2. Драматик жанрлар

1 )д;>бият белемендә драма төрен өч: трагедия, комедия һәм црнма жанрына бүлү яшәп килә. Мәктәп методикасы да әлеге Мнленчәләр белән эш йөртә. Бүленеш әсәрнең каршылыгы, ямың асылы, эчтәлегенә бәйле. Без трагедиянең нигеҙендә — 11щш 1С, комедиянең — көлке, драманың — ждтди каршылык иш сөйлибез. Бу, чыннан да, шулай. Жанр аерымлыклары I рында сүз нәкъ менә каршылыклардан башланырга тиеш. "Трагедия — драма тәренең нигеҙендә шәхеснең тормыш ш и үа-үзе белән чишелә алмаслык көчле трагик конфликты Ц | горган жанры» (Мещерякова М. Литература в таблицах

мах.— М.: Рольф, 2000.— С. 202). Бу каршылык — кеше-

үзенә караганда олырак көчләр белән көрәшкә чыгуы.

Моидый көчләр булып ижтимагый кануннар, жөмгыятьтәге | >1 >) II11 кагыйдәләр, табигать стихиясе, яҙмыш, башка кеше-| ч'пги, теләге дә торырга мөмкин. Мәҫәлән, Ф. Бурнашның1'цһир Зөһрә» трагедиясендә Таһир хан сүзенә, канунына, Кйршы чыга. Каршылыкның сәбәбе — Зөһрәгә булган мәхәб-м 1'аһирны башбирмәс каһарманга әверелдерә.

Трагик каршылык еш кына геройның үлеме белән төгәл-ләнә. Ләкин аның кичерешләре, үлеме тамашачы күңелендә соклану, горурлану кебек тирән хисләрне уятырга сәләтле. Галимнәр әйтүенчә, трагедия кеше рухы ждңүенең танта-насын жырлый. Без югарыда мисалга китергән әсәрдә Таһир үлеме дә шулай.

Трагедия герое — гадәти булмаган сыйфатларга ия, үз-үзен башкалар хаҡына корбан итә алган шәхес. Шул ук вакытта трагик конфликт әлеге геройның холкы, табигате тудырган каршылык булып аңлашыла. Мәҫәлән, Таһирның үзсүзле һәм буйсынмас холкы без караган трагедиядә хәлиткеч роль уйный.

Трагедия герое — әсәрне үз тирәсенә жыйнаган төен. Ьәр ярдәмче каршылык әлеге героик шәхеснең яңа бер сыйфа-тын, ягын ачу очен хеҙмәт итә. Моннан тыш, герой башкалар белән генә түгел, үз-үзе белән дә көрәшә, эчке каршылык та аны борчылырга, сызланырга мәжбүр итә. Беек максатларга омтылган геройның шәхси кичерешләре дә тәәсирле сурәт-ләнә.

Мисалга мөрәжәгать итик. Х сыйныфта Н. Исәнбәтнең «Идегәй» трагедиясе өйрәнелә, моңа өч сәгать вакыт бирелә. Хрестоматиядә әҫәр шактый тулы китерелеп, кыскартылган өзекләр әсәрнең үзе хакында сөйләшүгә комачауламый. Тра­гедия биш пәрдәдән тора, һәр күренеш ярдәмче каршылыкны ача. Ярдәмче каршылыкларны ике төркемгә туплап карарга мөмкин: хакимият (власть) өчен һәм хакимият аркасында килеп чыккан каршылыклар.

Беренче төркемгә Идегәй — Яникә, Идегәй — Туктамыш, Идегәй — Яланбай, Идегәй — Норадын, Идегәй — Кадыйрбирде, Норадын — Яникә, Норадын — Ханәкә, Норадын — Кадыйр­бирде арасындагы каршылыклар карый. Аларның турыдан-туры әйтелә торган яки тирәнгә яшерелгән сәбәбе — хаки-мияткә ирешү яки хакимиятне саклап калу теләге.

Трагедиядә һәр ярдәмче каршылык көрәшче-геройның бер сыйфатын ача. Биредә дә шулай. Мәҫәлән, Норадын белән Яникә арасында беренче пәрдәнең беренче күренешендә килеп туган каршылык Идегәйнең, кара нәҫелдән саналып та, абруйга һәм дәрәжәгә үз көче белән ирешкәнлеге хакында сөйли. Норадын белән Идегәй арасындагы каршылык (дүр-тенче пәрдә, беренче күренеш) Идегәйнең ил мәнфәгатен шәхси теләкләрдән өстен куюын иҫкәртә. Идегәй белән Яникә арасындагы каршылык — аның зирәклеген (беренче пәрдә, икенче күренеш), Идегәй белән 5Кянбай арасындагы бәрелеш ЯМЫҢ тәвәккәллеген (өченче пәрдә, икенче күренеш) тасвир-'п.ш. Шул рәвешле, ярдәмче каршылык л ар да Идегәй образы 1Ир«ж, кыю, батыр, тәвәккәл, гадел, ил мәнфәгатьләрен шәхси иыкләрдән өстен куючы, алдан күрә белүче, башкалар бәхете •пси ж,ан атучы, көчле шәхес булып гәүдәләнә. Ярдәмче |ц|)П1ылыклар башка геройлар хакында да күп кенә мәгъ-мүмлт бирә. Яникәйең комсыз һәм һавалы (Яникә — Нора-цын), явыз һәм куркак (Яникә — Идегәй) булуы, Ханәкәнең 1>ле, уҫал, тәкәбберлеге (Яникә — Норадын, Идегәй — Норадын), Норадынның кызулыгы, башсызлыгы, кыюлыгы 11 |орадын — Яникә, Норадын — Ханәкә, Норадын — Кадыйр-Йирде, Норадын — Идегәй) шундыйлардан.

И кенче төркем — хакимият аркасында килеп чыккан кар-11П.1 ныкларга Туктамынт — Янбулат, Казыйхан — Янбулат, Яникә — Чулпан, Туктамыш — Субра каршылыкларын кер-1.Иик. Монда инде каршылыкның бер ягында власть ияләре Горса, икенче ягында — гади халык вәкилләре. Бу каршылык-Парда властька ия кешеләрнең гади халыкка карата кылган р.нләре, аларның гаделсезлеге ачыклана: Туктамыш Янбу-ны гозерен дә тыңламыйча кыйнап чыгарырга куша. Субра КИртны зинданга сала, Казыйхан Янбулатның сөйгәне Чул-н.шны һәм аның әтисен сата, Яникә Чулпанны яратмаган ц#шесенә кияүгә бирергә тели һ.б. Бу ярдәмче каршылыклар || Идегәйнең аерым сыйфатларын ача, ләкин иң мөһиме: иш геройның хан хакимиятенә каршы чыгу сәбәпләрен цүрсәтә.

Әсәрнең буеннан-буена, һәр ярдәмче конфликтта үҙәк ипршылык турында сүз бара. Беренче пәрдәнең беренче бү-'|гим|дә, ваза ваткан әлештә үк, Яникәйең Кобогол-Идегәйне иммплап, аннан шикләнеп-куркып әйткән сүзләре төп кар­ип. I.п ик турында хәбәр итә, сюжет сызыгында төенләнеш ролен үти. Вакыйгалар үҫтерелә: халыкны талап-изеп тору-м 1.1 Толкетимер туганын зинданга япканы өчен Туктамыш Идөгәйне гаскәрдән ерагайта, хөкем башы итеп куя. Сарайда Млыкны яклаучы Идегәй хакында сөйлиләр, Субра карт, I илен, Кобоголның Идегәй булуын әйтә. Шуннан инде Иде-|.щ һәм Туктамыш нәҫеле арасында чын сугыш башлана. Ипш.шгалар үҫтерелешенең иң югары ноктасы — Кадыйр-|мрде белән Идегәй арасындагы сугыш. Ул Идегәй һәм Кпдмйрбирденең үлеме белән чишелә. Шулай итеп, төп ыфшылыкның бер ягында — халыкны күтәргән Идегәй, иненме ягында хан хакимлеге тора. Трагик каршылыкның соСмбе,— эпостагы кебек үк, ил азатлыгы һәм бәхете өчен кө-

137

рәш. Димәк, трагедиянең темасы: халыкның ил азатлыгы, бәхете өчен хан властена каршы көрәшкә чыгуы. Бу көрәш хакимлеккә дәгъва иткән Туктамыш һәм Кадыйрбирде, Идегәй һәм Норадынның үлеме белән чишелә. Ләкин Иде-гәйнең угын Янбулатлар күтәреп ала, алар алып китә. «Ил азатлыгы өчен көрәш зур корбаннар сорый, ләкин ул тук-тамый, дәвам итә»,— ди кебек драматург.

Трагик каршылык, гадәттә, геройның үлеме белән чише­лә. Биредә дә Идегәй үлеме ж,иңелү түгел, ул соклану, аның батырлыгы белән горурлану уята. Үзе зур дәрәжәгә ирешкән, абруй казанган Идегәй таланып-саты л ып, кол булып яшәүче халыкны яклаучыга әверелә, тигезсез көрәшкә күтәрелә, шул юлда шәһит китә.

Ләкин трагедия жанры ярдәмче каршылыкларга да тәэсир итә, алар да чын мәгънәсендә трагик чишелеш алалар: һәр ярдәмче каршылык йә дошманлашу, жәза бирү, кан кою, йә үлем белән төгәлләнә, һәрберсе гаделсезлек хакында сөйли, ул, үз чиратында, үч алуга, көрәшкә китерә.

Ярдәмче каршылыкларның үзенчәлеген билгеләү әсәрдәге проблемаларны күрергә ярдәм итә, дигән идек. Биредә дә хакимнәрнең үз мәнфәгатен кайгыртуы, комсызлыгы халык-ка гаделсезлек булып кайта. Гаделсезлек үч алуга илтә. Автор хакимнәрнең үз мәнфәгатен кайгыртуы, халыкка кылган гаделсезлекнең үч һәм кан булып әйләнеп кайтуы пробле­маларын күтәрә.

Трагик герой эчке каршылыктан да газаплана. Бер яктан, ил, Ватан өчен көрәш кирәк, аны тыныч юл белән генә азат итеп булмый. Икенче яктан, бу көрәш шәһәрләрне яндыра, гади халыкны бөлдерә, игенчене эшеннән аера... Дәрес эшлә-демме бу юлга баҫып, дигән икеләнү Идегәйне борчый. Норадын белән мөнәсәбәтләр дә шушы мәсьәләгә килеп төртелә. Автор аны Килмәт белән Нугайби сөйләшүендә тагын бер кат әйттерә:

«Килмәт. Намус! Ә нәрҫә соң ул, синеңчә, намус?

Нугайби. Намус нәрҫәме? Энә Туктамыш безнең ыру-ның атларын баҫып алдымы? Хәҙер без аныкын баҫып алабыҙ! Намус! Туктамыш Котлыкыяны суйдымы, хәҙер Идегәй белән Норадын аны суя — намус! Ә ни өчен сугышабыз соң? Шуның өчен түгелмени?

Килмәт. Шуның өчен! Фи!

Нугайби. Ә нәрҫә өчен йөрисең син?

Килмәт. Минме? Мин нәрҫә өчен йөримме? (Туфрак учлап алып.) Менә мин ни өчен йөрим!

138

11 у г а й б и. Туфрак? 5К,ир?

1С и л м ә т. Әйе, ж,ир! Аны миннән тартып алдылар! 5Ңи-ремдә изге Болгар, Казан бар! Алар кол булды. Йортым кол булды. Мин аны кайтарып алыр өчен йөрим! Минем намус — н,ним! Аңладыңмы?»

Гомумән, трагедия жанры сугыш-кан коешлар, хәлләр-п.11 мйгаларның булуын күрсәтеп түгел, персонажлардан I шйләтеп барырга ярата. «Идегәй»дә дә сугышлар, жиңүләр, , п рсшләр әйтелеп үтелә.

Трагик каршылык каһарман итеп тарихтан билгеле шә-Ш ырне, патшалар яки мифик образларны сайлый. Шуңа күр.) трагедиядә чор һәм яшәү рәвеше белән бәйле күренеш-| >Р урын ала. «Идегәй» трагедиясендә вакыйгалар Алтын Урдада XIV йөз ахыры — XV йөз башында бара. Беренче п.ррдәдә үк Ханәкәнең хан сараена керү рәвеше, Туктамыш-ЦЫҢ киңәш мәждесе, ж,ыру әйтү мәжлесе шушы максатка — МШан рухын, тормыш-көнкүрен1 рәвешен тудыру өчен дә

1ӘТ ИТӘ.

Трагедиядә шартлы образлар бар. Шуларның берсе — 195. ВШЬлек Субра карт. Идегәйнең кем икәнен ачкан, Тук-I п мышка төш юраган Субра ахырдан көрәшкә әйдәүчеләрнең исрсснә әверелә. Кешеләрнең кемлеген, ниндилеген, нәрҫәләр

| н ын драматург шушы карт авызыннан әйттерә.

Ярдәмче сюжет сызыгы — Чулпан белән Янбулат мәхәб-

| дә символик мәгънә ала. Гади халык вәкилләре булган

ишьләр, Идегәй кебек үк, халык мәнфәгатен өстен куялар. Шуңа күрә Идегәй, шәхси теләк-омтылышларга буйсынган Пир;\дыннан баш тартып, Чулпан белән Янбулатны балала­рым дип атый. Идегәй угын алып китүчеләр, эшен дәвам Итүчеләр дә — шулар.

Трагедиядә персонаждар сөйләменә нык игътибар би-I" м.ш. Әгәр Туктамыш, Яникә, Кадыйрбирде, Норадыннар гел Вййлык, сугыш, үзләрен данлау хакында сөйләсәләр, Идегәй ц п и ы к кайгысын алга куя. Мәҫәлән, Туктамыш башын Но-ра м.ш атасына бүләк дип әйтсә, Идегәй аның халык өчен Вувлуын иҫкәртә. Норадын күчмә булып, сугышып йөреп н 1. 11 >,> итәргә өметләнсә, Идегәй халыкны утрак тормышка Иүчерү, иген иктерү, бай һәм нык дәүләт төзү хакында ИЫЯллана һ.б. Шуңа күрә трагедиядә персонажлар сөйләмен I ,|".>|'Ү, чагыштыру аерым әһәмияткә ия.

Вез караган әсәрнең сюжеты дастаннан алынган. Укучы-ц|р VIII сыйныфта «Идегәй» дастаны белән танышскан, аны Шплизлаган булалар. Шуңа да аларны чагыштыру, дастаннан килә торган алымнарны күзәтү трагедияне бәяләргә яңа мөм-кинлекләр ача.

«Комедия — драма тәренең нигеҙендә иж,тимагый яки шәхси кимчелекләрдән көлү ята торган жанры» (Мещеря­кова М. Литература в таблицах и схемах.— М.: Рольф, 2000.— С. 161). Аның үҙәгенә көлке каршылык — чынбарлык һәм хыял; хакыйкать һәм күҙаллау; матурлык һәм ямьсезлекнең тәңгәл килмәве куела.

Комедиянең чагылдыру әлкәсе булып аерым кешеләр яки тулы бер жзмгыятькә хас кимчелекләр тора. Мәҫәлән, Г. Ка-малның «Бүләк өчен» комедиясендә сәүдәгәр-мещаннар кат-лавыннан булган аерым кеглеләрнең байлыкны бар нәрсәдән, хәтта улының бәхетеннән дә өстен куюы сурәтләнә. Ә инде «Безнең шәһәрнең серләре» әҫәре татар зңәмгыятендәге на-данлык, кирелек, бозыклык, икейөзлелек, яңалыкка дошман булу, усаллык кебек сыйфатларны ача.

Комик каршылык еш кына аңлашылмаучылык, очраклы-лыкка нигеҙләнә. Мәҫәлән, К.Тинчуринның «Бәхетле кияү» комедиясендә аңлашылмау кыз-кияү һәм кызның әти-әни-ләре, авылдашлары арасында туа. Сәбәбе — авылда яңгыр яумау. Әлеге ясалма каршылык, сюжет сызыгын ж,ыеп, авыл кешесе тормышының икмәк үстерү белән бәйле үзенчәлекле ягын да, шул игенгә карап гомер иткәннәрнең матур күңелен дә күрергә ярдәм итә, аңлашылмаулары белән көлдерә.

Көлке жанр булуга карамастан, комедия тирән гомуми-ләштерүләр ясарга мөмкинлек бирә. Мәҫәлән, Н. Исәнбәтнең «Хужд Насретдин» комедиясендә төп каршылык Хуж,а белән ЗҢиһангир арасында чыга, сәбәбе — тимерчеләр бистәсенә куелган, халыкның бар ризыгын ашап торучы фил. Ләкин бу — хакимият белән халык арасындагы каршылык та. Хуж,а филне алдыруга да ирешә, 5Киһангирны качарга мәж,бүр итә. Акыллы ахун эшли алмаганны зирәк, тапкыр, хәйләкәр Хужд булдыра. Акыл белән мөмкин түгел икән, халык хакимиятне тапкырлык һәм хәйлә белән жиңә.

Көлкеле каршылык холык-фигыльләр төрлелеген фай-далана. Ләкин, драма һәм трагедиядән аермалы буларак, комик каһарманның табигате үзгәрми, үҫештә күрсәтелми. Комик геройның мәгънәсезлеген, кимчелекләрен күрсәтү, шуны юмор яки сатира дәрәщәсендә кире кагу комедиянең төп юнәлешен билгели.

Комедиядә тудырылган көлке дөньяга авторның идеалы каршы куела. Кайвакыт бу идеал уңай геройлар рәвешендә күрсәтелә. Күп кенә комедияләрдә барлык геройлар да тис-140#ре булып (Г. Камалның «Банкрот»ы), комедиядә бердәнбер || п') герой» —авторның көлүе дияргә туры килә. Холык-фигыльләрнең комиклыгы жәмгыять тормышын-|пIы тиҫкәре күренешләр хакында сөйли. Кешегә хас тиҫкәре • мпфатлардан кәлеп, комедия жәмгыятьне әлеге сыйфатлар-||||ц арындырырга тели. Шуңа күрә, проблемалар ягыннан Щраганда, комедия әхлакый мәсьәләләр куя, шуларны чишү

фЫН ЭЗЛИ.

Комедия драма төрендә иң калку, иң иҫтә калырлык I ип на р тудыру сәләте белән дә аерылып тора. Кешеләрдәге I ите якларны күрсәтү өчен, авторлар чиктән тыш арттыру ||им тузга язмаганча күпертү алымнарына мөрәжәгать итә. (о и.1к-фигыль карп1ылыгын үҙәккә кую аларны берьяклы, | и ин көлдергеч ясый. Комик герой нинди генә хәлдәргә Мрса да, тамашачы аны кызганмый, жәлләми. Чөнки әлеге Обрнзның бары тиҫкәре ягы гына тамашачыга күрсәтелә, Вкшка сыйфатлар бөтенләй күләгәдә кала. Комедиядә авыр, Грагик чишелеш булмавы да әлеге сыйфаттан үҫеп чыга.

Характерларның комиклыгы көлке хәлләр белән үрелеп пира. Мәҫәлән, Т. Миңнуллинның «Бәхетле кияү»ендә дәшми — яңгыр юклыктан кәефләре булмаганлыкны әйтмәү е хәл китереп чыгара.

Еш кына образлар бирелешендә үк көлке сизелә. Комик | < I и >й бөтенләй башка кеше булып күренергә омтыла, бү-| нш.фгә шулай тоела дип ышана. Мәҫәлән, К. Тинчуринның

• Лм<фикан»ында надан һәм әрсез Шәехмирза акыллы булып, |\мас, надан Габдуллажан зыялы, ә инде шулай ук надан, үз | .и-и кайгыртып яшәүче Муса милләтче булып күренмәкче.

•мтылыш үзе үк көлке тудыру ның бер чарасына әверелә.

Комедия жанры көлүнең ике тәре: сатира һәм юморга нр||.>ждгать итә. Сатира — уҫал һәм ачы көлү, тиҫкәре, гарип иүрсиешләрне, кешеләрдәге яман гадәтләрне фаш итә. К. Тин-чуринның «Американ»ында без сатира белән очрашабыз.

Юмор ж,ылы, яратып көлү рәвешен ала. Т. Миңнуллин-П11П. «Бәхетле кияү»ендә юмор файдаланылган.

Комедия көлке тудыру алымнары белән эшли. Еп1 кына ' м ц;миучыларның исем-фамилияләре үк, аларга хас сыйфат- үрсәтеп, көләргә мәжбүр итә. Мәҫәлән, К. Тинчуринның• Лмс|>икан»ында татарча укытуны кирәк тапмаган Насих 11и| олаевич яки надан Шәехмирза Юкабашев шундыйлардан.Теге яки бу тиҫкәре сыйфатны көлкегә өйләндерер өчен, пг.), аны нык арттырып, күпертеп сурәтләргә кирәк. Ко-

II ти шундый, күпертерлек вакыйганы сайлап ала. Мәҫәлән,«Американ»да читтән профессор килү, «Банкрот»та акчалар «урлату»ны оештыру һ.б. Байлыгын күбәйтү өчен ж,үләр булып яшәргә риза Сиражетдин, шул байлык өчен кызын кияүгә бирергә теләгән Габдуллаж,ан белән Муса, әлбәттә, «гад эти» тип лар гына түгел. Моңа теләсә кем бара алмый.

Комедиядәге көлке тудыручы детальләрне күзәтү дә кы-зыклы нәтижәләр ясарга ярдәм итә. Мәҫәлән, Хәмзә байның, чәч алучы килмәҫ борын башын сабынлап чыгып, аягын сала алмый интегүе яки «Банкрот»та Мәскәүгә баручы Сира-ж,етдингә унбип1 кеше туярлык ризык хәстәрләү, Хәбибрахман-ның акча санавы — көлке дә, геройлар табигатенә бер сызык — дәлил дә. Шулай итеп, комедия жанры, төр үзенчәлекләренә таянып анализланса да, үзенә генә хас алымнардан файдалана. Мәктәп анализы исә шуларны барлый, күҙәтә, нәтижәләр ясый.

Драма тәренең өченче жанры шул ук исемне йөртә. «Драма—ж,итди каршылыкка корылган жанр, «шәхеснең жәмгыять белән, баглка кешеләр белән мөнәсәбәте вакы-тындагы драматик хәлен сурәтли» (Әдәбият белеме с үҙлеге. Төз.-ред. А.Г. Әхмәдуллин.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1990.— 50 6.). Анда авыр, фаж,игале вакыйгалар бирелә, аерым иж/гимагый төркемнәрнең вәкилләре булган шәхесләр кар­шылыкка керә. Бу көрәш килешү, аңлашу яки автор фике-ренә тамашачыны алып килү белән чишелергә мөмкин. Ул бер геройга — тамашачының теләктәшлеген, икенче геройга гаепләү алып килә. Мәҫәлән, Т. Миңнуллинның «Әниләр һәм бәбиләр» драмасында төп конфликт Гөлфинә белән Дилемма арасында чыга. Сәбәбе — Дилемманың үз балаҫын ташлап китәргә теләве.

Драматизм шәхси һәм иж,тимагый тормыштагы каршы-лыклардан туа. Ниндидер тышкы сәбәпләр аркасында кеше-ләрнең теләк-омтылышы, хыял-бәхете, кайвакыт тормышы куркыныч аҫтына куелырга мөмкин. Мәҫәлән, М. Фәйзинең «Галиябану»ында Галиябану белән Хәлил мөхәббәтенә кур­кыныч яный, Г. Исхакыйның «Зөләйха»сында дин иреге буыла. Мондый хәлләр кеше күңелендә тирән кичерешләр уята. Драма шул халәтне, аның үсеш-үзгәрешен күҙәтә, сурәт-ләү әлкәсе итеп ала. Драма төрендә ул — хис-кичерешләргә иң бай жанр. Мәҫәлән, Р. Хәмиднең «5К,иде бажд» драмасы н алыйк. Күгәй һәм Искәндәр арасындагы каршылыкны өстән купгканны үтәп яшәүчеләр һәм уйлап яшәүчеләр каршылыгы дип тә булыр иде. Каршылыкның сәбәбе һәйкәл булса да, аның тамырлары тирәнгә китә. Күгәй — партия кушканчн яшәгән кеше, үз авылын бетереп, «эреләндерү» боерыгы Цилгәч тә, ул беренче булып үҙәк авылга күчкән. Ләкин Күгәй — хеҙмәт кешесе, үҙенең геройлык бүләкләрен дә көне-тоие эшләп, хеҙмәт итеп алган, һәйкәл югалу аның күңелендә кисләр өермәсе кузгата. Шундый ук кичерешләр укучы һәм тамашачыны да чолгап ала. Чөнки Күгәйнең үз заманында, |лган гаеп белән, төрмәдә утыруы да, эш кешесе булуы да Внлгеле шул/ Гаеплеме ул, нишләп гомер буе ждңел эштә |*ргән Чуракай һәм улы Искәндәр башкача уйлыйлар? Шундый сорауларга драмадагы каршылык чишелгәннән соң да ждвап табылып бетми. 5К,итди каршылык, ичул рәвеглле, укучы һәм тамашачыга да мәсьәләләр куя.

Драма тормышның гомуми атмосферасын колачлап алырга имтыла. Шуңа күрә ярдәмче каршылыклар шәхси һәм иж,ти-магмй төҫтә бирелә, үҙәк каршылык та ике яклы. Мәҫәлән, Г. Коләхмәтовның «Яшь гомер» драмасында Гали белән Мостафа каршылыгы шәхси сәбәпләр — Зөләйхага өйләнү ВфЛӨН бәйле булса, икенче каршылык иж,тимагый— хеҙмәт КЯЛӨренә хокук бирү өчен көрәш төсендә күрсәтелә. Объектив 1ым субъектив каршылыклар үрелеп, бәйләнеп үсә. Ярдәмче иоифликтлар да шул рәвештә төркөмләнә.

Драма әсәрләре арасында нәкъ менә драма жанры чор, )һ,.1мгыять, аерым катлау кешеләр тормышындагы ж,итди м.к'|,әләләрне күтәрүе, шуларга укучы һәм тамашачының шмибарын юнәлтүе белән аерылып тора. Туфан Миңнуллин п I..атын гына мисалга алсак та, «Әниләр һәм бәбиләр» — пшшларны ташлап китү, «Илгизәр плюс Вера»—катнаш никахлар мәсьәләсен, «Миләүшәнең туган көне», «Дуслар I ыелган ж,ирдә», «Хушыгыз!» трилогиясе исә жәмгыять һәм талантлы шәхес мөнәсәбәтләре кебек проблемаларны күтәрә. Волары —үҙәк каргцылыкка сәбәп булып килгән, әсәрнең ■ ю.кст ж,ебен сузган мәсьәләләр. Моннан тыш, драмада сурәт-1.Щ.) торган жәмгыятьнең бик күп кимчелек-чирләре әйтелә, Нрдөмче каршылыклары да күрсәтелә, алар катнашучылар НЙлөме аша ж,иткерелә. Р. Хәмиднең «ЭҢиде бажд» драма-I ына мөрәжәгать итик. Әсәрнең буеннан-буена авылны бор-'П.1 га н хәлләр турында сүз бара. Дулат белән Сатай сөйлә-П1 үс н и он авыл ирләренең эчүгә сабышуын ишетәбеҙ. Шул ук Сага й Күгәйнең кайпандыр төрмәдә утырганлыгы хакында

ПЫтылдан сөйли:

«Дулат. Нигә пышылдап әйтәсең аны? Һаман өркәсең,

I |)Ы?

• атай. Алай д имә, дөнья бу!.. Кем белә: бәлки шул адәм

Ц п.11'1,1 әле дә иҫәндер.

143

Д ул ат. Исән булса?

Сатай. Сакланганны саклармын, дигән». Курку-шикләнү чире белән янәшә, авылда бер-береңә ышанмау хөкем сөрә башлаган. Көбраның «Каравыл куйма-ган идегезмени?»—дигән сүзләре шуны раслый. Д ая белән Сатай арасында чыккан ярдәмче каршылыкның да сәбәбе авылдагы тәртипләргә барып тотап1а. Дая берни эшләми, эшли дә белми торган Мәмдүнәнең парторг хатыны булган очен генә клуб мөдире урынын биләвенә каршы. Аның: «Совет власте, имеш! Безнең илнең исемен онытмадыңмы әле? «Советлар Союзы» дип атала ул! «Парторглар Союзы» дип түгел! Димәк, авыл советы председателе — баш, парторг -муен булырга тиеш» — дигән сүзләре бу хәлләрнең авылда гына түгел, бөтен илдә хөкем сөрүен иҫкәртә сыман.

Кәйкәл салырга акча булып та, авыл яшьләренә видео­магнитофон алырга табылмавы, авылда «чөгендер»нең ке­гледән кадерлерәк йөрүе дә әлеге тормышның детальләре, чынбарлыкның ачы ж,имеше булып аңлашыла. Хәтта: «Гади крестьян хуждлыгы. Бары тик бер нәрҫә игътибарны әкәле л итә: Күгәйнең хуж,алыгында крестьяннарча пөхтәлек ж,и-тенкерәми. Гадәттә, шундыйрак шыксызлык вакытлыча яшәгән урыннарга хас була» дигән автор аңлатмасы да авыл кешесенең ж,иргә хужа булып яши алмавы хакында сөйли.

Драма жанры аллегория — читләтеп әйтүне һәм символ-ларны яратып куллана. Аларны кабатлап, укучы һәм тама-шачының игътибарын ж,әлеп итә. Без карый торган әсәрдә исем үк символик мәгънәгә ия. Төп сюжет сызыгы ж,иде баж,я турында бармый, драмада андый геройлар да юк. Бу гыйбарө башлап Дулат белән Чуракай сөйләшүендә ишетелә. Авылда Жиде председатель булып, аларның барысы да Күгәй кияү-ләре — баждлар икәнен әйтә дә, Чуракай болай ди: «ЗҢиде бажаны бер бүре ашаган, диләрме әле? Ә бездә киресенчә килеп чыкты: жиде бажд бер бүрене ашады». Ләкин бүренең кем икәне әле ачык түгел.

Икенче бүлектә Күгәй карт үҙенең лагерьда булган ва-кытларын иҫкә төшерә: «Бирешмәҫкә кирәк! Бәйләнделәр, бәйләнделәр дә кул селтәделәр. Бер-икесенең бугазын чәйнәп өнен алганнан соң... Энә шуннан соң инде «татар бүресе» дигән кушамат тактылар үҙемә...» Менә шушы «бүре»не ж,иде бажд — ж,ирле хакимият үзенә буйсындырган, үз куш-каннарын үтәп торучыга өйләндергән: шулай Күгәй, беренче булып, авылын ташлап киткән, һәйкәлне кая салсалар да риза ул.

144

¹1 итләтеп әйтү алымын кулланып, автор тагын бер детальне Пик оста уйната. Чуракай карт өстән кушканны үтәп тору-'1ы парны «перәшке» дип атый, мәгънәсе пар атка өҫтәп • иккән ат булуын аңлатып та бирә. «Бүре» Күгәй дә, менә шупдый «перәшке»гә әйләнеп, өҫтәп ж,иккән ат Н1икелле КЯреп кенә бара башлаган. Ул үзе дә шуны уйлап борчыла, гоГюиләрен эзли. Аның соңгы күренештәге «Командир шунда ним.) әйтте: давай Мәскәүгә жибәрәм мин сине, баш бар • индә, әрәм итмә, укы диде! Юк, тыңламадым. Чөгендер ипдсрлерәк булган» дигән сүзләре, «Ә ждн азыгы кая?! Дош.яга мәңге килмәгән бит без! Кеше — иң главный!»,— иш ачынуы шуңа миҫал.

Драма жанры укучы һәм тамашачыны уйландыру, тет-рЮдерү, драматик хәлләрне йөрәк аша уздырырга мәжбүр итү мишарын, алымнарын эзли. Мәҫәлән, «ЗҢиде бажа» да Р. Хә-мид бик кызык бер алым куллана: төп каршылык чишелеп, 1м ик әл куяр өчен Күгәйнең туган авылын торгызу хакында | и нмпенгәннән соң, драма әҫәре яңа төенләнеш белән төгәл-|.ш.». Күгәйнең кызы Дая, яңа указ чыгып, үзе исән чагында Оеркемгә дә һәйкәл куелмаска тиешлеген хәбәр итә. Яңа щфшылык туа: әҙер һәйкәл бар, ул үзенә урын сорый. Ләкин ||! каршылык, әле генә чишелгәненең дәвамы рәвешендә -ш ышылса да, каршылыкка керүчеләрне башка яктан ачар, | чпә һәйкәл куярга лаек икәнен Күгәй, «бүре» булып, НСбатлый алыр, дип тә ышанасы килә... Башка вариантлар ш пулырга бик мөмкин. Шулай драманың ж,итди каршы-ИЫГЫ уйландыра, борчылдыра.