73)Капитал айналымының материалдық-схемалық көрінісіне талдау жасау

Әр түрлі экономикалық мектептер капиталға өзінше анықтама берді. Олардың негізгілері:  1- заттық немесе натуралистік концепция деп аталады;  2- ақшалай немесе монетаристік концепция;  3- «Адам капиталы» ілімі.  Натуралистік концепция бойынша капитал - өндіріс құралдары немесе сатуға арналған товарлар. Адам Смит капиталды затттың жинақталған қоры деп есептейді, Давид Рекардо өндірістік құрал-жабдықтар дейді. Альфред Маршалл ілімі капитал өндірістің құрамдас бөлігі болып табылатын заттар, ал Кларктың ойынша капитал өндірістік игіліктің қоры. Поль Самуэльсон капиталды ірі фабриканың өндірістік құрал-жабдықтары, дайын өнім қоймалары және жартылай фабрикаттар деп түсіндіреді.  Монетаристік көзқарас бойынша капитал – процент әкелетін ақша. Бұл көзқарас монетаристік бағыттан бастау алды.  ХVIII-ХIХ ғасырларда натуралистік бағыттың немесе классикалық мектептің ығысуымен II орынға түсті.  Д.М.Кейнс ілімдерінде несие, ақша ролі жоғарлады. Кейінгі монетаристер капиталды ақша деп немесе несиелік ақша деп түсіндірді. Енді біреулері капиталды кіріс немесе табыс алумен байланыстырады.  «Адам капиталы» ілімі бойынша жасалған тұжырымдар ғылыми-техникалық революция жағдайындағы адам факторының ролінің дамуымен байланысты болды. Бұндай тұжырымды Б.Беккер, Д.Минцер,Т.Шульц және т.б. неоклассикалық бағыт қайраткерлері қалыптастырды. Олардың ойынша өндірісте физикалық капитал мен адам капиталы жұмыс істейді. Адам капиталының мөлшері сол адамның потенциалды кірістерімен есептеледі. Капиталға мазмұны жағынан көлемді түсінік берген К.Маркс концепциясы.  Ол бір жағынан капиталдың мәнін, екінші жағынан көріну формаларын қарастырды:  1.өндірістік құрал-жабдықтар тұрақты капитал ретінде қабылдайды;  2.жұмысшы күші – ауыспалы;  3.ақша – ақша капиталы;  4.товар – товар капиталы.  К.Маркстің ойынша ақша да, өндірістік құрал-жабдықтарда өз бетінше капитал бола алмайды. Капиталға айналу үшін ақысы төленбеген бөтен біреудің еңбегін иемдену қажет.Сондықтан:  1.капитал – зат емес, белгілі бір қоғамдық қатынас, затқа спецификалық қоғамдық сипат береді;  2.капитал – барлық элементтердің үздіксіз қозғалысы, қозғалаыс үстінде ғана ақша капиталға айналады;  3.капитал – жалдамалы жұмысшылармен қалыптастыратын өздігінен өсетін құн. Осы 3 элемент капиталдың мәнін сипаттайды.  Фирма қызметін бастау үшін бастапқы капитал қажет. Бастапқы капитал – алғашқы капитал салымы мен өндірісті жүргізудегі ағымдық шығындар қосындысы. Бұндай шығындардың өтелу көзі меншік қаражаттар немесе қарызға алынатын қаражаттар болуы мүмкін.  Меншік қаражаттар: пайда есебінен қалыптасқан жинақ, амортизацияға арналған ақша, акция агрегациясынан түскен ақша.  Қарызға алынған қаражаттар: банктік және коммерциялық несие.  Несие мерзімділік (ұзақ және қысқа), ақылық (берілген несиеге % қосылады), қайтарымдық (сол банкке қайтарылу керек) принциптері негізінде беріледі.  Индивидуалды ұдайы өндіріс ұлттық шаруашылықта өзара тәуелді және ерекшеленген фирмалар жиынтығы. Индивидуалды ұдайы өндіріс кіріс алу мақсатында өндіріс факторларын біріктіру процесінің үздіксіз қайталануы. Ұдайы өндірістің негізін капитал айналымы құрайды: ол өндіріс факторларының құнының өндіріс және айналым сфералары арқылы өтуі; нәтижесінде капитал өндірістік, ақшалай және товар формасында болады.  Бірінші кезеңде бастапқы капитал (авансыланған капитал) товарға, яғни жұмыс күші мен өндіріс құралдарына айналады. Екінші кезеңде товарлар мен қызметтер өндіріледі. Үшінші кезеңде товарлар мен қызметтер сатылады, кіріс алынады.  Капитал айналымы уақытпен, жылдамдықпен өлшенеді. Айналым уақыты ресурстардың өндіріс, айналым сфераларынан өтіп, бастапқы ақша формасына қайтып келу уақыты. Айналым жылдамдығы жыл ішінде ресурс айналым санымен өлшенеді.  Негізгі капитал құрал жабдықтар мен ғимараттар, олар өндірістік циклға бірнеше рет қатысып өз құнын біртіндеп товарға аударады.  Айналым капиталы шикізаттар мен материалдар, олар бір өндірістік циклда толық пайдаланылып, құнын өткізеді.  Негізгі капиталдың қызмет көрсету мерзімі бойында өндірілген товарға құнының өтуі кезінде тозу амортизация деп аталады. Амортизациялық қор негізгі капитал элементтерін қалпына келтіруге арналады. Физикалық тозу тұтыну құнының жоғалуы. Моральдық тозу салыстырмалы арзан құралдардың немесе өнімділігі жоғары құралдың пайда болуымен байланысты болуы мүмкін. Капиталдың бір формадан екінші формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп тұр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

d=А' - А

Мұнда: А—бастапқы жұмсалған капитал, d—үстеме құн.

Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей қайталанып жүріп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.

Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасайды.

Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құңның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негізгі және айналмалы болып болінеді.

Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жумысшы күшінің төлем құңдары жатады. Капитаддың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өңдіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал - бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Нсгізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады.