25. Контррэфармацыя на Беларусі. Берасцейская царкоўная унія 1596 г.

Ва ўсіх краінах Еўропы, дзе пратэстанты мелі ўплыў, у другой палове XVI ст. разгарнуўся рэлігійна-палітычны pyx супраць Рэфармацыі — Коптррэфармацыя. Яго галоўнымі ўдзельнікамі сталі езуіты. Пры гаспадаранні Жыгімонта II Аўгуста іх дзейнасць была нязначнай і набыла моц пры наступных кіраўніках Рэчы Паспалітай, асабліва ў час праўлення Жыгімонта III Вазы (1587— 1632). Пачалі зачыняцца пратэстанцкія друкарні і пачатковыя школы, што існавалі пры зборах — пратэстанцкіх абшчынах, а пратэстантаў рознымі шляхамі паварочвалі ў каталіцтва. Аднак контррэфармацыя ў ВКЛ адбывалася не такімі жорсткімі сродкамі, як у іншых краінах (Варфаламееўская поч з 23 на 24 жніўня 1582 г. у Францыі, калі было выразана каля 20 тыс. пратэстантаў, або спаленне ерэтыкоў — няверных на вогнішчах святой інквізіцыі).

Наступленне каталіцтва ў Рэчы Паспалітай увасобілася таксамаў заключэнні ў 1596 г. Берасцейскай царкоўнай уніі, якая аб’яднала праваслаўную і каталіцкую цэрквы ў адзіную грэка-каталіцкую (уніяцкую). У час пашырэння рэфармацыйнага руху яго прыхільнікі выступалі за рэформу каталіцкай царквы і правядзенне набажэнстваў на роднай мове. Каталіцкія кіраўнікі шляхам аб’яднання цэркваў марылі дамагчыся перамогі над праваслаўем і пашырыць свой уплыў ва Усходняй Еўропе. Кіраўніцтва праваслаўнай царквы праз унію спадзявалася вярнуць сабе вядучае становішча. У 1595 г. папа рымскі ў Ватыкане ўрачыста абвясціў унію праваслаўнай і каталіцкай царквы. Паводле яе ўмоў праваслаўныя вернікі прызнавалі кіраўпіком уніяцкай царквы папу рымскага, аднак захоўвалі свае ранейшыя царкоўныя абрады, якія адрозніваліся ад каталіцкіх. Так, напрыклад, у праваслаўі галоўная ўвага пры абрадах надаецца пакланенню Богу, які разглядаецца адразу ў трох вобразах — Айцец, Сын, Дух Святы (Святая Тройца), а ў каталіцтве шануецца асоба панны Марыі, якая нарадзіла Ісуса Хрыста. Ініцыятыва з боку каталіцкай царквы была падтрымана кіраўнікамі праваслаўнай царквы ў BKJI, у прыватнасці, епіскапам Іпаціем Пацеем, які стаў адным з арганізатараў уніі. Без такіх крокаў з боку праваслаўнай царквы унія была б немагчымай.

Варта падкрэсліць, што унія была прынята пасля працяглых роздумаў, яе падрыхтоўка доўжылася з 1590 па 1596 г. Унія ў ВКЛ была зацверджана на Берасцейскім царкоўным саборы ў 1596 г. У канцы XVI — першым дзесяцігоддзі XVII ст. уніяцтва як новая рэлігія нярэдка навязвалася гвалтоўна: прымусова зачыняліся праваслаўныя цэрквы і школы, ва уніяцкіх цэрквах сталі выкарыстоўваць польскую мову замест старабеларускай. Праваслаўнымі вернікамі нават быў забіты адзін з уніяцкіх епіскапаў — Іасафат Кунцэвіч, які вельмі жорстка ўводзіў новую веру ў Полацку і Віцебску. 3 другога боку, праваслаўныя царкоўнікі настройвалі прыхаджан супраць уніі. У выніку атрымалася так, што унія не аб’ядноўвала, а раз’ядноўвала насельніцтва ВКЛ. Тады кіруючыя колы Рэчы Паспалітай спынілі жорсткі ўціск праваслаўнай царквы. Гэта садзейнічала пашырэнню уніяцтва на беларускіхземлях. Пад канец XVIII ст. каля 3/4 насельніцтва Беларусі былі ўжо уніятамі. Унія, якая задумвалася як сродак узмацнення ролі каталіцкай царквы, стала на самой справе адным з фактараў існавання беларускага этнасу (народа), таму што уніяцкая царква захоўвала старабеларускую мову і народныя традыцыі.

Берасцейская унія была ліквідавана на Беларусі ў 1839 г. шляхам уз’яднання уніятаў з праваслаўнымі. Уніяцтва ад- радзілася ў 1920-я гг. у Заходняй Беларусі і існавала тут да 1940 г. Сёння ў Беларусі дзейнічае шэрагуніяцкіх цэркваў.