагогикаға енгізу. д) педагогикалық мақсатқа жетуге кепілдік беретін іс - әрекеттің реттелген жүйесі.
Педагогикалық техника - ұстаздардың шәкірттерінің белсенділігін ынталандыру мақсатында қолданылатын әртүрлі шеберліктері мен ықпалды әдістері.
Педагогикалық қызметтің түрлерін әрбір педагог біле тұра, оны дұрыс жүргізіп, әсіресе оқушымен мақсатты, жүйелі түрде қарым – қатынас жасауы тиіс. Жалпы бұл педагогикалық қызметтің ең басты ерекшелігі: барлық педагогикалық ықпалдар баланың жеке өзіне емес, керісінше оның қарым – қатынасына қатысты болуы тиіс.
48
Жоғары мектептегі оқыту процесі туралы түсінік, оқытудың ұстанымдары, принциптерi, оған сипаттама.
