26)Нарықтық инфрақұрылым:мақсаты мен негізгі түрлері.

Нарықтық инфрақұрылым – нарықтағы тауарлармен мен қызметтердің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін ұйымдар, мекемелер, институттар жүйесі. Нарықтың инфрақұрылымның негізі–жабдықтау, өткізу, брокерлік, делдылдық ұйымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі–көлік жүйесі, ақпарат және байланыс жүйесі. Несиелік –есептеу негізі банктік және сақтандыру жүйесі, ірі және шағын несиелік жинақ мекемелері, коммерциялық банктер. Нарық инфрақұрылымның негізгі элементтері:

• несие жүйесі және коммерциялық банктер

• тауар, қор, валюта биржалары

• жәрмеңкелер, аукциондар

• мемлекеттік және мемлекеттік емес еңбек биржалары

• ақпараттық технологиялар және бұқаралық ақпарат құралдары

• салық жүйесі және салық инспекциясы

• сақтандыру жүйесі

• кеден жүйесі

• коммерциялық–көрме кешендері

• кеңес беруші және аудиторлық компаниялар

• қоғамдық және мемлекеттік қорлар

• еркін арнайы экономикалық аймақтар

Жәрмеңкелер–белгілі бір орында ұйымдастырылған көпшілікке арналған рынок және ортағасырларда Европада пайда болды.

Аукцион–рынокта өнімдерді сатумен байланысты ұйымдастырылады. Алдын ала белгіленген орында тауарды жария түрде жоғары бағада сату басты мақсам болып табылады.

Мәжбүрлі аукцион–қарызды өтеу үшін сот органдары арқылы жүргізіледі. Ерікті аукцион–тауар иелерінің бастамасымен ұйымдастырылады.

Биржа–сатушы мен сатып алушы қатынас жасау үшін арнайы ұйымдастырылған рынок. Оның түрлері:

–қор биржасы–бағалы қағаз рыногы, әсересе облигацияны белгіленген бағамен сату мен сатып алу шарттары жасалынатын рынок. Валюталық биржада валютаның бір партиялар саудасы жүргізіледі.

– еңбек биржасы–арнайы тауар ретінде жұмыс күшін сату және сатып алу процесін ұйымдастырумен маманданған қызметтері

–тауар биржасы–материалдық, заттық объектілердің рыногы(мамнданған).Түрлі тауарлардың ұсынылған биржалары әмбебап деп аталады.

27) Тауар және оның қасиеттері.Еңбек-құн теориясы.

Тауар дегеніміз- айырбастау және сату, тұтыну үшін шығарылатын еңбек өнімі. Тауардың екі түрлі қасиеті бар: 1.айырбастау құны –тауарлардың өзге тауарлармен нақты қатынаста айырбасталуы. 2.тұтыну құны–адамның қандай да болмасын қажеттілігін қанағаттандыратын қасиеті.ол тұтыну бұйымдары не өндіріс құрал– жабдықтары ретінде адамдар қажетін өтейді. Тұтыну құнының ерекшеліктері:–тұтыну құны негізінен сол заттардың қасиетімен байланысты. –Тұтыну құны сол затты шығаруға жұмсалған еңбек мөлшерінен байланыссыз–Тұтыну құны әр қоғамда да болып келеді. Бұл қасиеттерінің болуы еңбекке байланысты. Тауар өндірушілердің тауарға сіңірген еңбегі екі жақты болады: нақты еңбек–тұтыну құнын құрайды; абстракты еңбек–тауардың құнын құрайды. Тауар : 1) қоғамда айырбастау, сатып алу-сату жолымен бөлінетін, құны бар еңбек өнімі, яғни материалдық-заттық пішіндегі өндірістік-экономикалық қызметтің кез келген өнімі. 2) қажеттілікті қанағаттандыратын және базарға жұрттың назарын аудару, сатып алу, пайдалану не тұтыну мақсатымен ұсынылатын нәрселер, яғни сатып алу-сату, сатушы мен сатып алушы арасындағы нарықтық қатынастар нысаны.Барлық Тауардың құны сапалық жағынан біртекті және тек сан жағынан, оларды өндіруге жұмсалған қоғамдық еңбек шығынының көлемі жағынан ғана айырмашылығы бар. Тауарға жұмсалған қоғамдық еңбек оның құнын құрайды. Тауардың пайдаланылуы қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болуы мүмкін.Тауар ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Аукционлық Тауар, биржалық Тауар, ақшалай Тауар, тұтынушылық Тауар, қолда бар Тауар, көпшілік қолды Тауар, арзанқол Тауар, төменқол Тауарөтімді Тауар, еркін айналыстағы Тауар, стандартталған Тауаримпорттық Тауар, экспорттық Тауар, стратег. Тауар, отандық Тауар, шетелдік Тауар, Тауар б. түрлерге бөлінеді. Тауардың пайдаланылуы қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болуы мүмкін 3) кеден құқығында – мемлекет немесе кеден шекарасы арқылы өткізілетін кез келген жылжымалы мүлік, соның ішінде валюта, валюталық құндылықтар, электр, жылу энергиясын беретін мүлік, энергияның басқа да түрлері, көлік құралдары. Тауардың қозғалыс бағытына қарай экспорттық, импорттық немесе транзиттік болуы мүмкін.

Еңбек-Құн теориялары.Құн– тауар өндіруге жұмсалған және осы тауар түрінде затқа айналған қоғамдық еңбекті көрсететін саяси экономия санаты; бір заттың ақшалай құндылығы немесе оған жұмсалған шығынның мөлшері. Құнның ақшалай көрінісі (баға) және құн санатының анықтамасы — экономикалық теория мен тәжірибенің негізгі мәселелерінің бірі. Экономика ғылымында бұл мәселеге екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Классикалық және маркстік теорияда құн жеке адамға қатысы жоқ санат ретінде қаралып, ұсталған не жұмсалған шығын бірінші орынға қойылды. Еңбек құны теориясы тұрғысынан ол тауар түріндегі затқа айналған сапа жағынан бір текті абстрактілі қоғамдық еңбек болып табылады. Құн тек айырбас үдерісінде ғана жұртшылыққа танылған жеке еңбек өнімдеріне, яғни қоғамдық тұтыну құны бар тауарларға тән. Тауар құнының мөлшері рынокта еркін белгіленеді және қоғамдық қажетті жұмыс уақытымен айқындалады. Құн ақшаға айналдырылып бағаланатындықтан, нарықтық экономикада жетекші рөл атқарады. Құн заңы — нарықтық шаруашылықтың реттеушісі, ол тауар өндірісінің, нақты және заттанған еңбек бөлінісінің барлық үйлесімін баға арқылы айқындайды. Жаңа классикалық мектеп құнды пайдалы нәтиже деңгейімен айқындалатын және белгілі бір уақытта мұқтаждыққа айналып отырған пайдалы, қажет нәрсенің сирек кездесетіндігіне тәуелді субъективті санат деп есептейді. Құнды тек жұмсалған шығынға ғана жатқызуға болмайды деп есептейтін экономикалық теорияның бұл бағытын экономистердің көбісі қолдайды. Құн мәселесін шешуге принципті жаңа көзқарасты — шекті пайдалылықты талдау көзқарасын таратушылар: ағылшын У.Джевонс (1835 — 82) пен А.Маршалл (1842 — 1924), австриялықК.Менгер (1740 — 1821), Ф. фон Визер (1851 — 1921), Э. фон Бм-Баверк (1851 — 1914), швейцариялық Л.Вальрас (1834 — 1910), америкалық Дж.Б. Кларк (1847 — 1938), швед К.Виксель (1851 — 1926)Құн теориясындағы басты жаңалық — игіліктің жиынтық пайдалылығы мен шекті пайдалылығының ара жігін ажырату. Белгілі бір игілік бірлігінің әр түрлі құндылығы болуы мүмкін емес. Сондықтан құн игіліктің шекті мөлшерімен айқындалады. Құн теориясындағы бұл төңкеріс маржиналдық (фр. margіnal — шекті) деп аталады. Шекті пайдалылық теориясы “жаңа классикалық экономикалық талдау” немесе саяси экономиядағы екінші классикалық жағдай деп аталды (біріншісі — А.Смит (1723 — 90) пен Д.Рикардо (1772 — 1823) заманында жасалған). Шекті пайдалылық теориясын таратушылар жеке-дара экономикалық талдауға салыстырмалылық (релятивизм) қағидасын қолданды, бірақ оны жалпы шаруашылық жүйені талдауға қолданбады. Жалпы жүйеде еңбектің көмегімен нені өндіру керектігін айқындау үшін оның меншікті құны белгілі болуға тиіс. Бірақ еңбектің құндылығын білу үшін еңбек өнімінің құндылығын білу қажет. Бұл түйткілдің шешімі — шекті пайдалылық теориясы мен классик. Құн теориясын жинақтау, яғни екі құндылықты өзара бірлікте және бір мезгілде айқындау әдісін қолдану.