9. Халықаралық жеке құқықтағы өзаралық және реторсиялар (материалдық, процессуалдық, коллизиялық қырлары).

ХЖҚ-тағы өзара түсіністік : 1) Мемлекетте шетел азаматтарына өз азаматтары сәйкес шетел мемлекетінде қандай құқықтар мен бостандықтарға ие болса, сондай құқықтар мен еркіндіктер беру; 2) шетел сот шешімдерін тану және орындау , егер өз мемлекетінің сот шешімдері сәйкес шетел мемлекетте орындалатын болса; 3) Белгілі бір жағдайда шетел құқығын қолдану, егер сәйкес шетел мемлекетте сондай қатынастарға осы мемлекеттің құқығы қолданылатын болса. Өзара түсіністік х\қ шарттарда көзделеді.Егер х/қ шарттарда немесе ұлттық заңнамада белгілі бір әрекеттерді өзара түсіністік негізінде жүзеге асыруды көздейтін нормалар жоқ болса, шетелдіктерге қатысты сол әрекеттер шетел мемлекетінде өз азаматтарына қатысты соған ұқсас жағдайды сәйкес тексеруден өткізбей-ақ орындалуы тиіс. ҚР заңнамасында өзара түсіністікті анықтайтын норма бар. Соған сәйкес, шетел құқығын өзара түсіністік негізінде қолдану тиісті шет мемлекеттегі ұқсас қатынастарға Қр-ның құқығын қолдануға болатын-болмайтындығына қарамастан , сот шетел құқығын қолданады және егер шетел құқығын қолдану өзара түсіністікке байланысты болса, ол бар деп саналады. ХЖҚ-тағы өзара түсіністік қағидасы тар және кең мағынада түсіндіріледі. Кең мағынада мемлекеттердің шетел мемлекетте олардың заңы негізінде пайда болатын құқықтары мен заңи әрекеттерінің қолдануын өзара тану. Ал тар мағынада шетелдіктерге белгілі бір режимді беру , мысалы, ұлттық немесе аса қолайырақ режим. Көбінесе өзара түсіністік белгілі бір міндеттемеледі орындаудың шарты болып табылады. ҚР-ның «Тауар белгілері, тауардың пайда болу орнының атауы мен қызмет көрсету белгілері» туралы заңында өзара түсіністік қағидасы тура көрсетілген., яғни шетел жеке және заңды тұлғалары х\қ шарттар және өзара түсіністік қағидасы негізінде заңда көзделген барлық құқықтарды қолданады.

Доктринада формальды және материалды өзара түсіністік қалыптасты. Формальды өзара түсіністікте отандық жеке және заңды қандай құқықтарға ие болса, шетелдіктерге де сондай көзделеді. Сонымен қатар өз мемлекетінде шетелдіктер қолданбайтын құқықтарға ие болады.

Материалды өзара түсіністікте мемлекет шетелдіктерге өз азаматтары сәйкес шетел мемлекетінде қандай құқықтарға ие болса , сондай құқықтар береді. Әр түрлі құқықтық жүйе болғандықтан материалды өзара түсіністікке қол жеткізу қиынға соғады.

Реторсия- шетел жеке және заңды тұлғаларына қатысты шетел мемлекетінің соған сәйкес әрекеттеріне жауап ретінде мемлекетпен қойылатын шектеулер, яғни дискриминациялық жағдайға ұшыраған мемлекеттің басқа мемлекеттің қарсы актіне жауабы. Реторсияны қолданудың мақсаты өзара түсіністік қағидасын қалпына келтіру. Сондықтан реторсия ретінде қолданатын шаралар оған алып келген акттерге пропорционалды болуы тиіс және алдындағы жағдай орнына келгенде тоқтатылуы керек

ҚР заңнамасына сәйкес ҚР-ның азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына арнайы шектеулері бар мемлекеттердің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына қатысты ҚР-сы қарсы шектеулер , яғни реторсиялар белгіленеді.