Словарьдинъ туьзилуьви акында

1. Бас ногай соьзлердинъ баьриси де алфавит йосыгында уяларга <3ириктирилмей бериледилер.

2. Ногай текста полужирный шрифт пен, орыс тилине коыни- руьвлер — ашык тувра шрифт пен, туьрли анълатувлар курсив пен бериледилер.

3. Омонимлер айырым статья болып юредилер эм ашык римский цифралар ман белгиленедилер. Мысалы:

май I 1) масло; сало; жир; // масляный; сальный, жир­ный; ...

май II май; // майский; ...

4. Туьрли грамматический категориялар полужирный араб циф- расы эм точка ман айырыладылар. Соьздинъ лексический маьнелери ашык араб цифрасы эм скобка ман айырыладылар.

5. Фразеология материаллары тийисли маьнесине коьре берп- ледилер. Эгер ол бир неше маьнеге уйкасып келсе, кайтараланмас уьшин, олардынъ энъ сонъгысыннан сонъ бериледи, аь маьнелери- нинъ баьриси де, буква эм скобка ман саналып барадылар. Мысалы:

утув (ут-) 1. 1) выигрывать, обыгрывать; 2) выгадывать; 3) улавливать; утып алув а) выигрйш; б) выиграть; в) быстро уловить (напр, мелодиюj; ...

6. Маьнесине коьре ювык синонимлер орыс тилге коьширилуьв- де запятая ман, алые синонимлер—запятаялы точка ман айырыла­дылар.

7. Орыс тилге коьширген заманда, соьзлердинъ тувра маьнелери авыспалы маьнелериннен алдын, кень маьнелери—тар маьнелериннен алдын, ортак маьнелери — специальный маьнелерден алдын келеди- лер.

8. Айтувлар эм такпаклар тийисли маьнединъ сонъында, савлай фразеологиядан сонъ бериледилер.

9. Соьздинъ бир маьнесине де келиспеитаган идиоматический айтылувлар, солай ок берк фразеология еднницалары эм айтувлар ман такпаклар словарный статьядынъ энъ сонъында ромб 0 белги- синнен сонъ бериледилер.

10. Эгер бас ногай соьзи оьз басына кулланылмайтаган болса, яде контекстсиз коьширилип болмайтаган болса, яде тек белгилм ковтекстте кулланылатаган болса, сол соьзден сонъ кос точка салы-

нады эм оннан сонъ, сол соьз бен келисип юретаган соьзлер язы- ладылар. Мысалы:

нош: нош деп олтырув сидеть сложа руки, ничего не де­лать.

11. Кабатлы глаголлардынъ кыскартылган кеплери алфавит йосы- гы ман оьз орнында юредилер эм сонда ок кабатлы глаголдыиъ толы кеби коьрсетиледи. Мысалы:

аькелуьв (аькел ) стяж. ф. от алып келуьв; 1) ...

12. Оьзлик косымшалары косылган заманда тамыр созыкларын туьрлендиретаган соьзлердинъ кыя кеплери де айырым статья этилип бериледи эм сол соьзлердинъ толы кеплери коьрсетиледи. Мысалы:

эрни см. эрин 1.

13. Кос соьзлер биринши соьзге коьре алфавит йосыгында бери- ледилер. Мысалы:

пеш-сандык часть дымохода, расположенная на потолке.

14. Грамматический белгилер ногай соьзлердинъ баьрине де берилме,йдилер. Олар тек авысларга, наречиелерге, сан атларга, тир- кевишлерге, кесекшелерге, байлавышларга эм уьн соьзлерге салы- надылар. Кайбир ногай соьзлерине кулланылув областин (ист., фольк. эм с. б.) яде диалектти (кн. караногай диалекти) билдиретаган спе­циальный белгилер салынадылар.

15. Ат соьзлер словарьде бас келисте эм бирлик санда бериле- дилер.

16. Ногай тилинде грамматический род категориясы болмаганнан себеп, словарьде берилетаган сыпатлардынъ кеби орыс тилининъ уын родына да келисип юреди, ама коыиирген заманда мужской родта бирлик санда бериледи.

17. Ногай тилинде атлар, сыпатлар эм наречиелер оьз ара бек айырылмаганнан себеп, оларды орыс тилине коьширген заманда, соьздинъ бас маьнесиннен сонъ параллель (//) белгилери салынады. Олай эткен, бу соьзди орыс тилине ат пан да, сыпат пан да, наречие мен де коьширмеге болаягын билдиреди. Мысалы:

наьртуьк кукуруза; // кукурузный;

нахыя предел; // предельный; // предельно;

минезли удобный; //- удобно;

18. Сан атлар (туьп, порядок, шама эм боьлим санлар) айырым словарный статьялар этилип бериледилер.

19. Авыслар, уьн соьзлер эм ярдамшы соьзлер (тиркевишлер, байлавышлар эм кесекшелер) словарьде айырым статьялар этилип, грамматический белгилер мен бериледилер.

20. Глагол словарьде «ув* касымшалы кебинде бериледи эм со- нынъ ок янында скобкалар ишинде глаголдынъ тамыры бир' тувра сызыкша ман бериледи.

21. Глаголдынъ залог кеплери (кайтым, туьсуьв, ортаклык, тап- шырув) словарьде бас кебин коьрсетип бериледи. Ол кеплер орыс тилине коьширилип болатаган ерде коьшириледилер. Тапшырув за- логтьигь кеби орыс тилине коьширгенде, аьдетинше, бас глаголга

«велеть», «заставлять», «приказывать», «поручать» эм «просить» деген глаголлар косылып бериледилер. Мысалы:

нормалатув (нормалат-) понуд. от нормалав; велеть (за­ставлять, поручать) нормировать.

Ортаклык залогтагы глаголдынъ кеплери орыс тилге коьширил- геиде бас глаголга «помогать» деген глагол ман, яде «с кем-л.», «вместе с кем-л.» деген соьзлер мен бериледилер.

22. Глаголдынъ «ув» косымшалы кеби ногай тилинде бас гла­голдынъ кеби мен бир болып келеди. Сонынъ уьшин, глаголдынъ бу кебининъ статьясында араб цифрасыннан сонъ точка эм и. д. деген белги салып, бас глаголдынъ коьширилуьви бериледи.

23. Соьзлердинъ фонетический эм диалектный вариантлары ал­фавит йосыгы ман оьз орнында бериледилер эм сонда ок бас соьздинъ кеби бериледи. Эгер диалектный соьз литературный соьз бен бир иорыкта кулланатаган болса, онынъ орысшага коьширилуьви де бериледи.

24. Айгувларга эм такпакларга олардынъ маьнесине келисип юретаган орыс айтувлары эм такпаклары бериледилер. Эгер тийисли орыс такпаклары табылмаса, ногай такпагына литературный коьши- рилуьв этиледи эм скобкалар ишинде онынъ буквальный коьшири­луьви бериледи.

Бир тамырлы яде курсив пен язылган соьзлерден баска орыс соьзлердинъ баьрисине де ургы салынады (курсив пен язылган соьз- лерде ургы тек соьздинъ маьнесин айырар уьшин салынады).

Эгер баска тилден кирген соьз бен ногай соьзи омограф кебинде йолыксалар, ногай соьзлеринде ургы салынады. Мысалы:

марка 1) марка; ...

марка 1) ранний приплод;