Тақырып: Мұздықтардың геологиялық әрекеті.

Жалпы мәліметтер.

Мұздықтар жер бетіндегі кішігірім шағынмұздықтардың жиынтығы. Мұздықтарға гидросфера

мен литосфераның жоғарғы бөлігінде кездесетін мұздықтар, ұзақ жылдар бойы қабатталып

жиналған қар, су беті, жер асты мұздары, шельфтік мұздары, мұхиттарда кездесетін қалқыма –

ықпа мұздар (айсбергтер) жатады.

Мұздықтар құрлықтың 16,2 млн.км2 аумағын, яғни 11% қамтиды; оның 98,5% Антарктида,

Гренландия және Солтүстік Мұзды мұхит аралдар аумақтарына жатқызуға болады, ал тек 1,5% таулы мұздықтар.

Гляциология деп мұздықтарды зерттейтін ғылымды айтады, ол мұздықтардың пайда болуын,

олардың режімін, таралу шекараларын зерттейді.

Мұздықтардың геологиялық жұмысы: тау жыныстарды бұзады, жыныстардың кесектерін

(обломки) тасмалдап оларды мұздардың еріген жерлерінде қалдырады.

2. Мұздықтардың пайда болуы және олардың режімі.

Жер бетінде мұздықтар қардың жыл бойы еріп үлгермей еселенуінен пайда болады. Ол үшін қар

қалын жауып, айналаның температурасы төмен болуы керек.

Қарлы сызық немесе қарлы шекара деп бір шекараның үстінде қар ұзақ уақыт бойы ерімей

жиналғанын айтады. Осы шекарадан төмен қар тек суық кезінде сақталады, ал жылдың жылы

кезендерінде еріп кетеді. Полярлық өлкелерде қар жиегі мұхит деңгейіне шейін төмен түссе,

экватор маңындағы тауларда 5000-6000 м. биіктіктен өтеді, Ілі Алатауда қар жиегі 3700-4000 м

биіктікте орналасқан.

Қарлы шекаралардаң жоғары орналасқан ойпаттарда жылсайын қар жиналуы мүмкін, осының

нәтижесінде қардың көшелілігі қалындайды. Жоғары жатқан қабаттардың қарларының қысымы

әсер ету және беткейлі еруі мен қайта қатаю нәтижесінде суға сінген кезінде қар түйіршікті мұзға

(зернистый лед) айналады – осындай түйіршікті мұзды фирн деп атайды (нем. Фирн – ежелгі,

бұрынғы). Фирндың түйіршіктерінің көлемі 1 ден 5 мм дейін болады. Фирн қабаттың көшелілігі

бірнеше сантиметрден 100 метрге дейін және одан да көп болады. Фирн қабаттың астында қысым

арқылы кристаллдық түйіршіктер бір–бірімен қосылып тұтас глетчерлі мұзды құрайды (нем.

Глетчер – мұз).

1 м3 глетчерлі мұз пайда болуына 11 м3 қар жұмсалады. Қар мұзға айналу шекарасын қоректену

аймаға (область питания) дейді.

Мұз пластикалық қасиетке ие болғандықтан, ол гравитациялық күштері арқылы созылған тілдер

түрінде төмен жылжиды. Мұздың қозғалу жылдамдығы оның массасына байланысыты. Мұздың

массасы негұрлым үлкен болса, соғұрлым оның ағу жылдамдығы жоғары болады. (Мысалы

келтіріндер).

Мұздықтардың түрлері.

Климатқа, жер бедеріне, қорлану және ағын жайларына байланысты мұздықтар келесі түрлерге

бөлінеді:

Таулы (альпілік),

Материкті (жабынды),

Екеуінін аралас түрі.

(анықтамаларын С.Бәкіров кітабі бойынша 104 беттен конспектілеу)

3. Қар мен мұздың бұзышылық әрекеті.

Қар массалары таулардың шеттерінде жиналып төмен құлайды, нәтижесінде қарлы лавиналар

пайда болуы мүмкін. Лавиналардың құлау жылдамдығы 100 км/с дейін және оданда жоғары

болады. Қарлы лавиналар өз жолында кездескен тастарды және кесектердін жиынтығын (груда

обломков) өзімен бірге тау етегіне апарады.

Өте ірі бұзылыстарды мұздарды әкеледі. Мұздардың қозғалуына оның табанындағы су әсер етеді.

Мұздықтардың аурлығы арқылы бедердің ойпат жерлері тегістеледі, ал борпылдақ жыныстарда

тереңдеген жыртылыстар пайда болады, осындай жыртылыстарды жырту ванналары (ванны

выпахивания) деп атайды.

Мұздықтардың бұзышылық әрекетті экзарация (жырту деген мағынада) немесе мұздық эрозиясы деп айтады.

Мұздықтың өз түбіне әртүрлі қысыммен басу нәтижесінде бұзышылықтың көлемі өзгереді.

Қатты тау жыныстардың кесектері мұздықтың түбіне жабысып қозғалса бұзушылықтың әсері

ұлғаяды. Өз жолында кездесетін жартас (скала) жыныстарды тырнайды және тегістейді. Сызаттың (царапина) тереңдігі өлшенеді миллиметрмен, еңі –сантиметрмен, ал ұзындығы метрмен.

Сызаттардың оранласуына қарай мұздықтардың жылжу бағытын білуге болады. Мұздықтар өз

жолында кездесетін жартастарды тегістеп, оларға домалақ тәріздес немесе ұзынша келелген

пішіндерді құрастырады. Жалғыз тегістелген жартастарды қоймандайлар деп атайды, ал олардың

ұсақ томпештелген мен теренделген жиынтығын бұйра жартастар деп айтады.