Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
dintanu.doc
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.05.2025
Размер:
1.74 Mб
Скачать

Қазақ мәдениеті мен ислам құндылықтарының тұтастығы

Құндылықтар адамның қоршаған дүниеге қатысты ұстанымдары мен қатынасын қалыптастырады, күрделі әрі өзгермелі әлемде бағыт-бағдарын айқындауға ықпал етеді. Құндылықтар қоғам мен адамға жақсы мен жаманның, пайдалы мен зиян, ақиқат пен жалған, сұлулық пен әсемдік, әділет пен қиянат, халал мен харам және сол сияқты жұпталған нормалық өмір тіршілігінде адамға жол көрсетеді. Сондықтан құндылықтар мәдениетпен, ал мәдениет дінмен тығыз байланысты. Қазақ халқының ұлттық менталитетінің қалыптасуына ислам өркениетінің жасаған ықпалы ешқандай дау тудырмайтыны басы ашық мәселе. Дін феномені адамның болмысында бар. Сондықтан да адамзат қоғамы ешқашан дінсіз болмаған. өйткені қоғамды нақты шындыққа айналдыру – құндылықтар жүйесінің қалыптасуына қатысты, әрі сол құндылықтарды жүйелендіру мен нақтыландыру қызметі дінмен тығыз байланысты болса, адамнан Тәңірге тікелей бағытталған рухани бір байланыссыз дін құбылысының болуы да мүмкін емес. Мәдениет және дін тұрғысынан қарағанда дін ұлттың ұлттығын қалыптастыратын екі негізгі арнаның бірі. Екіншісі – тіл. Дін - өркениеттің негізі, ал, тіл ұлттық мәдениеттің өзегін құрайды. Бұл ақиқат Исламда миллат дін және құдайлық негізде қарастырылады. Негізінде дін тек қана қоғам, топ және жеке адам ғана емес, Алла, адам, әлем және қоғамдық құбылыстар мен мәдени-рухани құбылыстар жүйесін толық қамтитын құдайлық аян арқылы адамзатқа берілген ең көне және ең жаңа жол болып табылады. Яғни дін, ешқашан ескірмейтін құбылыс. Сондықтан, уақыт талабына және уақыт ішінде пайда болған ғылымдағы кез келген әмбебап түсініктер мен теорияларға олардың жаңалықтарына ашық және онымен тұтастықта болады.

Дін зерттеулерінде Алла, адам, әлем және қоғам философиялық және дүниетанымдық мәселелердің маңызы ерекше. Дінтану пәні осы мәселелерді қарастыруда философиялық ойлау, қоғамдық және жаратылыстану ғылымы тарихына, бүгінгі ғылыми-техниканың дамуы барысында дін саласын ғылыми тұрғыдан қарастыруға мұқтаж. Яғни дін және ғылым біртұтас. Сондықтан Қазақ қоғамы кеңістігінің тарихи процесс ішіндегі исламды оқыту, ұғыну, ойлау, жору, түсіндіру және өмірде қолдану барысындағы «дәстүрлі діни тіршілікітің мәнін» ашу бүгінгі күн тұрғысынан, әсіресе, мәдениет пен дін арақатынасын анықтауда өте өзекті мәселе болып отыр.

Дін құбылысы өте күрделі әрі нәзік мәселелерді өзінде топтастырған, онтологиялық, психологиялық, аксиологиялық ерекшеліктері тұрғысынан адам мен киелі (сакральді) болмыс арасындағы байланысу әдісі немесе жолы.

Күрделі мәселелері – бұлар діннің қоғаммен, кеңістікпен, уақытпен байланысы қырларын қамтиды. Діннің қоғамдағы көрінісін адам, қауым және табыну орны арқылы байланысқа өмір сүру ерекшеліктері, ғибадат, өзара қарым-қатынас, салт, дәстүр, әдет-ғұрыппен үндесу, үйлесімділік серпінділігінен қоғам тарапынан қабылдануынан байқауға болады.

Нәзік мәселелері – тікелей адам мен Тәңір арасындағы байланысқа қатысты. Адам мен Тәңір арасындағы байланыстың бастапқы анықтамасына сенім, иман дейміз. Иман мәселесі дін құбылысының тіршілігін анықтайтын өлшем. Бұл өлшем болмаса дін өзінің жандылығы мен дамуын баянды ете алмайды. Ал бұл өлшемнің негізінде ақыл, ой-сана жатыр. Егер сана болмаса өлшем деп отырған иман мәселесі өзінің негізгі мұраты болып табылатын ақиқатқа жете алмайды. Сондықтан иманның түрлері көп. Абайша айтсақ, «Таклиди» немесе «Тахқиқи» иман. Басқаша айтқанда дұрыс иман бұрыс иман. Бұның негізгі таразысы – ақыл мен уахи. Бірінсіз бірі болмайтын екі бастау. Біреуі – Алладан, бірі де адамнан басталады. Бір нүктеде де тоғысады. Осы тоғысқан жерінде таным пайда болады. Таным да құдайлық таным, адамдық таным болып бөлінеді. Адамдық таным бүгінгі пәндік жіктемелерге қарай, діни, философиялық, мифологиялық, аккульттік, ғылыми, және т.б. болып кете береді. Осы әрбір таным жоғарыда айтқан діннің онтологиялық, психологиялық және аксиологиялық ерекшеліктерін өзіндік танымдық әдістер, ұстанымдар мен идеялар негізінде түсіндіреді.

Сондықтан кез-келген дүниетаным, философия, мәдениеттің негізінде дін жататындығы айқын. Дүниетаным дінге, философия дінге, мәдениет дінге қаншалықты негізделсе, соншалық дін де дүниетаным, философия және мәдениетке сүйеніп дамиды, түсіндіріледі.

Яғни, дін жалпы абстрактіден, нақтылықтан, даралыққа жақындайды. Біз бұл жұмысымызда дін және мәдениет мәселесін қолға аламыз. Негізінен сүйенетін тұғырларымыз тарихи дүниетанымдық тұрғысынан ислам дінінің мәдени ерекшеліктерімізді қалыптастырудағы рөлін қарастырамыз. Сонымен тарих және мәдениет тұтастығындағы танымдық ерекшелігіміз бен ұлттық болмысымыз туралы сөз қозғамақшымыз. Бұл жерде тарихтың өткені, бүгіні мен болашағын тұтастай көктеп өтуге тырысамыз. Себебі, бүгінсіз болашақ, өткенсіз бүгіннің болуы мүмкін емес. Сол болашақта ислам арқылы тарих ішінде қалыптасқан танымдық, болмыстық санамыздың кескіні болып табылатын мәдениетіміздің сақталуы мен баяндылығын болжаудың ғылыми негіздемесін қалауды мақсат етеміз. Бұл мақсат та бүгін мен өткен жолымызды тарих таразысына тартып, талдап, саралаудан туындайды. Ұстанған ұстанымымыз тарихилық. Себебі историцизм қазақ мәдениетінің бүгінгі күн тұрғысынан таразылауда дәрменсіз әрі ескірген позитивтік тенденцияның құралы болатын.

Қазіргі таңда еліміздегі ислам мәселесі әрбір қоғам өкілін бейжай қоймайтындай дәрежеде өзектілігін сезіндіре бастады. Мысалы қазақ қоғамында соңғы он жыл ішінде БАҚ-да бір ғана дін ислам жайында жазылған ойлар, ұсыныстар мен талаптар Қазақстандағы дін мәселесінің негізгі тақырыптары мен бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, дін мамандарының жетіспеушілігі, діни білім беру жүйесінің жоқтығы, діни басқарманың дінді насихаттаудағы олқылықтары, Аллаға серік қосу, өлікті жерлеу рәсімдері мен шарттары, әруақ туралы түсінік төңірегіндегі тартыстар, әулилелік, қажылық, мазхаб, уахабизм, фундаментализм, мемлекеттік қауіпсіздік және т.т.б.

Егер ислам өз функциясын жүзеге асырса, ең болмағанда негізгі жораларын орындай білсе, қоғамда басты назарға алынбас та еді. Ал егер дін өз функциясын жүзеге асыра алмаса, сонда ғана өзекті мәселе ретінде басты назарда болады. Бұл ахуал екі себептен туындауы мүмкін. Біріншісі діни тіршілік, яғни, діни сана өзін жаңғырта алмаса, онда дін өз тіршілігінің маңызды бөлігін жоғалтады. Екіншісі, дін өте жанды, белсенді болғанымен, оның өркен жаюына және дамуына қандай да бір себептер кедергі болғандықтан, дін шектеліп, өз қызметін орындай алмайды. Міне осы екі жағдайдың да Қазақстанда көріністері мен іздері бар.

Ислам мәдениетімізді, салт санамызды қалыптастыратын өркениеттің негізі. Енді қараңыз ислам дінінің өзі мәселені шешу үшін жіберілген құдайлық институт болса, онда қалай мәселе болады. Діннің өзі әрине ешқашан мәселе болмайды. Бірақ дін қоғамда танымдық, ғылыми, идеялық және рухани тәжірибелік тұрғыдан функционалдық тепе теңдікті қамтамасыз ете алмаса, басқа келеңсіз жағдайларға себеп болып, әртүрлі топтардың, қанаушылықтың, өшпенділік пен дұшпандықтың объектісіне айналудан ада бола алмайды. Негізінен қоғамымызда дінге қатысты мәселелердің дені психологиялық және танымдық себептерден туындап отыр. Сондықтан басты мәселе еліміздегі мұсылмандардың діни танымында жатыр.

Дін - адамдағы «менікі» деп танылатын болмыстық және әлеуметтік анықталумен нақтылануды күшейтетін институт. Діни сенім біреу. Сондықтан ислам да біреу. Оның біріншісі, екіншісі жоқ. Ал діни таным көп, сондықтан мұсылмандық формалары да көп. Бұл өте табиғи құбылыс.

Діни танымда революция емес, эволюция шарт. Бұл Алланың қалауы. Егер Алла революциялық өзгеріс пен дамуды қалаған болса, онда Құранды 23 жылда емес, бір сәтте жинап пайғамбарымыздың қолына ұстата салар еді. Бұл жерде Сіз бен біз үшін үлкен ғибрат бар. Алланың аяны жиырма үш жыл бойы пайғамбарлық арқылы адамзат қоғамымен үндестікте «жанды-сұхбат» арқылы жүрекке, санаға, ділге, сосын сенімге ұялады. Ішкі өзгеріс арқылы, сыртқы қоғам өзгерді. Жаңа мен ескі, әдет пен ғұрып, харам мен халал, жақсы мен жаман және т.б. құндылықтардың мазмұнында табиғи, эволюциялық тұрғыдағы трансформация жүріп жатты. Бұл тенденция біздің, шығыстың ойлау жүйесі мен дүниетанымдық тұғырында басты ерекшелік ретінде орын алды. Сондықтан ислам өркениетіміздің негізі деп айтамыз.

Ислам - ерекше тіршілік жүйесі, өмір сүру формасы, адам мен қоғам болмысын реттеп, қалыптастыратын институт. Бұл институттың негізі – құдайлық аян, яғни Құран Кәрім. Құран – өзінде, өзегінде адамды басты тақырып еткен Алланың сөзі. Құран – адам баласына әртүрлі амал-әрекеттер, мінез-құлық, жүріс-тұрыс мәселесінде үн қатып, ізгілікке шақырып, осы дүниеде “таза әрі үлгілі, парасатты қоғам” қалыптастыру, адамзатты, соның ішінде мұсылман қауымын осы дүние және ақыреттік бақытқа қауыштыруды мақсат етеді. Адам да Құдайлық аянға оған деген өзіндік танымдық қатынасы арқылы жауап береді. Таным дегеніміз кең мағынада – барды танытатын, бар нәрсені ойда кескіндеп, мүсіндейтін айна. Бірақ, құбылыс пен оның танымы өзара сәйкес келе ме?

Жоқ, бар нәрсенің танылуы әрдайым біртектес бола бермейді. Бар нәрсеге деген көзқарас пен көзделген мақсат, қолданылған әдіске қарай таным түрлері ерекшеленеді. Бүгін танымды сипаты мен анықтамасына қарай діни, философиялық, ғылыми, өнер, тұрмыстық және оккульттік деп бөлуге болады. Бұл танымдардың әр бірінің адамның тіршілігі мен өмірінде өзіне тиесілі орны мен рөлі бар. Осылардың ішіндегі діни таным табиғаты мен ұстанымы жағынан жоғарыдағы басқа танымдардан ерекше. Діннің өзегін немесе тірегін аян яғни, Құдайдан келген таным құрайды. Яғни, бұл танымның мазмұны адам баласына трансцендентальды болмыс тарапынан берілген. Сондықтан да аян өзгермейді, абсолюттік ақиқат ретінде қабылданады. Бірақ, бұл қабылдау – толығымен иман, сенімге тікелей қатысты. Алла абсолюттік және өте кемел болмыс болғандықтан оның аяны да ақиқат. Өйткені, қателік-кемшілік, ал, абсолют және өте кемел болмыста кемшілік жоқ. Міне, сондықтан да Алланың аянының дұрыстығы мен бұрыстығы деген пікірталасқа орын жоқ. Дұрыстығына иман еткен сол дінде қалады, иман етпегендер де ол діннен шығады. Өйткені, діннің негізінде абсолют ретінде қабылданған таным бар. Бұл құбылыс кез-келген діндер үшін ортақ.

Діндерде Алланың аянының қасында, адамға тән танымдар да қатар өмір сүреді. Бұлар негізінен Алланың аянының түсіндірмелері. Міне исламда Діндерде әртүрлі мазхабтар мен тариқаттардың шығуына себеп болды. Бір мәселе төңірегінде танымға негізделген әртүрлі пікірлер мен түсініктердің болуы. Бұл айырмашылықтар Алланың аянының әртүрлі түсіндірілуінен туындайды. Сондықтан бір дінде, Алланың аянына негізделген әр түрлі түсініктер мен құлшылық формалары кездеседі.

Ислам дінінде суннилік, шиилік сияқты догмалық-доктриналық мазхабтар мен ханафилік, шафиилік, ханбалилік, маликилік сияқты құқықтық мазхабтар және осы мазхабтардың негізінде де әртүрлі нақшбандийа, қадирийа, йасауийа, маулауийа, маламийа, халуатийа, байрамийа, рифаийа, сулайманийа және т.б. тариқаттардың барлығы Құранға негізделген. Бұлардың айырмашылықтары мен ерекшеліктері Құранның ұстанымдары мен үкімдерінің түрлі-түрлі түсіндірілуінен туындайды. Сондықтан айырмашылықтар, діндегі адамға тән танымдардан келіп шығады. Ислам өркениетіндегі тафсир, хадис, фиқх және калам сияқты ілімдер де негізінен адамның ой-өрісі мен іс-әрекеттердің жемісі және адамға тән танымдардан құралған, қалыптасқан. Ал бұл танымдардың дұрыстығы мен бұрыстығы мәселесі төңірегінде пікірталас жүргізуге болады. Өйткені, бұл танымдар өзгермейтін танымдар емес, әрине.

Әрбір ағымның өкілдері Алланың аяны мен оның түсіндірмесі, ұғынылуы арасында, яғни, өздерінің мұраты мен Алланың мақсатын бір деп біледі. Сондықтан осы түсініктер мен иланған үкімдері олар үшін тура жол, шариғат. Міне діни танымды басқа танымдардан ерекшелеп тұрған ең маңызды сипат. Басқа танымдарда тура жол үкімі жоқ.

Алла – адам қатынасындағы бұл процесс бүгінге дейін осылай жалғасып келеді. Ислам дінінің негізі болып табылатын Құдайлық аян, пайғамбарлық институты және адам арасында діни таным мәселесі өзіне тән ерекшеліктерімен тарихи процесс ішінде нақты көрініс тапқан. Бұл ерекшеліктерді шартты түрде кезеңдерге бөлуге болады.

Бірінші Хз.Мұхаммед (с.ғ.с)-ның пайғамбарлық кезеңі. (ХІІ ғасыр) Бұл кезеңде – пайғамбардың Құдайлық аянды үндеген, исламға шақырған тұсында – мұсылмандар басқа дүниетаным және мәдениет түрлерімен әлі танысып болмаған әрі исламның негізгі ғылымдары да қалыптаса қоймаған болатын. Ислам ойшылдары, философ-ғұлама, даналары өсіп шықпаған әрі қоғамда олардың ықпалы да жоқ еді. Мұсылмандар шәкірт ретінде тікелей ұстаздары – пайғамбар арқылы кез-келген діни мәселені шешіп отырған. Олар – алғашқы мұсылмандар – исламды тікелей қайнар көзінен үйрену мүмкіндігіне ие болды. Құдайлық аян – жанды құбылыс, пайғамбардың да көзі тірі, исламдық таным өте сергек болатын. Бұл жерде Алла, адам және пайғамбарлық тұғырларын тұтастандырып тұрған күш – иман және сунна болатын.

Исламның ең басты негізі – Құран екендігі белгілі. Екінші бір ықпалды негіз–бұл арабтардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы. Пайғамбар да көптеген мәселелерді араб мәдениетінің дәстүріне сүйеніп шешетін. Мысалы, соғыс жағдайында немесе бейбіт кезеңде пайда болған мәселелердің ең бастысы – әйгілі “Мәдиналықтар келісімшартының” мазмұнында араб дәстүрі басым болатын, ел басқару, әлеуметтік қаулы-қарарлар, Қағба қызметі, әскери істер, байлықты бөлісу, отан қорғау, өлгендерге құн төлеу және т.б. туралы ереже-үкімдердің дені – араб дәстүрінің жемісі мен көрінісі екендігі айқын. Хз. Мұхаммед Пайғамбар өлгеннен кейін Хз. Әбубәкірдің халифа сайлануы да осы екі негіз – Құран мен араб дәстүрі бойынша жүзеге асты. Сондықтан алғашқы мұсылмандықтың болмысында екі негіз үстемдік етті. Біріншісі Құран – құндылықтары, екіншісі – араб мәдениеті мен дәстүрі. Бұл араб мұсылмандығының үстемдік құрған дәуірі еді. Олар араб дәстүрінің елеулі бөлігін исламдандырып жіберді, қалған бөлігі әртүрлі дәстүрлі формаларда әлі күнге дейін жалғасып келеді. Негізінде әдет-ғұрып, дәстүр (мейлі ол араб, парсы, түркі болсын) де ислам дінінің негізгі ұстындары мен дәлелдерінің бірі. Ислам ешқашан дәстүрді, әдет-ғұрыпты толығымен жоққа шығармаған, оларды діннің негізгі принциптеріне сәйкестігі тұрғысынан бағалаған. Керек десеңіз, әдет-ғұрып исламдағы құқықтың негізгі қайнар көздерінің бірі болып табылады. Ислам кейбір әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді жаңартып, кейбірін сол қалпында немесе жаңғыртып пайдалануды мақсат етеді. Дегенмен әдет-ғұрып, дәстүр ешқашан діннің орнын баса алмайды және діннен үстем қабылданған емес. Солай бола тұра, исламнан бұрынғы “жахилийа” дәуірінен бері келе жатқан қалыптар мен түсініктер уақыт өте келе ислам қоғамында өз орнын алып, кейіннен идеялық қайшылықтарға, бөлінулерге апарып соқты. Бұған мысал ретінде расизм, тек, тайпа, ру, тұтқын, құл түсініктері мен әлеуметтік, экономикалық және сауда сияқты көптеген құбылыстарды көрсетуге болады. Бұған қоса Ибн Әбу Суфиан Муавияның мемлекеттің басына келуі нәтижесінде халифаттың орнын сұлтандық басты, мұсылман үмметінде араб дәстүріне негізделген исламдық түсінік бой көтерді. Яғни, мұрагерлік ислам дәуірі басталды.

Хз.Мұхаммедтің (с.ғ.с.) пайғамбарлық кезеңі мен көсем-халифалар кезеңі – таза исламдық сипатта болса, одан кейінгі, сұлтандық дәуірінде мұсылмандар дәстүрлі ислам дүниетанымы негізінде қалған ислами түсініктің екінші кезеңі ретінде әртүрлі тарихи асулардан өтті. Бұл процесс бүгінге дейін жалғасуда. Осы екінші кезеңнің өзі исламның дәстүрлі діни танымы, яғни, “дәстүрлі ислам” ретінде мұсылман халықтары мен мемлекеттері тарихында төрт үлкен дәуірді басынан өткізді.

Исламда дәстүрлі діни танымның бірінші сатысында фиқх пен калам ғылымдары басты назарда болып, қоғамда факихтер мен каламшылардың билігі мен үкімдері ғана мойындалды (VІІІ-ХІ ғасыр). Бұл кезеңде исламдық тұжырым – калам, фикх ғұламаларының, онда да шектеулі ағымдар негізіндегі тафсиршілер мен хадисшілердің түсіндірмелері, үкімдері мен жорамалдарынан құралатын. Осы ғұламалардың пәтуалары, түсініктемелері, көзқарастары шеңберінде діни түсінік пен таным қалыптасты. Мұсылмандар тікелей Құранның негізінде ойлау, зерттеу әрекетінен мақұрым қалды. Олар өздерінің Құран негізінде ойлау және ой-санасын тазарту мүмкіндігіне ие екендіктерін ұмытты. Бұл діни танымның өз табиғатындағы терең психологиялық жаттану құбылысын көрсетсе, екінші жағынан сол тұстағы ислам қоғамындағы саяси билік пен адамдар арасындағы жіктер мен қоғамдық топтардың өкілеттіліктерге бөлінгендігін көрсетеді. Бұл мұсылмандардың өте ерте кезеңде-ақ Құран мен Суннаны тікелей түсініп оқып, ұғыну үшін қажетті танымдық деңгейдегі мәдениет дәрежесіне жете алмағанын көрсетеді. Оларды түсіндіруге де шамалары келмеді. Пайғамбардың мұрагерлері саналған ғұламаларды діни көсем, ұстаз ретінде танып, олардың көзқарастарына, жолына бас иді. Яғни, Алла – пайғамбарлық және адам арасына тағы бір институт келіп қосылды – олар “ғұламалардың” ижма, қияс - әдістеріне негізделген құқықтық таным болатын. Нәтижеде өте маңызды екі жағдай пайда болды. Біріншісі – еркін ойлайтын, зерттейтін, өндіретін мұсылманның орнын, дәстүршіл, еліктегіш, ұраншыл мұсылман басты. Ал шынайы исламның қалауы басқа болатын. Екіншісі – факихтер, каламшылар, хадисшілер мен тафсиршілер өте жоғары беделге ие болды. Құран мен Суннаның орны исламдық танымда екінші сатыға түсті. Яғни, діни танымның негізгі сүйеніші, рух көзі болған Құран мен Суннадан ізделетін жауаптар тікелей дін ғұламаларынан алынып, олардың көзқарасы мен жолына берілу қалыпты жағдайға айналды. Мұсылмандар Құранды оқу, үйрену, рухында сомдаудың орнына оны жаттау, ғибадат ету, сауабын алу мақсатында және құқықтық нормалар ретінде оқи бастады. Бұл дәуірде калам ғылымындағы сауап, күнә, ғибадат түсініктерінің ықпалы күшті болды. Құран діни танымның көзіне емес, оқу, жаттау арқылы сауап алынатын өнерге айналды. Осылайша исламда Хафыздар, Қурралар (қарилар) жеке атақ ретінде қалыптасты. Дегенмен бұл құбылыстың да ислам мәдениетінде өзіндік орны болғандығын да атап өту қажет.

Исламның “бақыт ғасыры” болған алғашқы кезеңнен кейін мұсылмандар өз проблемаларына жауап іздеуде тікелей Құранға, Суннаға емес, сол дәуірдің атақты факихтеріне, каламшыларына жүгінген. Бұлар тек дін ғұламалары болып қана қоймай, мемлекет ісіне де өз ықпалдарын жүргізген. Керек десеңіз олардың үкімдері аят, хадистің орнына да жүретін дәрежеге көтерілді. Сонымен ислам діні осы атақтылардың дуалы ауыздарынан шыққан қалыпта қабылданып, танылатын болды. Соның нәтижесінде әрбір дін ғұламаларының қасында жақтастар мен қарсыластар тобы құрылып, ислам тарихында әртүрлі лауазымдық атақтар арқылы секташылық, ағымшылдық сияқты құқықтық мектептер мен саяси сипаттағы формалық бөлінушіліктерге апарып соқты.

Екінші саты – суфизм және тариқатқа негізделген исламдық түсінік кезеңі (ХІ-ХVІІІ ғасыр). Бұл кезеңде сопылар мен тариқат шайхтарының діни танымы мен түсіндірмелері негізге алынды. Даруни, яғни ішкі мәнге негізделген, рухани сипаттағы түсініктер мен идеялар үстем бола бастады. Білім беру мен тәлім-тәрбие ісі медресе, мешіттерге қарағанда текке, дергахтарда, ленгерлерде көп тарала бастады. Мұсылмандар енді сопылардан үлгі ала бастады. Сопылардың идеялары да Құран мен Сүннетке негізделетін-ді. Исламдағы дәстүрлі діни танымның осы екінші сатысы ХІ ғасырдан ХVІІІ ғасырдың орта тұсына дейін жалғасты.

Суфизмнің танымдық әрі телеологиялық ерекшеліктеріне орай, бұл сатыда діни практика мен рухани тәрбие бірінші орынға шықты. Дінді және пайғамбар жолын рухында, хәлінде, ділінде сезіну арқылы қанағатқа, бақытқа, бірлікке жетуді мақсат етті. Осылайша исламдағы факих, каламшылар мен хадисшілердің орнын сопы-шайхтар алды. Исламдағы діни музыка, саз, би, өнер, архитектура, әдебиет осы сатыда жоғары деңгейге көтерілді. Ислам дүниетанымындағы суфизмнің ислам дінінің кеңінен жайылып, орнығуында маңызды орны бар екендігін атап өткен жөн.

Үшінші саты – исламның қорғаншақтық кезеңі (ХVІІІ-ХІХ ғасыр). Бұл кезеңде мұсылмандардың ғылым мен технологияда дамыған, ғылым мен мәдениетте, саясат, экономика салаларында өздерінің үстемдігін көрсете бастаған Батыстық қоғамнан қорғана бастағаны сезіледі. Бұл құбылыс негізінен ХІ ғасырдан бастап байқалатын, әсіресе өркениеттераралық қақтығыстарда айқын көрінетін. Қорғаншақтық кезеңнің ерекшелігі – отарлаушы технологияның иелеріне олардың ғылым мен өркениеттегі үстемдіктеріне жауап ретінде мұсылмандар өздерін өткен ғасырлардағы жетістіктері мен тарихтағы ренессанстарымен жұбата бастады. Кейбір топтар Батыс өркениетінен артта қалуының себебін исламнан, оны дұрыс түсінбеуден іздесе, ал кейбірі фатализмнен іздеген. Бұл құбылысты, Алланың еркіне негіздегендер (тағдыршылдар) де баршылық.

Қорғаншақтардың кезеңінде керітартпалар мен модернистер, метатрадиционалистер мен батысшылдар, зиялылар, ағартушылар сияқты топтар өзара мәмілеге келе алмай жатты. Осындай дау-жанжалдар, пәтуасы кеткен ахуал – негізінен қорғаншақтықтың нақты көрінісі болатын.

Төртінші саты – үйлестіруші, түсіндіруші-телуші, синтездеуші исламдық кезең (ХХ-бүгінге дейін) Бұл кезеңде кешегі өткен ғасырдың негізгі идеологиялары, жүйелері, діни- философиялық ағымдары мен ұсынған жолдары арқылы исламның әртүрлі тақырыптарына қатысты көзқарас, пікір, қағида, мәліметтер мен әдістерді үйлестіру мен, жақындастыру әрекеттері – осы кезеңнің негізгі ерекшеліктері. Интеллектуалдық ортада тарала бастаған бұл түсінік ХVІІІ ғасырдан кейін әлі күнге дейін кеңінен тарап отыр.

Жаңашыл ойшылдар, зиялылар ретінде танылған Сайд Ахметхан, Мұхаммет Абдух, Рашид Рыза, Фаруқи, Фазлуррахман, Сайт Наср және т.б. тұлғалар арқылы болмыстық құбылысқа айналған ағым Батыстың құндылықтары мен көзқарастарын, ғылымы, мәдениеті мен философиясын “исламдандыру” әрекетіне кірісті. Қазіргі таңдағы “ғылымның исламдандырылуы” мәселесі – осындай әрекеттердің жалғасы. Кезінде Әл-Фараби, Ибн Сина сияқты мұсылман философтары да Платон мен Аристотель философиясын ислам хикметімен үйлестіруге, жақындастыруға тырысып, жаңаша ой-сана, ойлау жүйесін шығарып, ұсынған болатын. Қазіргілер болса, кейінгі екі ғасырдағы үстем философиялық ағым болған Батыстың Декартшыл философиясы, оның эпистемологиялық жүйесі мен ислам хикметі арасында үйлестіру платформасын іздеуде. Ал Декарт философиясының негізі – ислам философиясы екендігі ұмыт қалып, ескерілмей келе жатыр. Батыс мәдениеті мен өркениетінің озық үлгі, құндылықтарын мұсылмандардың пайдалануын қамтамасыз ету үшін тырысып бағуда.

Шындығында, “Ғылым барлық адамзаттың ортақ мүлкі”, қай жерден тапсаң да алуың қажет. Кезінде Батыс әлемі исламның жарқыраған мәдениеті мен өркениетін алып, “батыстандырып” пайдаланған. Бірақ, бүгінгі таңда, ғылымды, информацияны исламдандыру емес, исламды бүкіл адамзат игілігіне ұсыну үшін осы мақсатта зерттеу, насихаттаудан артық жол жоқ сияқты.

Соңғы сатыдағы исламды батыстық қалыптар арқылы ұсыну, таныту немесе түсіндірулерде бұл бағыттағылардың исламды, Құранды, жалпы исламдық діни таным психологиясын, табиғатын тереңірек зерттеу мүмкіндіктерінен мақұрым болғандықтары үшін қателер көп. Олар өздерінің ислам ойшылдары, ғұламалары немесе зиялылары екендігін айтса да, кейде исламның негіздері мен табиғатынан алыстап кетіп жатады. Олардың еңбектерінде көбінесе Батыстық ориенталистердің қалыпты таңбалары мен іздері сайрап жатыр. Эмпириялық ғылым саласына тән әдістердің сарыны әлі үзілмеген.

Сондықтан исламды шынайы келбетімен адамзаттың ұғымына, түсінігіне сай ұсына білетін жаңа зерттеушілердің шығуы арқылы ғана мұсылмандардың, исламның алдындағы кедергілер жойылмақ. Сонда ғана исламның барлық адамзатқа бақыт, тыныштық көзі ретіндегі ақиқаты анықталып, мұсылмандар “ислами жатсыну” процесінен құтылады. Дегенмен, ғасырлар бойы дәстүрлі діни танымға ие мұсылмандар үшін дамыған ілгері Батыс өркениетінің алдында “еліктегіш”, “құлдық” сипаттағы ішкі дертінен айығуы, мұсылман қауымының өздерінің төл негізіне, шынайы мұсылмандық болмысына оралуы оңайға соқпайды…

Ислам дінінің аксиологиялық негізі – Құран. Құран — адамзатты қараңғылықтан нұрға22 бастайтын құдайлық рахмет — мейірім көзі,23 адамға бақыт жолын көрсететін Тәңірдің сөзі (калам-логос). Мәдениет тарихымызды өрнектеп, қайта қалыптастырған да осы Тәңірі Сөзі (Каламы-Логос)24 болатын. Өйткені дәстүрлі жабық қоғамдық жүйенің орнына адамиланған қоғамды орнату әрекеті Тәңір Сөзіне негізделген әлемдік діндерден бастау алады. Яғни алғаш рет жабық сенім жүйелерінің ыдырап, орнына әлемдік діндер арқылы жоғары адамдық ой-сананың қалыптасқандығын көреміз. Осылайша Құран Тәңірдің бірлігі (тауһид), құқықтық-моральдық (кітаптардың) бірлік, қоғамдық рухани бірлік сияқты маңызды құндылықтық мұраттарды қалыптастырды. Тәңір мен адам арасындағы рухани байланыс тікелей имандылыққа негізделген Құран үндеуіне қатысты. Құран жеке адам және қоғам тіршілігі үшін қажетті құқықтық, социо-экономикалық, саяси-басқару, этико-моральдық жүйелердегі негізгі қағидалар мен ұстанымдарды кјрсеткен. Құранда орын алған екі маңызды мәселе–Бір Тәңірі сенімі (таухид-монизм) мен Тәңірдің құдіреті, табиғат пен адам және Тәңір арасындағы байланыстар жүйеленген. Құранда адамның көңілі (қалбы-жүрегі) негізінен алғанда танымның көзі немесе танымға жетудің құралы мағынасында қолданылған. Құран адамдағы ақылды “қалб көзі” (көңілдің көзі), яғни Тәңірдің жеке мәндік аяны (ал-уаһи-ул-жузи), ал Құранға да объективтік, универсалдық аян, Әлемге де Тәңірдің екінші кітабы ретінде танытады. Сопылық дүниетаным бірлік (таухид-монизм) ұстанымын осы үш құдайлық аянды универсалдық тұтастық пен үйлесімділік негізінде топтастырған. Яғни Бірлік ұстанымы адам, Құран және әлемді өзара тұтастықта қарайды.

Құран Тәңірдің адамды “халифа” мақамында жаратқандығын айтады. Бұл жердегі халифа ұғымы — адамның әлемдегі орны мен маңызын анықтайтын діни категория. Сөздік ұғымы “өкіл, орынбасар” мағынасында айтылса, ал діни терминологияда “Тәңірдің жердегі өкілі, орынбасары” деген ең құрметті атақ. Адамның мұндай жоғарғы атаққа лайық болуының сыры оның жаратылыс мақсаты мен ерекшелігінде жатыр. Бұл ерекшелік адамды құндылық жарату қабілеті мен қоршаған ортасын ұғымдар және құбылыстар арқылы мағыналандырып, мәденилендіре алатын ақыл иесі — болмыс ретінде басқа болмыстардан оқшаулап тұрады. Құрандағы мәлімет бойынша рух әлемінде Тәңір мен адамның арасында “жаратушы-жаратылған” сипаттарын білдіретін, олардың өзара мақсаты мен міндетін анықтайтын, “ал-мисақ” яғни, ант, келісімсөз жүзеге асырылғанды. Адам бұл антты Тәңірдің жердегі өкілі ретінде Жаратушысын ұмытпай, жердегі адамдық орны мен қызметін атқарып, алған “аманатты25” сақтаймын деп берген болатын. Бұл жердегі аманат — иман, жауапкершілік, Тәңір және адамдардың хақ-құқықтары, сөз, ақыл, ойлау қабілетін дұрыс қолдану, ар-намысын сақтауды білдіреді. Адам осы қабілеттерін орнымен дұрыс қолданып, дамыта алғанда ғана халифа деген атқа лайық болады.

Құран аяттары адамзаттың бірлігін, Тәңірдің барлық адамдардың Жаратушысы екендігін білдіргеннен кейін, мәдениет пен қоғамның, тайпалар мен ұлыстардың бір негізден пайда болғандығын ескертіп, олардың өзара тең сұхбат арқылы тұтастыққа, бірлікке ұласуын негізгі мақсат етіп көрсетеді26. Сондықтан Тәңір адамзатты құдайлық табиғат негізінде өзара тең қылып жаратқан. Ал адамдардың кейінгі қоршаған ортасы, әлеуметтік-тарихи, геоклиматтық, әдет-ғұрыптық, мәдени-дүниетанымдық ерекшеліктері Тәңірдің тең қылып жарату ақиқатын өзгерте алмайды.

Адам Тәңірге берген сөзінде тұрып тұрмау мәселесінде құдайлық сынаққа сеніп сенбеуінде ерікті. Құранда адам — таңдау еркіндігі бар, жауапкершілік иесі, сонымен қатар аманат тасушы болмыс. Сондықтан да Құранда көрсетілген ақиреттегі иман етушілер (жұмақтағы) мен имансыздардың (тамұқтағы) хәлі адамға деген негізгі ескерту болып табылады27.

Адам — жан мен тән және ақылдан тұратын біртұтас болмыс. Адамның тәні топырақтан, жаны Тәңір әлемінен берілгендіктен, тән топыраққа, жан рухани әлемге, өз негіздеріне оралуға құштар. Осындай жақсы мен жаман, ақ пен қара, тән мен жан, иман мен күпірлік, мойынсұну мен теріске шығару сияқты қарама-қайшы құбылыстарды жаратудағы сырды Құран көптеген аяттарында түсіндіреді. Адам егер ерікті болмаса сынақ жүйесі мәнсіз болып шығар еді. Бұл түсіндірмелерде қарама-қайшылықтар мен күрестің объектісі адамның жаратылыс сырында екендігі көрінеді. Тәңірдің адамның табиғатындағы қайшылықтарды оны сынақтан өткізу және оның кемелденуі мен рухани жоғарылауы, Ақиқатты табуы үшін қажетті деп тапқан жүйесі. Адамның рухани кемелденуі “топырақ” хәлінен басталып, Тәңірге қарай жол алып жатыр. Иасауидің хикметтерінде “топырақ бол” деп адамға жиі ескертілуінің сыры осында болса керек. Құран адамның рухани кемелденуін оның халифалық парызы сонымен қатар құдайлық сынақтың ақиқаты деп қарайды.

Құранның адамды басқа болмыстардан ерекше мақамға шығаруы Тәңірдің жарату кезінде оған “өз рухынан үрлеген” құдайлық жауһардың (субстанция) берілуіне байланысты болуы керек28. Осы құдайлық жауһар арқылы адам періштелерден де жоғары Тәңірдің халифасы болуға лайық болмыс ретінде жаралған29. Сонымен қатар адам “ең көркем формада (суретте) және мазмұнда (сиретте)” жаратылған ең сұлу болмыс30. Жақсылық пен жамандықты айыру қабілеті мен күші де (фурқан, тамииз) тек адамға ғана беріліп31, әлемдегі мүмкіндіктердің барлығы адамға қызмет ету үшін жаратылған32. Адамның осы потенциалдық мүмкіндіктерді өз кәдесіне жарата білуі оның жеке әрекеті мен қабілетіне байланысты.

Құранда адамның табиғаты мен мінезіне байланысты анықтамалар өте көп. Сонымен қатар адамның психологиялық қуаты мен қызметтері, рухани даму сатылары, адам типологиясы сияқты мәселелер кеңінен қамтылған. Дегенмен Құранда басты мәселе ретінде адамның имандылық пен асылық яғни, Тәңірді жоққа шығару психологиясы арасындағы моральдық таңдау сонымен қатар аян және шабыт, дәстүрлі әлеуметтік әдеттердің ықпалы, сол топтардың психологиясы, діни үндеуге қарсылық және қорғану механизмдері сияқты көптеген мәселелер қарастырылған33. Құранда адам ең жоғарғы мақамда жаратылғанымен оның нәпсінің зынданына түсіп, төрдегі басын есікке сүйрейтін, “ең төменгі дәрежеге дейін құлдилайтын34” моральдық азғындауға да бейім екендігі ескертіледі. Адамның моральдық азғындауына берілген анықтамаларда оның “әлсіз, қан төгуші, жоюшы, залым, қиянатшыл, ашкөз, арамтамақ, сараң, надан” екендігі сыналып35, Тәңір адамға осылардан қашуға, жиіркенуге үндейді. Өйткені Тәңірдің адамнан талабы–оның көркем құлықты, жамандыққа жаны қас, жақсылықты жаятын, Тәңірдің еркін жүзеге асыратын құл болу. Тәңірдің шынайы құлы болу үшін адам ең алдымен өз болмысымен тұтастықта болып, содан кейін өзін қоршаған әлеммен үйлесімділік құруы тиіс. Осы үндестікті қамтамасыз ету үшін Тәңір Құран арқылы адамға құндылықтар жүйесін ұсынады. Бұл құндылықтар адамгершілік пен парасаттылықты қалыптастырудың негізгі қалыбы-тезі. Адамның жақсылық, парасат, парасатты іс пен сөз және оймен қарулануы оның иманының қуатына тікелей қатысты. Өйткені Құранда имандылық адамгершіліктің тұтқасы, негізгі көзі ретінде түсіндірілген. Имандылықтан туатын құндылықтарды әділеттілік, турашылдық, ар-ұят, намыс, сабыр, төзімділік, жомарттық, шыншылдық, мейірімділік, ата-анаға құрмет, отансүйгіштік, қанағатшылдық, тазалық, махаббат, адамды сүю, жүректілік деп тізіп, жалпы парасат (фазилат) құндылықтарына, ал имансыздықтан туындаған зұлымдық, жалғандық, екіжүзділік, опасыздық, менмендік, риякерлік, қорқақтық сияқты жаман қылықтарды масқаралық (разилат) сипатына жатқызып бұлардан аулақ болуын ескертеді. Құран адамның жаулануы қиын әлем екендігін, оны тек қана табиғи жолмен, ерікті сұхбат арқылы тәрбиелеуді, оған дінге шақыруда да ешқандай зорлық немесе қысым жасауға болмайтындығын ескертеді.

Қорыта айтқанда, Құранда адамның қандай болмыс екендігі, өмір сүру ортасы мен тіршілігінің мәні, әлемдегі орны мен мақсаты туралы оның болмысын нақтылайтын тиянақты жауаптар бар. Бұл жауаптардың барлығы адамның рухы мен көңіліне қатысты психологиялық құбылыстар мен қуаттарды түсінікті әрі қарапайым тілмен берілген. Құранның үндеуі адам санасына, рухы мен ақылына (қалбіне) арналған. Сондықтан адамға тек жүрек, көңіл (қалб) арқылы ғана жол табу мүмкін. Міне, Ахмет Иасауидің (жалпы суфилердің) хәл ілімінің басты мәселесінің рух немесе адам болуы да сондықтан.

Қоғамда негізгі ұйытқы қызметін атқаратын ахлақ – Иасауи ілімінің адамгершілік ұстындық тірегі, әрі хикмет ілімі негізінде қалыптасқан рухани құндылықтар жиынтығы. Адам ахлақ арқылы адамдық санаға жетіп, жан тыныштығы-бақытқа” қауышады. Ислам адамның бақытын адамдық сана және оның құндылықтарының уақыт пен кеңістіктегі қоғамдық тіршілікпен үйлесімділігінде деп біледі. Қоғам–адамның адамдығын есіне салып, қалыпқа түсіріп бақылап отыратын кеңістік. Яғни, қоғам адамға еркіндік, бақыт, парасаттылық, төзімділік, мейірім, рақым, қанағат, жанпидалық және т.с.с. сияқты қасиеттер мен құндылықтарды сіңіретін (объект) орта. Қоғамдық тіршілік қоғам өмірінің тұрақтылығы мен динамизмін анықтайтын, соған орай әлеуметтік шешім жолдарын қамтамасыз ететін адам рухының айнасы.

Қоғамды реттеп отыратын рухани-моральдық құндылықтар жүйесі. Негізінен адамның ар түзеу мәселесі сопылық дүниетанымның мұратынан, суфилердің қоғамдағы алатын орнынан туындайды. Суфилердің негізгі мақсаты–ахлақ. Діннің имандылық, ар, ішкі мәнімен айналысатын суфилер қоғамның азғындауына қарсы күресетін, ар тазалығына шақыратын жол көрсетуші ұстаздар36”. Бұл туралы данышпан суфи Әбу Бакр Уаррақ былай дейді: “Қоғамдағы көсемдер дін басылар (улама), ел билеушілер (умара) мен суфи-даналар (фуқара) болып үш топқа бөлінген. Бұлардан улама жолдан азса дін кетер, Умара азса қоғам бұзылар, Фуқара азса ахлақ кетер. Уламаны жолдан аздырған хырс-ашкөздік, Умараны аздырған әділетсіздік, Фуқараны аздырған риякерлік. Ел билеушілер дін басыларына құлақ аспағандықтан әділетсіздік жайлап қоғам бұзылса, дін басылар да ел билеушілердің айтқанына еріп, ақиқаттан тайса, суфилер де риякерлік жасаса қоғам шіриді.

Барлық діндердің ортақ үндеуі–адамды ішкі қапас-қараңғылықтан құтқару. Яғни, дін адамды өзінің ішкі зынданынан (нәпсіден) еркіндікке бастайтын жол деген сөз. Міне, Тәңір адамға дін, Құран арқылы өзіне барар жолды көрсетіп берген. Құранның Тәңірге де барар жолдың, жалпы барлық хикметтердің басы екендігі Иасауидің “Көңілімді ашып, “агаһ болайын” “жақсы сөзден (Құраннан)”, “Сөз асылын білгендерге мәні-жауһар”. “Менің хикметтерім “һәмме мана-и (барлық мағынасы) Құран, "Құдайымның Сөзінен (Құраннан) шыққан бұл хикмет”,-деген хикмет жолдарынан анық көрінеді. Құранда “...ешкімнің несібесіне қол сұқпа, сұқтанба37”, “...жетімнің малын жеме”, “...аманатқа қиянат жасама38”, “...өтірік, жала жаппа39”, “менмен болма, ешкімді өзіңнен қор көрме40”, “әділетті бол, арсыздық, жамандықтан аулақ бол, туыстарыңа қарас41”, “...уәдеде тұр42”, “...қиянатшыл залымдарға болыспа43”, “...ашу-араз, кешірімшіл бол, кекшіл болма44”, “...жақсылыққа сүйін, жамандыққа күйін45”, “...жамандыққа тосқауыл бол46” және т.с.с. мазмұндас аяттар арқылы адамдық сана өлшемдері мен уәзипалары анықталған. Иасауи ілімінде өзіңді тану басқа бір қырынан қарағанда осы адамның Тәңір алдындағы жауапкершіліктері мен уәзипаларын білу деген сөз.

Иасауи ілімі Құранға негізделген адамзаттың бірлігін, Тәңір барлық адамдардың жаратушысы екендігін білдіргеннен кейін, мәдениет пен қоғамның, яғни, тайпалар мен ұлыстардың бір түпнегізден пайда болғандығын және әрбір топ, қауым, ұлыс, мәдениеттің өзіндік табиғилыққа ие құбылыстар екендігін баса көрсетіп, өзара сұхбат арқылы айырмашылықтарда ұлттық ерекшеліктерді сақтай отырып, тұтастыққа ұласуды мақсат етеді. Тәңір Құранда “..егер қаласақ, сіздерді (адамзатты) тек ұлт (қауым, миллат) қылып жаратар едім” мағынасында аят бар. Осыдан-ақ Тәңірдің адамзатты әр алуан жаратуындағы хикметтің адамдық сананы қалыптастыруды көздейтін сынақ екендігін көруге болады. Міне, нағыз антропологияның негізі осы Құранда жатыр. Сондықтан шынайы антропология өзін адамиландырып, адамзатқа зоопарктегі жануарлар ретінде қараудан бас тартып, шындық пен Тәңірдің бір екендігін адамдардың өзара теңдігін мойындауы керек. Ал, Батыс антропологиясы өзгелерге Батыстың діні, мәдениеті немесе өркениеті тарапынан толтырылуы тиіс хаос-бостықтар ретінде қарауды жалғастырып келеді47. Иасауи ілімінде тілі, түсі, дініне қарамастан, адамдар “әлімсақтағы” рухани бірлік пен тірлікті осы дүниеде де махаббатпен баянды ете алады.

Иасауи үшін ар және ахлақи уәзипалардың құндылық өлшемі-тікелей адамның өзі болып табылады. Бұлар Тәңір атына жасалса да жасалмаса да бұл өзгермейді. Дегенмен парасаттылық адамды Тәңірге жақындатса да, ахлақтың бірінші әрі тікелей мақсаты қоғам және оның тыныштығы, баяндылығы мен жүйелілігі болып табылады. Демек, ахлақтың әлеуметтік және саяси мақсаты әрдайым метафизикалық мақсатынан бұрын келеді. Тіпті Тәңірдің адамдардан ахлақ иесі болуларын қалауы, тікелей Өзі үшін емес, адамдар және олардың қоғамдағы тіршілігін идеалды түрде құру үшін болуы керек. Демек, Иасауидің ахлақ түсінігінде адам моральдық адамгершілік уәзипасын Тәңір атына жасамаса да өз алдына құнды, өйткені, ахлақ пен моральдық ұстанымдарды белгілейтін тікелей Тәңірдің өзі болса да, негізгі қажеттілігін қоғамдық өмірден алады. Иасауидің бұл жердегі айтпақшы болған мәселесі адамдардың ар мен парасаттылыққа деген қажеттіліктері мен міндеттілігі ең алдымен қоғам үшін болуы керектігі болатын.

Бүгінгі қоғамымыз үшін Иасауидің ар түзейтін ілімінің маңызы адам бойына отансүйгіштік рухын, кемелдік пен жанпидалық ұялататын рухани ұстанымында жатыр. Отан–ұлттық болмысымыздың бесігі, оның қасиетті қара шаңырағында желбіреп тұрған байрағымыздың тігілген жері, ұлттығымыз бен елдігіміздің және мәдениетіміздің баспанасы. Отан үшін жан беріледі, оны қорғау үшін қан төгіледі. Иасауидің іліміндегі жанпидалық ұстанымы адамды алдымен басқалардың бақыты мен игілігін ойлауға тәрбиелейді. Отанды сүю–адамдарды сүюден басталады. Өйткені отанның асыл иелері ұлт, халық. Мемлекетсіз ұлт болғанымен, ұлтсыз мемлекет болмайды. Қандай да бір ұлттың төл мәдениетін дамыта білуі үшін саяси егемендігі болуы керек. Ал, егемендікті баянды қылудың шарты да ұлттық құндылықтарымызды жандандырып, бүгінгі күннің талаптары тұрғысынан жаңғырта білу екендігі мәлім. Сондықтан тарихымыздың рухани қазынасы болып табылатын Иасауи ілімін зерттеудегі мақсатымыз да оны тарих ішінде жандандырып, бүгінгі ұлттық-мәдени құндылықтарымыздың жүйесін жігерлендіру болатын. Мемлекет құрудың мәні мен мақсаты осы бағытта ғана ашыла түседі. Фараби атамыздың айтқанындай мемлекет мақсаты жағынан отанда әділет орнату, адамдардың құқы мен еркіндігін сақтау және тыныштығын қорғау үшін құрылған саяси күш. Осы тұрғыдан Ислам философиясында мемлекет болмысының ең басты екі функциясы қарастырылады. Біріншісі–отанда әділет орнату, екіншісі–аманатты лайықты адамдарға тапсыру, яғни мемлекеттік істерде халықты басқару билігін лайықты деген адамдарға беру. Осы екі ұстаным мемлекеттің баяндылығы, отанның бақыты мен тыныштығы үшін қажетті деп танылады. Фараби атамыз осы екі ұстанымды өзінің “Сайасат-ул Маданиййа” және “Фадилат-ул Мадина” атты еңбектерінде “мемлекеттілік және саясат” ұғымдары арқылы ашады. Кейіннен бұл мәселе Жүсіп Баласағұн атамыздың “Құт-адғу Билиг” атты еңбегінен де орын алады. Бұл екі ұстанымды Иасауи еңбектерінен де көруімізге болады. “Мират-ул Қулуб” рисаласында Қожа Ахмет Иасауи ел бастайтын көсемдер Құранның адамдардың игілігі үшін рұхсат еткен және тиым салған бұйрықтарын орындаса және өзгелердің де осы жолдан адаспауларына жарлық беретін болса, өздері де олардың соңынан ерген қауымы да тура жолдан азбайды...” –десе, Диуани Хикметінде де “Қош дәулет, егер әулиеден патша болса, Әділ болып, бір муминді “қазы” қылса, Ол қазы барша халықты разы қылса, Разылықтан жұмақ үйін алар48”-деп, жоғарыдағы ислам философиясының әділет және билікке лайықты адам тағайындау жөніндегі екі ұстанымы қамтылған. Иасауи атамыз, “Патша, уәзірлерде “әділет” жоқ. Түрлі бәле халық үстіне жауды. Ақыр заман ғалымдары залым болды. Қошамет айтушылар “ғалым” болды. Хақиқат айтқан дәруіштерге дұшпан болды. Әжеп, сұмдық заманалар болды достар49”-деп, әділетсіз патша билеген өз дәуірінің қоғамдық хәлін көрсетеді. Ал қоғам адам рухының айнасы. Одан нәпсінің құлдары мен Хақиқаттың құлдарының іс-әрекеттері көрініс береді.

Иасауи іліміндегі даналықтың мазмұнында, ар Хақиқатқа махаббатпен ұмтылу, Тәңірге шүкіршілік ету, Хақ дидарын аңсау, оның дертімен күйіп жану, тақуалық, жомарттық, даналарға, шынайы ғалымдарға қызмет ету, сабыр, қанағат, ар, имандылық, қарапайымдылық, парасаттылық, кеңпейілділік, жұрт алдында сыналудан қашпау, халықты жақсылыққа шақырып, жамандықтан сақтандыру, әрдайым Тәңірді өз рухында сезіну, ықылас, төзімділік және т.б. құндылықтар қамтылған. Иасауи, Хақперестер тобындағыларды дана, ақылды адамдарға жатқызады. Олар “қоғамның қыдыры, дініміздің шырағы”, “шынайы ғашық”, “фақрлықты әдет қылған”, “топырақ сипат”, “іші-сырты гауһар, дүр”, “жатса-тұрса, бір Құдайды “һазір” білетін”, “сыртын емес, ішін түзейтін”, “көңілі сынықтарға мейірімді” адамдар.

Адам Құранда да айтылғандай, су мен топырақтан жаралған. Иасауиде “Асылың білсең су уа кил (топырақ), және килге (топыраққа) кетер йа”-дейді. Бұл жерде топырақтың сопылық мағынасы адамның жаратылыс табиғатын, парасаттылық пен қарапайымдылықты білдіреді. Ол парасатты адам деп-топырақ тектес, қарапайым, менмендіктен арылған адамды айтады. Бұған қарама-қарсы нәпсіқұмарлық, менмендік, қуыс көкіректік-адамды адамдықтан ажырататын құбылыстар. Көптеген хикметтерінде өзінің бүкіл болмысымен топыраққа айналғандығын білдіретін символдық тіл қолданады. “Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма екем деп-рухым муштақ”. Бұл-сопылық категориялық мағынада “уисал-(хаққа қауышу)” мақамын білдіреді. Топырақ болу–нәпсіден арылу мен Хаққа қауышудың басы.

Иасауи Қорқыт іліміндегі “мәңгілік өмірді іздеген” дәстүрлі қоғам үшін шынайы еркіндік мәнін ашып, Тәңірді “иман нұры” арқылы өз рухында сезінуді үйретіп, құдайлық ғашықтық, ихлас, төзімділік, ғылым-білім үйренудің маңыздылығы, теңдік, адам құқы, ар, ождан, ойлау мен әрекет еркіндігі, әлеуметтік әділет ұстанымдарын исламдық-сопылық тұрғыдан қалыптастырды.

Діннің рухын, доктриналық-теориялық әрі практикалық негіздерін жалпы қоғамға бір мезгілде күштеп қабылдату құдайлық табиғатқа да, пайғамбарлыққа да жат нәрсе. Адам санасы мен рухы тең дәрежеде өзара сұхбаттық, үйлесімділік тұрғыдағы “ортақ тіл” арқылы ғана өсіп, дами алады. Иасауи кемел адам туралы, “кемел адам–өзара қарама-қарсы болмыстарды өз санасында тұтастық ішінде теңдей бағалай білген адам” ретінде танытады. Яғни, оның ілімінде, “бұл төмен, мынау кем”, нұқсан” (материализм-идеализм) деген ұғым жоқ. Тәңірдің жаратқан болмысында еш мін жоқ, көркем жаратылған. Бірақ, рухани сана тұрғысынан дәрежелері бар. Ариф, яғни дана, кемел адам сол дәрежелердің бәрімен ортақ тіл табыса алуы тиіс. Басқаша айтар болсақ, кез келген дәрежедегі адамдармен тіл табыса алатын жан “жетпіс екі ұлттың” тілінде сөйлейтін болуы керек.

Иасауи дәстүрлі түркілік дүниетанымдағы көшпелілер арасына исламдық құндылықтар жүйесін қалыптастыруда, дінді басқа мәдениет тарапынан қабылдатуда, табиғи үйлесімділік методы болып табылатын сұхбат пен аксиологиялық үндестік ұстанымын таңдады. Мысалы, Орхон-Енесай жырларының негізінде бірлікке үндеу үлгісі және дәстүрлі түркілік дүниетанымның ойлау жүйесіндегі дидактикалық-моральдық методология бар50. Үндеу–белгілі мақсатта халыққа қажетті бағыт көрсетеді. Осы мақсатқа жету–теориялық тұрғыдан емес, практикалық нақты үлгілер арқылы жауапталатын болған. Міне, осы методологияны Иасауидің өз ілімінде қайта жаңғыртқандығын көруге болады. Оның үндеуі де, мақсаты да адамның кемелдікке жетуін қамтамасыз ететін “хәл ілімі–дафтар-и сани”. Нақты, практикалық жолы–өз рухани болмысы, азабы, дерті, махаббаты, танымы арқылы жинақталған жанды үлгі–кемел адам тұлғасы. Оның қоғамға ұсынған ілімінің адам санасына жол табуы табиғи, үйлесімділік процестері арқылы жүзеге асса, моральдық-құндылықтары да дәстүрлі түркілік қоғамның ескі құндылықтарымен мазмұндық үндестік арқылы жаңару, түлеу құбылысынан өтеді.

Кез келген мәдениеттегі қоғамдық өзгерістер (трансформация) саяси күш арқылы емес, сол қоғамдық дүниетаным ұстындары мен категорияларының жаңа мазмұндық сипатқа ие болуы арқылы жүзеге асады. Бұл философиялық, дүниетанымдық концептуалдық қағида. Көшпелі рулық тайпалық одақтарды біріктіріп тұрған қандық-генетикалық байланыс ыдырап, оның орнына діни-идеялық немесе рухани бірліктің орнауында Иасауи ілімінің тікелей ықпалы болды. Иасауи ілімі трансформациялық және трансляциялық тәсілдер арқылы өз болмысын көрсететін дәстүрлі түркілік дүниетанымның аксиологиялық-мазмұндық түлеуіне алып келді. Бұл процесс ислам дінінің дәстүрлі түркілік дүниетанымдық кеңістігіне тарауы, сол мәдениет негізінде қалыптасқан мифологиясына, аңыз-әңгімелері желісіне, жыр дастандарына, қандық-туыстық шежірелеріне, жалпы мәдени құндылықтары негізінде жаңа рух, жаңа кеңістік бере білуімен қоса қабат жүріп жатты. Жаңа рух, жаңа сана-бұл жаңа сөз деген сөз. Дәстүрлі түркілік дүниетанымда исламдық қағидалар, дүниетанымдық тұғырлары негізінде еңбектер, рисалалар, шежірелер, насабнамалар өмірге келе бастады. Құран түркі тіліне тәржімәланды. Махмут Қашқаридың “Диуани Лүгат-ит-Түрік” атты сөздігі, Жүсіп Баласағунның “Қут-адғу-Білік”, Ахмет Йүгнекидің “Атибат-ул Хақайиқ”, Иасауидің “Диуани Хикметі”, Сүлеймен Бақырғанидың рисалаларының қасында, түркілік негіздегі жыр-дастандар (Манас дастаны, Алпамыс т.с.с.), Қорқыт Ата аңыздары исламдық желілермен қайта жырланды. Бұл түркілік дүниетанымдық құндылықтар мен тұғырлардың мазмұндық жағынан түлеуіне әкеліп соқты. Рухани түлеу құбылысы–көшпелі санасының жаңғыруына ықпал етіп, оның әлемге, адамға деген көзқарасының көкжиегін кеңітті. Бұл көзқарас көкжиегі түркілер үшін Иасауи ілімімен сомдалып, өзіндік ойлаудың жаңа теориялық-практикалық, этико-психологиялық саяси-экономикалық, қоғамдық-әлеуметтік құндылықтар жүйесінің қалыптасуына ықпал етті. (Бұл туралы “Дәстүрлі түркілік дүниетанымда әлем және Иасауи дүниетанымында әлем мәселесі” бөлімдерінде кеңінен тоқталдық.) Соның бір айғағы ретіндегі түркілік дүниетанымдағы рулық-тайпалық жүйенің қандық-генетикалық немесе аталық байланыстарды анықтайтын көшпелі ру-тайпа шежірелері, яғни, қазақтардың этногенезі “бөрі”, “ағаш”, “бүркіт”, “тау” “тас”, су т.б. емес, тікелей исламдық мәдениеттегі Хз. Адам пайғамбардың тегі Нұх Атаның Жаппас (Йафас) тұқымынан шыққан түрік атадан таратылды.

Бүгінгі таңдағы дін психологиясы пәнінің қағидалары мен ұстанымдары Иасауи ілімінде сол кезде-ақ әдістік-практикалық, социо-психологиялық тұғырлары қаланғандығын енді ғана Иасауитану саласының негізінде ұғынып отырмыз. Дін психологиясы пәні ХVІІІ-ХХ-шы ғасырларда батыс миссионерлері мен теологтары тарапынан дін философиясы негізінде қолға алынып, дін категориялық-герменевтикалық тұрғыдан зерттеле бастады.

Иасауи ілімінің мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге болады. Оның хәл ілімінде “сен-мен” деген айырмашылық жоқ. Иасауи ілімі мәні жағынан діндер үсті ақиқатты мақсат еткен. Иасауи нағыз суфи деп, қасындағылардың мұсылман, христиан, отқа табынушы, пұтқа табынушы екендігіне қарамайтын адамды айтады. Хикметтерінде “кәпір де болса берме зарар”,-дейді. Оның ізбасары Абай да Тәңірдің сүйіп, жаратқандарына “...адамзаттың бәрін сүй бауырым деп” дейді.

Иасауи ілімі–жоғарыда айтқанымыздай, қарама қарсы болмыс немесе табиғаттағыларды ажыратушы емес, үйлестіріп, біріктіруші ілім. Оның ілімі далаға немесе қалаға деп арналмаған. Оның ілімі әр қоғамның, әр адамның, әр ұлттың рухани санасымен, мәдениетімен, тілі мен ділдік (менталитет) деңгейімен астасып жататын ілім.

Жалпы ислам әлемінде социологияның атасы деп танылатын Ибн Халдун да қала мен дала мәдениеттері өзара бір-бірін толықтырып тұратын, біртұтас комплекс ретінде қарастырады. Бұл құбылыс Шығыс өркениетінің бірлікшіл екендігін көрсетеді. Мұны руханилық тұғырдағы мәдени-дүниетанымдық ерекшелігінің көрінісі ретінде бағалауымыз керек.

Негізінен алғанда Иасауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі шынайы ғашықтықққа негізделген. Шынайы ғашықтық–кемел сұхбаттың (Иасауи ілімінде кемел сұхбат адам мен адам; адам мен қоғам; адам мен табиғат; адам мен Тәңрі; мәдениет пен өркениет; өркениет пен өркениет, т.с.с. арасындағы үйлесімділік пен тұтастыққа, бірлікке жетудің бірден-бір әдісі. Сопылық дүниетанымның негізгі категорияларының бірі болып табылатын сұхбат, хәл іліміндегі “өлу мен түлеуді” (трансформацияны) анықтайтын құбылыс.) жүзеге асуына ықпал ететін ең басты үндестік себеп. Иасауи ұстанымында,

Танымның тұғыры–Ислам, Құран, яғни жалпы алғанда Хикмет (парасат қайнары);

Танымдық тәсілдері–тасаууф (сопылық дүниетанымдық концепциялар мен категориялар)-хәл ілімі;

Танымның қолдану аясы–тариқат (сопылық дүниетанымның рухты этикалық тәрбиелеу жүйесі), яғни сопылық практикалық психотехникалық жол. Осы үш негіздің мәні ұлы мұрат болып саналған адамзатты (адамды нәпсі зынданынан, өзінен жатсынудан құтқару) рухани еркіндікке қауыштыру.

Иасауи ілімінің ұстанымдары осы Хикмет (парасат қайнары); Ахлақ (діни-моральдық адамгершілік бастау) және Еркіндік (бақыт) мұраттары арасындағы тұтастықты қамтиды. Осы үш негіз – Иасауидің мәдениетімізбен үйлесімділікте біте қайнастырып адам санасына дарытуда, хикметтеріне желі болған ең маңызды рухани-категориялық күретамырлар.

Хикметтің басы–Алланы Бар және Бір деп білу. Иасауи, адам баласы осы шындықтан бейхабар қалғанда өзінің негізінен алыстай бастайтындығын айтады. Хикметтің көмегімен ғана адам мәнді-мағыналы өмір сүріп, адамша тіршілік ету өнерін меңгере алады. Хикмет ұғымының мәні–құндылықтардың танылуы, шындыққа жету ілімі, Тәңірдің махаббатпен танылуы дегенге саяды.

Осы ақиқатты адам баласына ескертіп тікелей еске салып отыратын Құран–ең басты Зикр кітабы. Адам–рух әлемінде Алламен болған антты бұзбай оны үнемі еске сақтауы үшін “зикр теориясы” арқылы Құран ақиқаттарымен үндесе отырып мәңгілікке қауыша алады. Біздің басты мақсатымыз, зикр теориясының тек Иасауи іліміне ғана емес жалпы сопылық дүниетанымға тән екендігін айтумен қатар оның осы теориялық-концепциялық ұстанымды түркілік дүниетаным негізінде жаңғыртуының маңыздылығына назар аудару.

Иасауи ілімі түркілік дүниетанымның негізгі категориясы болып табылатын универсализмге сай, Тәңірді және оның үкімдерін сүю арқылы ұласу әдісін қалыптастырды. Ғашықтық–адамдағы жауапкершілік сезімді, иман, жанпидалық және т.б. асыл құндылықтарды қалыптастырып жандандырды. Адамның ғашықтық арқылы өз болмысы мен эгосын құдайлық болмыспен тұтастандыруының өзі шынайы еркіндіктің көрінісі. Иасауидің еркіндікке барар жолда Алла махаббаты негізіне сүйенген қайрат-жігер мен нәпсі тәрбиесін таңдағанын көреміз. Ал Иасауидің іліміндегі еркіндік-Алланың жазасында емес, о дүниедегі сыйында да емес, -ғашықтықта жатыр. Ғашықтық жолы арқылы ғана адам тәңрімен жүздесе алады. Бұл жүздесу “Болмыстың бірлігі”-Алланы адамдық рухта тауып, тұтастыққа қауышу-еркіндіктің ең соңғы, жоғарғы сатысы. Сол кезде адам “мен және менікі” деген “екіліктен” арылып “жан тыныштығы-бақытқа” қауышады. Бақытқа қауышқан адамға Иасауидің тілімен айтқанда “өлмес бұрын өлген адам” деуге болады. Бұл Иасауи іліміндегі ең түпкілікті мұрат.

Ахлақ – Иасауи ілімінің танымдық тірегін құрайтын моралдық, адамгершілік қағидалардың өзегі. Ахлақ–Хикмет арқылы қалыптасқан рухани құндылықтар жиыны. Адам мораль арқылы адамдық болмысқа, мәнге ие болады. Яғни адам моралдық-рухани құндылықтармен безенгенде ғана жан тыныштығына қауышады.

Жинақтай келе Иасауи ілімі – Хикмет, Ахлақ және Еркіндік ұстындарына жетудің ұстанымдары бірінші, Ғашықтық арқылы Сұхбатқа; екінші, сұхбат арқылы Еркіндікке; еркіндік арқылы Кемел адам дәрежесіне жетуді жүйелі түрде қамтитын хәл ілімі болып табылады. Осылайша, Иасауи құдайлық үндеуді, яғни исламды танытып, көшпенді түркі қауымын “имандылыққа” шақыру арқылы мәдениетімізде жаңа дәуір, жаңа ұрпақ жаңа тарих беттерін ашуға ықпал еткен болатын. Бұл ерекшеліктер-Иасауи әдісінің мақсаттық, яғни теориялық жағы, ал құралдық немесе эмпириялық-практикалық жағы болса мәдениетіміздің дүниетанымдық құндылықтарына негізделген.

Бұл әдістің негізінде адамның рухы мен санасын түлетіп, жаңғыртуды тәрбиелеу мен арылтуды мақсат ететін әлемдік адамдық құндылықтар, исламдық ұстанымдар жатыр. Сондықтан да бұл методологияның берік, ғылыми негіздері мен ұстанымдарының оқу-тәрбиедегі орны мен мәнін, толық жан-жақты зерттеп, тануымыз әрі адамзатқа таныта білуіміз керек.

3.2. Қазақстандағы христиан діні. Қазақстандағы православие тарихы. Атеизм, кеңес дәуіріндегі дінді қудалау саясаты. Қазақстандағы православие шіркеуінің қызметі. Қазақстандағы католиктік және протестанттық. Қазақстандағы православиенің қазіргі жағдайы. (4 сағат).

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]