«Саясаттану және құқық» кафедрасы лекциялық кешен

«Құқық негіздері» пәні бойынша

Барлық мамандықтар үшін

Алматы, 2011ж

«Құқық негіздері» пәнін оқып-үйренудің әдістемелік ңұсқаулары

Курс заң ғылымдарының негіздерін құқықтық емес мамандықта оқитын студенттерге оқытуға арналған. Мемлекет пен құқық, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен мемлекеттiк билiк жүйесi және олардың басқа жаңа қоғамдық саяси институттарымен өзара әрекеттесу жолдары, адам мен азаматтың құқықтық мәртебесi негiздерi, Қазақстанның құқық салаларының (азаматтық, отбасылық, еңбек, әкiмшiлiк, қылмыстық және тағы басқа) негiзгi мәселелерi қаралған.

Қазақстан Республикасының Конституциясында бекiтiлген қоғамымызды одан әрi демократияландыру, құқықтық мемлекет құру iсi құқықтық оқыту мен тәрбиенi жетiлдiру және алдымен жастарды қамтитын, оларды оқытудың барлық кезеңдерiнде үздiксiз құқықтық даярлау тұрғысында жалпыға бiрдей заң бiлiмiн берудi ұйымдастыру жөнiнде кезек күттiрмейтiн пәрмендi шараларды талап етедi.

Жоғары бiлiм оқу жоспарына енген әлеуметтiк гуманитарлық циклдың негiзгi пәндерiнiн бiрi ретiнде жоғары оқу орындарында оқылатын “Құқық негiздерi” курсының бiлiктi мамандар даярлап, тәрбиелеудегi маңызы өте ерекше. Мемлекет, құқық, мораль туралы негiзгi ұғымдар мен идеяларды студенттердiң қазiргi заман тұрғысынан зерттеуi, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен мемлекеттiк билiк жүйесi және олардың басқа жаңа қоғамдық саяси институттарымен өзара әрекеттесу жолдары, адам мен азаматтың құқықтық мәртебесi негiздерi оларға терең білім алуға мүмкіндік береді.

Ғылымның немесе оқу құралының өзіндік реттейтін, оқытатын пәні болады. Мемлекет және құқық пәнi - қоғамдағы саяси экономикалық, әлеуметтiк құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмiрдегi қарым-қатынастарды реттеу, басқару әдiс-тәсiлдерiн, объективтiк заңдылықтарын анықтап отыратын ғылым. Ол мемлекет пен құқықтың мәнiн терең түсiнуге мүмкiндiк бередi. Мемлекет пен құқықты бөліп қарауға болмайды, олар бiр-бiрiмен тығыз байланысты. Құқық мемлекеттiк органдардың құрамын қалыптастырудың ретiн, жұмыс тәртiбiн және оның бағыт-бағдарын орнықтырады, ал мемлекет құқықтық нормаларды қабылдайды, бекiтедi және қорғайды.

Методология (әдiс-тәсiл) - дүниенi философиялық тұрғыдан түсiндiретiн iлiм. Ғылыми методологияның негізі - диалектикалық материализм. Мемлекет және құқық теориясының методологиясы философияның обьективтiк заңдарына, теориялық қағидаларына сүйене отырып, логикалық әдiс-тәсiлдер арқылы мемлекет пен құқықтың өмiрге келу, даму заңдылықтарын зерттейдi. Бұл зерттеу процесiнде теория мен тәжрибенiң бiрлестiгiне сүйене отырып, қортынды ғылыми тұжырымдар жасалады. Сонымен мемлекет және құқық теориясының әдiсi-диалектикалық материализм методологиясы және заң ғылымдарының зерттеу тәжірибесiнен қалыптасқан әдiс-тәсiлдер.

Адам қоғамының тарихын, даму процесiн, мазмұнын, болашағын зерттейтiн ғылымдарды қоғамдық ғылым дейдi. Оның салалары: философия, саяси экономика, тарих, социология, заң ғылымдары, филология, археология, этнография т. б. Бұлардың iшiнде мемлекет пен құқық теориясына кеңiрек көңiл бөлетiн философия мен тарих, ал басқалары қысқаша тоқтап өтедi.

Заң ғылымы - қоғам ғылымдарының бiр саласы. Заң ғылымы шын және толық мәнiнде заң дүниесiн, заң құрамын жете танитын ғылым болып Х1Х ғасырдың ортасында қалыптасты. Бұл ғылым мемлекет пен құқықтың өмiрге келуiн, мазмұнын, атқаратын жұмыстарын, диалектикалық даму процесiн т. б. мәселелерiн зерттеумен шұғылданады. Заң ғылымдары үш топқа бөлiнедi:

1. Мемлекет және құқық теориясы, мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, құқық пен саясаттың тарихи дамуы;

2. Салалық заң ғылымдары (азаматтық, қылмыстық, еңбек т. б.)

3. Арнаулы заң ғылымдары (криминалистика, соттық медицина, халықаралық құқық т. б.).

Курсты оқу барысында студенттер мемлекет пен құқықтың негізгі түсініктермен танысуы және құқық салалалары туралы жалпы мағлұмат алуы тиіс. Айта кететін бір жай курстың бір бөлігі студенттердің өзіндік жұмысына берілуі тиіс.

Мемлекет туралы негізгі түсініктер

Лекцияның мақсаты: Мемлекет пен құқықтың ара қатынасын талдап, мәнін ашу

Мемлекет туралы негізгі ұғымдар

2. Мемлекет нысаны

3. Мемлекет функциясы

4. Құқықтық мемлекет ұғымы

Мемлекет - белгiлi бiр аумақ шеңберiнде халықты өз ырқына көндiрiп отыратын, бүкiл қоғам атынан iшкi және сыртқы саясатты жүзеге асыратын, барлық халыққа мiндеттi заңдар мен ереже-қағидаларды шығарып қабылдайтын, халықтан салық жинайтын ерекше құқылы саяси ұйым.

Мемлекеттiң белгiлерiне мыналар жатады:

1. Мемлекеттiк билiк - ерекше көпшiлiк билiгi, яғни халық билiгi.

2. Мемлекеттiң халқы әкiмшiлiк жүйеге бөлiнедi, Азаматтары шекарасы белгiленген әкiмшiлiк-территорияның аумағында тұрады.

3. Iшкi және сыртқы саясатын жүргiзуде тәуелсiз.

4. Билiк жүргiзетiн органдарының болуы. Бұл органдарда тек қана басқару қызметімен шұғылданатын адамдар болады.

5. Заң шығару құқығы болады және заңдарды мемлекеттiң аумағында тұратындардың бұлжытпай орындауы.

6. Мемлекеттiң басқару органдарының аппаратын ұстауы және әлеуметтік мәселелерді шешу үшін салық жинауы.

Мемлекеттiң нысаны көбiне үшке бөлiнедi: басқару нысаны, мемлекеттiк құрылымының нысаны және саяси режим.

Басқару нысанына оның жоғарғы, орталық және жергiлiктi органдарының құрылу жолдары, олардың қарым-қатынасының принциптері және оларды сайлаудың түрлері мен ерекшеліктері жатады.

Мемлекеттiң басқару жолы монархия және республика деп екi түрге бөлiнедi. Монархияда жоғарғы билiк бiр адамның қолында болады және бұл билiк мұрагерлiкпен берiледi. Мысалы, оған жататындар Англия, Бельгия, Норвегия, Швеция, Жапония және Дания елдері.

Егер мемлекеттерде жоғарғы және төменгi органдардың бәрi сайлаумен белгiлi бiр мерзiмге құрылатын болса, осындай мемлекеттiк басқару формасы республика деп аталады. Казiргi кезде республиканың екi түрi кездеседi: президенттiк - (АҚШ, Франция, Ресей, Түркия, Қазақстан т.б.) және парламенттiк республикалар - (Италия).

Мемлекет нысанының екiншi элементiне мемлекеттiк құрылымының нысаны жатады. Бұл - мемлекеттiң жергiлiктi әкiмшiлiкке бөлiнуi, сол бөлiмдердiң бiр-бiрiмен қатынасы және мемлекет пен бөлiмдердiң арасындағы байланыстары. Мемлекеттер осы бойынша унитарлық, федеративтiк және конфедеративтiк болып үшке бөлiнедi. Мысалы: Қазақстан Республикасы унитаралық мемлекет - оның жерi тұтас, ол бөлiнбейдi және оған қол сұғуға болмайды.

Мемлекеттiң нысанының соңғы элементi - саяси режим. Мемлекеттiң саяси режимiн, оның қолданатын әдiстерiнен, азаматтарды құқықтары мен бостандықтарының дамуы және кепiлдiктерi, демократиялық институттарды қолдануынан бiлуге болады. Саяси режим демократиялық, демократияға қарсы болған режимдер болып бөлiнедi.

Ендi мемлекеттiң келсек, ол күрделi екi топқа: iшкi және сыртқы болып бөлiнедi.

Мемлекеттiң iшкi қызметтеріне:

- экономикалық;

- әлеуметтiк;

- қаржы реттеу;

- мәдениет бағытындағы;

- экологиялық;

- құқықтық тәртiптi реттеу жатады.

Сыртқы қызметтеріне:

- шет мемлекеттермен екi жақты пайдалы қарым-қатынастарды дамыту;

- мемлекетаралық саяси ынтымақтастықты дамытып, жақсарту;

-мәдени және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты қалыптастыру;

- дүниежүзiлiк ғаламдық мәселелердi реттеп, iске асыру;

- мемлекеттiң қорғанысын, қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудi және т. б. жатқызуға болады.

Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болған. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекуеттің өзара қатынасын инабаттылық, парасаттылық, әділеттік жолмен дамуын армандады. Аристотель: заң үстемдігі болмаса, демократия жоқ – деді. Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүние жүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты деуге болады.

Құқықтық мемлекеттiң негізгі сипаттары:

1. Заңның үстемдiк етуi.

2. Мемлекеттiк билiктiң бөлiнуi.

3. Тұлға мен мемлекеттiң өзара жауаптылығы.

4. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шын мәндiлiгi, олардың құқықтық және әлеуметтiк қорғалатындығы.

Саяси және идеологиялық плюрализмнiң болуы.

Азаматтық қоғамның қалыптасуы.

7. Iшкi заңдардың көпшiлiк таныған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерiне сәйкес келуi. Адамдар «заңның құлы» болмайынша құқықтық тәртіпте, демократия да жақсы дамуға тиіс емес, Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан өсиет сөз бар:

Заң – мемлекеттің ақылы.

Сот – мемлекеттің жүрегі.

Мәдениет – мемлекеттің тәртәбі.

Міне, осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалыптасып және мемлекеттің ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерге сәйкес келсе, елімізде құқықтық мемлекет орнайды. Қорыта айтқанда, құқықтық мемлекет дегенiмiз - жеке Тұлға мен қоғам мүддесiн қорғайтын, заң үстемдiгi мен құқық принциптерiне негiзделген мемлекет.

Құқық туралы негiзгi түсiнiктер

Лекцияның мақсаты: құқықтың қоғамда алатын орны мен атқаратын ролінің маңыздылығын дәріптеу

Құқықтың түсiнiгi, мазмұны, функциясы.

Құқықтық норма ұғымы.

Құқықтық норманың элементтерi және оның түрлерi.

Құқықтық қатынастар.

Заңға негiзделген айғақтар.

Құқық бұзушылыққа сипаттама.

Норма дегеніміз – бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже. Нормалардың қоғамда қалыптасқан екі түрі бар: әлеуметтік нормалар мен техникалық нормалар.

Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын негізгі құрал - әлеуметтік нормалар. Әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің, мінезінің, тәртібінің қоғамдық ережесі болғандықтан қоғамды басқарудың, қатынастардың құралына айналды.

Бұл нормалардың негізгі түрлері:

Құқық нормасы.

Моральдық нормалар: жақсы-жаман, дұрыс-бұрыс, әділеттік-әділетсіздік, достық-қастық, инабаттылық, парасаттылық, адамгершілік т. б. қасиеттер.

Әдет-ғұрып нормалары.

Салт-дәстүр нормалары.

Діни, имандылық, инабаттылық нормалары және т.б.

Техникалық нормалар – адамдардың табиғатпен, техникамен дұрыс қатынас, байланыс жүргізу ережелері.

Қоғамның тарихи объективтiк даму процесiнде құқықтың маңызы туралы екi пiкiр бар: бiрiншiсi, қоғамның дамуын басқаратын, реттеп отыртын факторлардың бiрi - құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырайды. Бұл пiкiрдi заңды көзқарас дейдi. Екiншiсi, бiрiншi пiкiрге қарсы пiкiр. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлi, маңызы жоқ деп түсiндiредi. Бұл пiкiрдi заңды нигилизм дейдi. Нигилизм қоғамда қабылданған, бүкiл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды жоққа шығарып мойындамау деген түсінік.

Сонымен, құқық дегенiмiз мемлекет орнатқан және оның күшiмен қорғалатын, жалпыға бiрдей қоғамдық қатынастарды реттейтiн тәртiп ережелерiнiң (нормалардың) жиынтығы.

Құқық мазмұнының негiзгi элементтерi:

- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;

- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;

- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтiк, мәдениеттiк т. б. бағытын дамытып, нығайту;

- мемлекеттiк органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретiн, ара-қатынасын реттеп, басқару;

- халықаралық қатынастарды реттеп, басқару.

Құқықтың негiзгi функцияларын реттеу және қорғау болып табылады.

Жоғарыда айтылғандай, құқық - жалпыға бiрдей мiндеттi, мемлекет қамтамасыз ететiн, қоғамдық қатынастарды реттейтiн нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.

Құқықтық нормалардың белгiлерi:

1. Норма мемлекеттiк органның қабылдаған, бекiткен актiсi, оның заңды күшi бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртiптiң үлгiсiне айналады. өйткенi ол нормаларды халықтың басым көпшiлiгi дұрыс орындайды.

2. Нормада субъектiлердiң құқығы мен мiндеттерi, орындалу жолдары толық әрі нақты көрсетiледi. Егер көрсетiлмесе, субъектiлер өз еркiмен іс-әрекет етуге, тек заңға нұқсан келтiрмеулерi керек.

3. Норма ерiктi түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.

4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етедi.

5. Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртiбiнiң кепiлдiгi ретінде жұмыс істейді.

Сонымен, құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектiлерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн реттеп, басқарып отыратын жалпыға бiрдей мемлекетпен қамтамасыз етiлетiн ереже - қағида.

Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.

Диспозиция- қатынастың мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі (ҚР Азаматтық кодексінің 482 бабы).

Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік кесім қалай орындалуы керек, осы жағдайларды көрсетеді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіпті бұзуы керек (ҚР Қылмыстық кодекстің 7-бабы).

Санкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді.

Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:

1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс, мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т. б. бағыттағы нормалар.

2. Құқықтың әр саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-процессуалдық, қылмыстық- процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.

3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар, қорғаушы нормалар.ү

4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші нормалар.

5. Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дірігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағытындағы нормалар және т.б.

Құқықтық қатынастар - адамдардың өзара әлеуметтiк байланысы, қарым-қатынасы. Адамдар өмiр сүру үшiн, ұрпақты жалғастыру үшiн және де басқа себептермен бiр-бiрiмен қатынаста (саяси, моральдық, экономикалық, әлеуметтiк, ұлттық, дiни т. б.) болады. Бұл байланыс-қатннастар моральдық, әдет-ғұрып, дiни, құқықтық нормалармен реттеледi.

Осылардың iшiндегi құқықтық қатынастар - құқыққа байланысты, құқық негiзiндегi қатынастар болып табылады. Бұл үшiн бiр-бiрiмен байланысты үш негiз болуы керек: 1) құқық нормасы; 2) субъективтiк құқықтар мен мiндеттер; 3) заңға негiзделген айғақ болуы керек. Мысалы, студент қыз бен жiгiт достасып жүредi. Екеуiнiң арасындағы қарым-қатынас моральдық нормалардың, әдет-ғұрыптың негiзiнде жүрiп жатады. Ал, екеуi заңды некеге тұрғаннан кейiн, қарым-қатынастары құқықтық қатынастарға, мемлекеттiк органға барып тiркелуi, заңға негiзделген айғаққа айналады.

Құқықтық қатынастардың құрамы төрт элементтен тұрады: субъект, объект, субьективтiк құқық, заңды мiндеттер.

1. Құқықтық қатынастардың субъектiсi - жеке адам және заңды тұлғалар. Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа елдердiң азаматтары сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар (апатридтер) жеке тұлғалар болып ұғынылады. Қатынастың субьектiсi болу үшiн олардың құқықтық қабiлеттiлiгi және әрекеттiлiгi қалыптасуы керек.

Құқықтық қабiлет - құқыққа, бостандықтар мен мiндеттерге ие болу қабiлетi. Мұндай қабiлеттiлiк адам туғаннан пайда болып, ол өлгенде барып жойылады.

Әрекеттiлiк – адамның өз әрекетiмен құқығын пайдалана алу және оны жүзеге асыру, өзi үшiн мiндеттер тудырып, оларды орындау қабiлетi. әрекеттiліктiң басты шарты кәмелеттiк немесе құқықтық нормадағы белгiлi жасқа толу болып табылады.

Заңды тұлғалар: мемлекет, мемлекеттiк аппарат - мекемелер, лауазымды тұлғалар, қоғамдық бiрлестiктер, одақтар, ұйымдар, ұжымдар заңды түрде құрылып, бекiтiлсе, тiркелсе толық түрде құқықтық және әрекет қабiлеттiлiгi бар деп саналады.

2. Құқықтық қатынастың объектiсi (заты) - қоғамдағы көп түрлi, көп салалы саяси, экономикалық, әлеуметтiк, мәдениеттiк, азаматтық, қылмыстық, әкiмшiлiк, еңбектiк және т. б. қарым-қатынастар. Материалдық дүние-заттар, рухани-шығармашылықтың өнiмдерi, жеке мүлiктiк емес игiлiктер, құқық субьектiлерiнiң мiнез-құлқы және құқық қатынастарыны нәтижелерi - құқық қатынастарының обьектiлерi.

3. Субьективтiк құқық - құқықтық қатынастардағы субьектiлердiң екi жақты мүдде-мақсаттарының орындалуы. Субьективтiк құқықтың алдындағы негiзгi мүдде – мақсаттар: бiрiншi - қатынастың күрделi мақсатын толық орындау; екiншi - көрсетiлген iс-әрекеттi дұрыс орындау; үшiншi - көрсетiлген мiндеттердiң дұрыс орындалуын қамтамасыз ету; төртiншi - егерде дұрыс орындалмаса сот арқылы орындату. Бұл әрекет екi жақты субьектiлердiң құқығы. Оған ешкiм кiрiсе алмайды.

4. Заңды мiндеттер. Субъективтiк құқық бар жерде заңды мiндеттер болады. Бұл екеуi бiр-бiрiнсiз бола алмайды. Себебi қатынастардың көпшiлiгiнде екi жақты субьектiлердiң құқықтары бар және соған сәйкес екi жақты субьектiлердiң мiндеттерi бар. Заңды мiндетi бар тұлға оны өз еркiмен орындамаса, мемлекеттiң мәжбүрлеу күшi қолданылады. Мысалы, ата-ана өз баласын асырап, бағып, тәрбиелеуге мiндеттi. Егер бұл мiндетiн орындамаса, заңда белгiленген шара қолданылады. Мiндет заңды тұлғаларға да жүктеледi.

Заңға негiзделген айғақтар - құқықтық қатынастардың пайда болуымен, өзгеруiмен немесе тоқтауымен құқық нормалары арқылы байланыста болатын тiршiлiк жағдайлары. Олардың түрлерi: оқиғалар және әрекеттер.

Оқиғалар - адамдардың ерiк-ықтиярынсыз пайда болады. Мысалы, адам өлiмi мұрагерлiк құқықты тудырады, ал пенсия жасына жету, зейнетақы алуға мүмкiндiк бередi.

Әрекеттер - адамдардың ерiк-ықтиярымен пайда болатын заңға негiзделген айғақтар. Олар құқыққа сай (заңдн әрекет) және құқыққа қарсы әрекеттер (заңсыз әрекет) болып бөлiнедi.

Заңды әрекет - бұл заңның талаптарына сәйкес келетiн, субьектiлердiң құқықтары және мiндеттерiмен қабысатын мiнез-құлық. Заңды әрекет үш топқа бөлiнуi мүмкiн: жекелеген әрекет; заңды қылық; заңда көрсетiлген нәтиже тудыратын, әлеуметтiк мәнi бар заңды әрекет.

Заңсыз әрекет - бұл қылық заң талаптарын бұзады, субьективтiк құқықтарға нұқсан келтiредi, адамдарға жүктелген мiндеттерге сәйкес келмейдi.

Жоғарыда айтылғандай, қоғамдық мүдде мен мақсатты дамыту, нығайту үшiн мемлекет пен құқық көп жұмыс атқарады. Халықтың басым көпшiлiгi қоғамдағы заңдылықты, құқықтық тәртiптi сақтауға, нығайтуға көп үлес қосадн. Өкінішке орай, сол қоғамдық мүдде-мақсаттарды қорғайтын толып жатқан нормативтiк кесiмдердi дұрыс орындамай, құқықтық тәртiптi бұзатындар да жеткiлiктi. Сондықтан олармен мемлекет ылғи да қатаң күрес жүргiзiп отырады.

Құқық бұзушылық - құқыққа қарсы, қоғамға қайшы тұлғаға зиянды, қауiптi, кiнәлi, жазаланатын әрекет немесе әрекетсiздiк.

Құқық бұзудың өзiне тән ерекшелiктерi:

- нормативтiк актiлердi дұрыс орындамау;

- қоғамға, тұлғаға қауiптi, кiнәлi iс-әрекет;

- қоғамдық тәртiпке, мақсатқа зиян келтiру.

Құқықты бұзудың объективтiк және субъективтiк жақтары болады. Объективтiк жағы - нормативтiк кесiмге келетiн қарсы – iс-әрекет және

оның зияны; терiс қылық пен зиянның арасындағы байланыс.

Субъективтiк жағы - терiс қылық жасаған адамның есiнiң дұрыстығы, оған қоса әрекет қабiлеттiгi болуы.

Құқықты бұзушылықтың мазмұны төрт бөлiмнен тұрады:

1. Құқықты бұзудың объектiсi - құқық арқылы реттелетiн, қорғалатын қоғамдық қатынастардың түрлерi;

2. Құқық бұзудың субъектiсi - жеке немесе заңды тұлғалар;

3. Объективтiк жағы - терiс қылық және оның зияны;

4. Субъективтiк жағы - терiс қылық жасаған субъектiнiң кiнәсінің (қасақана және абайсыздықтан) анықталуы.

Құқық бұзушылық терiс қылық жыне қылмыс болып бөлiнедi.

Терiс қылық құқықтың саласына сәйкес бiрнеше түрге бөлiнедi: әкiмшiлiк терiс қылық, азаматтық терiс қылық, тәртiптiлiк терiс қылық.

Қылмыс - өте зиянды, қауiптi құқық бұзушылық. Сондықтан оған қарсы өте қатаң жауапкершiлiктiң түрлерi қолданылады.

Құқық бұзып, кiнәлi болған субъектiге мемлекет өзiнiң мәжбүрлеу шараларын қолданады. Ол бойынша кiнәлi субъектiнiң жеке өз басы мүлiктiк шектеуге ұшырайды немесе ұйымдық сипаттағы қысым мен шектеуге түседi. Заң бойынша жауаптылықтың екi түрi болады: айып төлеу және құқықты бұзуды түзеу. Айып төлеу әкiмшiлiк немесе тәртiптiк терiс қылық жасағанда қолданылады. Құқықты бұзуды түзеу - жауаптылығы бұзылған құқықтық норманы ерiксiз қалпына келтiруге мәжбүр ету.

Заң алдындағы жауаптылық тек құқық бұзушылық болған жағдайда ғана туындайды. Жауапқа тартылушы тұлға мемлекеттiң мәжбүрлеу шарасы тек қана құқық бұзушылықтың бар екендiгi анықталғанда және ол заңға сәйкес келсе ғана мойын ұсынуға құқылы. Жауапқа тартылушы адам өзiн заңсыз түрде жауапқа тартудан қорғауды талап етуге құқылы. Егер лауазымды тұлғалар жауапқа тартудың процессуалдық ережелерiн бұзса немесе оған нұқсан келтiрсе, олар жауапқа тартылуға тиiстi.

Осн қағидаларды әдiлеттi орындау үшiн мемлекеттiң алдында екi жауапты мiндет тұрады. Бiрiншiсi, ешкiмдi кiнәсiз жауапқа тартпау, азаматтардың бостандығына, адамгершiлiгiне, құқығына жазықсыз зиян келтiрмеу. Екiншiсi, қылмыскерге өз кiнәсiне сай заң бойынша әдiл жазасын беру, қажет болса бас бостандығынан айыру.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Құқық негіздері пәні және оның жүйесі деген мәселені қалай түсінесің?

Мемлекеттің пайда болуын қарастыратын қандай теорияларды білесің?

Мемлекет пен құқықтың қандай байланысы бар?

Құқық және заң дегеніміз не және олардың бір-бірінен қандай айырмашылығы бар?

Құқықтық норма дегеніміз не?

Мемлекеттің пайда болуының қандай модельдерін білесің?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы.- Алматы 1997 ж

Дулатбеков Н.О. «Мемлекет және құқық негiздерi », Астана 2001ж

Мемлекет және құқық тарихынан. 2 – кiтап. Алматы; «Жетi жарғы», 1998ж.

Нысаналы А. Толе би./Егемен Қазақстан, 1991ж.

Қазақ ҚСР-iнiң мемлекеттiк егемендiгi туралы декларация (25.10.1990)

«Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы (16.12.1991ж).

ҚР Конституциялық құқығының негіздері

Лекцияның мақсаты: адам құқықтары мен бостандықтарын бекітетін негізгі құқықтық құжатқа жан жақты талдау жасау

Конституция ұғымы, даму кезеңдерi.

Қазақстан Республикасының Конституциясы Ата Заң.

Халықтың билiк етуi.

Егемендiк, тәуелсiздiк ұғымы.

ҚР территориялық-әкiмшiлiк бөлiнiсi.

Конституциялық құқық – мемлекеттік билікті ұйымдастыру, оның құрылымын адам мен бостандықтарын бекітетін және басқа маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін ең негізгі, бастапқы мәртебеге ие нормалардың жиынтығы.

«Конституция» деген сөздiң латыннан аудармасы «құрылғы», «жарғы», «заң» деген мағыналарды бiлдiредi. Ежелгi Римде император билiгiнiң кейбiр актiлерi осылай аталған. Ең бiрiншi конституция дүние жүзiнде 1787 жылы қабылданып, осы күнге дейiн қолданылып келе жатқан АҚШ-тың Конституциясы болып табылады. Еуропада бiрiншi конституциялар 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданған.

Конституцияның басқа құқықтық нормативтiк кесiмдерден мынадай ерекшелiктерi бар екенiн айта кету керек:

- қоғамдық қатынастардың негiзiн қалайды;

- құқықтың негiзгi бастауы болып табылады;

- ең жоғарғы заңдылық күшi бар;

- оның ерекше тәртiппен қабылдануы;

- тұрақтылығы.

1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамына кiрген одақтас республикалар егемен, тәуелсiз әрі дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестiк Социалистiк Республикасы жойылды. Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.

Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бiрталай құқықтық актiлер қабылданып, жаңа мемлекеттiң заңды негiзiн қалай бастады. Оларға жататындар:

1. Қазақ ССР-нің Мемлекеттiк егемендiгi туралы декларациясы.

2. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Заңы.

3. 1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялары.

Аталған конституциялық кесiмдер Қазақстанның тәуелсiздiгiн, дербестiгiн жариялап, демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың негiздерiн қалады.

Қазiргi уақытта негiзгi құқықтық құжат - Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда өткен республикалық референдумында қабылданған Конституциясы. Ол тәуелсiздiк кезiндегi Конституциялық заңдардың қағидаларын тұжырымдап, бiр арнаға келтiрдi.

Бұрынғы конституциялар социалистiк мемлекеттiң негiзгi заңдары деп саналса, жаңа Конституция демократиялық мемлекеттiң Ата Заңы деп жарияланды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың негiзiн, мемлекеттiк билiк жүйесiн және Қазақстан мемлекетi мен азаматының қатынасын белгiлейдi. Адам және оның өмiрiн, құқықтары мен бостандықтарын Конституция мемлекеттiң ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттiң сол үшiн қызмет етуi тиiстiгiн атап көрсетедi.

Сонымен конституциялық құқық - Қазақстан Республикасының құқық жүйесі саларының бірі және конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар пәнін құрайды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы және халықтың билік етуі. Конституция бойынша мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі – халық. Халыққа негізінен мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау құқығы берілген. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау арқылы, сондай-ақ Парламент депутаттарын тікелей және жанамалап мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады. Халық тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлайды. Қазақстан Республикасында билікті ешкім иемденіп кете алмайды және иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша егемендік, тәуелсіздік ұғымы. Республиканың егемендігі – мемлекеттік биліктің бірлігін, үстемдігі мен тәуелсіздігін анықтайтын мемлекеттің мәні болып табылады. Аталған қасиеттер тығыз байланысты және солардың арқасында мемлекеттің азаматтарын жалпыға бірдей тең құқықпен мемлекеттік-құқықтық бірлікке топтастырып отырған Қазақстан Республикасының осындай егемендік жайына толық сипат бере алады.

Егемен мемлекет – мемлекеттің өзінің ішкі және сыртқы қызметтерін басқа мемлекеттердің ықпалынсыз өз тәуелсіздігін және дербестігін сипаттайтын қасиеті.

Мемлекеттік биліктің біртұтастығы Қазақстанда тәуелсіз, толық тұтас билігі бөліктерге бөлінбейтін бір ғана мемлекеттік биліктің болуы және оның бар екендігін білдіреді. Республиканың мемлекеттік билігінің үстемдігі еліміздің бүкіл аумағында бір орталыққа бағындырылған құқықты тәртіпті орнықтырып, ұстап тұру, лауазымды адамдар мен азаматтарға құқық пен міндеттерді үлестіру, ұжымдарды заңды құқығы бар мекеме деп тану жөніндегі оның шын мәнісіндегі қабілетін көрсетеді.

Егемендіктің екінші бір белгісі мемлекеттік биліктің біртұтастығы болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясында «Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау прициптеріне сәйкес жүзеге асырылады» делінген.

Егемендіктің маңызды белгісі мемлекеттің тәуелсіздігі, яғни басқа мемлекеттерден дербестігі болып табылады. Ешқандай басқа мемлекеттің Қазақстанның ішкі ісіне араласуға құқығы жоқ, өйткені ол егеменді ел.

Қазақстан Республикасының территориялық-әкімшілік бөлінісі. Әрине, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын белгілеуге және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін атрибуттары болғанда ғана мемлекет дербес және егемен бола алады. Оның бір атрибуты – аумағы. Сондықтан, шекарасы айқын белгіленген аумағы мемлекет егемендігінің елеулі белгісі болып табылады.

Егемен Қазақстан Республикасы өзінің әкімшілік-аумақтық құрылуын өзі белгілейді. Осы мәселені реттеудің құқықтық негіздері Конституцияда (2-бап, екінші тармақ), Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылуы туралы Заңда және басқа құқықтық нормативтік актілерде бекітілген.

Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылу жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл (село), кент, ауылдық (селолық) округ, қаладағы аудан, аудан, облыс кіреді.

Республикалық және жергілікті мүдделері басынан бастап тиімді үйлестіре жүргізетін мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағы басты екі санатқа – аймақтық және елді мекендер санаттарына бөлінеді.

Аймақ – республика аумағының бірнеше елдімекендерді қамтитын бөлігі. Облыс, аудан және ауылдық округтер аймақтар болып табылады. Олар республиканың әкімшілік-аумақтық құрылуының негізгі буындары.

Елдімекендер – 1) ол республика аумағының халық тығыз орналасқан; 2) адамдардың шаруашылық және өзге қоғамдық қызметінің нәтижесінде жинақталған; 3) тұрғындары 50 адамнан кем болмайтын; 4) белгіленген заң тәртібімен есепке алынған және тіркелген; 5) жергілікті өкілдік және атқару органдарымен басқарылатын бөлігі. Елдімекендер қалалық және ауылдық елдімекендерге бөлінеді.

Қалалар: 1) республикалық дәрежедегі қалаларға бөлінеді, оған тәртіп бойынша бір миллионнан астам халқы бар, ерекше мемлекеттік дәрежеде мәні бар қалалар жатады; 2) облыстық дәрежеде мәні бар қалалар, оған 50 мыңнан асатын халқы, дамыған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдары бар ірі экономикалық жіне мәдени орталықтар болып табылатын елді мекендер жатқызылуы мүмкін; 3) аудандық дәрежедегі қалалар, оған аумағында өнеркәсіп орындары, коммуналдық шаруашылық объектілері, дамыған оқу, мәдени-ағарту желілері бар, халқы 10 мыңнан кем болмайтын елді мекендер жатады. Кенттерге үш мыңнан асатын халқы, өнеркәсіп орындары, құрылыстары, теміржол станциясы бар елді мекендер жатады.

Ауыл (село) – халқының саны 50 адамнан кем болмайтын, оның жартысының көбін ауылшарушылығымен айналысатын жұмысшылар мен олардың отбасы мүшелері құрайтын елді мекндер. Халқының саны 50 адамға жетпейтіндері оған жақын орналасқан елді мекендердің құрамына кіреді.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Конституция және конституциялық құқықты қалай түсінесің?

Қазіргі кездегі біздің қолданып жүрген конституция қашан қабылданды?

Конституцияның басқа құқықтық нормативтiк кесiмдерден қандай ерекшелiктерi бар?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Сапарғалиев Ғ., Ыбыраева А. Мемлекет және құқық теориясы.-Алматы,1998.

Нысаналы А. Төле би.\ Егемен Қазақстан, 1991, 30 қараша.

Дулатбеков Н.О. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы бойынша хрестоматия.-Қарағанды: ҚарМУ, 1994.

Бейсенова А., Бiржанова В. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негiздерiн оқып-үйренушiлерге көмек: Оқу - әдiстемелiк құрал.-Алматы,1997.

ҚР мемлекеттік басқару негіздері

Лекцияның мақсаты: мемлекеттің басқару аясында туындайтын қатынастардың құқықтық реттелу негізін қарастыру

Әкiмшiлiк құқықтың түсiнiгi, пәнi және негiздерi.

Әкiмшiлiк құқықтық нормалардың анықтамасы.

Атқару билiгi органдарының функциясы

Қазақстан Республикасындағы салааралық және аймақтық басқару

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң негiзгi қызметтерi

Атқарушы билiктiң орталық органдары.

Әкiмшiлiк құқық - мемлекеттiк басқарушы органдардың басқарушы-жарлықшы қызметiн реттейтiн құқықтық рәсiмдер жиынтығы.

Әкiмшiлiк құқықтың пәнiне мына қатынастарды:

- мемлекеттiк атқарушы органдардың құрылуымен байланысты қатынастарды;

- әкiмшiлiк билiктi жүзеге асыру барысындағы атқарушы мемлекеттiк органдардың азаматтар, мемлекеттiк және мемлекеттiк емес ұйымдармен бiрлескен iс-қимылы;

- әкiмшiлiк құқық бұзушылықты жатқызуға болады.

Әкiмшiлiк құқықтың негiзiн Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 30 қаңтарында қабылданған «Әкiмшiлiк құқық бұзушылық» кодексi және басқа да құқықтық-нормативтiк кесiмдер жасайды.

Әкiмшiлiк-құқықтық нормалар дегенiмiз заң шығарушы, атқарушы органдар орнататын, рұқсат етiлген iс-қимылды және атқару билiгiндегi қоғамдық қатынастарды реттейтiн ережелер.

Атқарушы билiк мемлекеттiк басқару органдары жүйесiнен тұрады, ал бұл жүйеге Үкiмет, министрлiктер, мемлекеттiк комитеттер мен мекемелер, жергiлiктi атқарушы органдар, мемлекеттiк кәсiпорындар және мемлекеттiк мекемелердiң әкiмшiлiктерi жатады, ал Әкімшілік құқықтың субъектілеріне азаматтар, ҚР Президенті, Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, кәсіпорындар мен мекемелер жатады.

Басқарудың құқықтық актісі дегеніміз-бұл өкілетті орган (лауазымды адам) тиісті белгіленген рәсіммен шығаратын мемелекеттік биліктік сипаты бар, басқару қатынастарын реттейтін немесе нақты ісін шешетін, кімге арналса, соның мінез-құлқын жекелеп айқындайтын заңға тәуелді заңдық акт.

Басқарудың құқықтық актілеріне төмендегідей талаптар қойылады: оны құзіретті орган қабылдауы керек, мән-мағнасы бойынша заңның өзіне, оның мақсатына сәйкес келіп және процессуалдық талаптарға сәйкес қабылдануы тиіс.

Мемлекеттік басқаруға келсек ол қоғам дамуының барысында қоғамдық қатынастарды реттеу мен ұйымдастырудағы атқарушылық және бөлушілік іс-әрекет. Мемлекеттік басқару барынша кең мағынада, мемлекеттің ісін басқару, мемлекеттік органдардың барлығының қатысуымен іске асырылады.

Барынша тар мағынасында мемлекеттік басқару деп экономиканы, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси салаға іс-жүзінде және тікелей басшылық жасауға бағытталған атқару, бөлу, заңдық күші бар, бір-біріне бағынышты мемлекеттік басқару органдарының іс-әрекетін айтуға болады.

Сонымен мемлекеттік басқару - заңдарды орындау барысындағы, объектілер мен адамдарға ағымдағы өкімдік жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заңдық күші бар нормативтік актілерді қабылдаумен байланысты іс-әрекеттер болып табылады.

Атқару органдарының түсінігі және құқықтық мәртебесі. Атқарушы билік органы – бұл тиісті құзырет берілген, белгілі бір аумақ шеңберінде қызмет атқаратын және атқарушы-өкім етуші қызметті жүзеге асыратын, біршама дербес, құрылымдық жағынан жекеленген мемлекеттік аппараттың бөлігі. Атқарушы билiк мемлекеттiк басқару органдары жүйесiнен тұрады, ал бұл жүйеге Үкiмет, министрлiктер, мемлекеттiк комитеттер мен мекемелер, жергiлiктi атқарушы органдар, мемлекеттiк кәсiпорындар және мемлекеттiк мекемелердiң әкiмшiлiктерi жатады.

Атқару билігі органдарының функциясы. Атқарушы билік органдары бұл тиісті құзырет берілген, белгілі бір аумақ шеңберінде қызмет атқаратын және атқарушы-өкім етуші қызметты жүзеге асыратын, біршама дербес, құрылымдық жағынан жекелеген мемелекетік аппараттың бір бөлігі. Атқарушы билік органдарының түрлері:

Унитарлық құрылым белгісі бойынша әкімшілік – аумақтық пен республикалық.

Құрылу тәртібі бойынша - сайланатын, құрылатын.

Ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша - үкімет, министрліктер, агенттіктер, комитеттер, комиссиялар, ведомстволар, қадағалайтындар, инспекциялар, бас басқармалар, департаменттер, әкімияттар, бөлімдер және т.б.

Құзыретінің сипаты бойынша - жалпы, салалық, салааралық, арнайы, ішкі салалық.

Мәселелерді шешудің тәртібі бойынша - алқалы, жеке-дара басшылық.

Қаржыландыру көзі бойынша - бюджеттік, бюджеттен тысқары болып бөлінеді.

Үкiмет мемлекеттiң жоғары атқарушы өкiмет органы болып табылады. Қазақстан Республикасында атқарушы билiктiң үлгiсi президенттiк басқару нысанына үйлестiрiле құрылған. Бұл мемлекет басшысының төменнен жоғарыға дейiнгi атқарушы органдарды қалыптастыруда, олардың қызмет атқаруында алатын шешушi рөлiн бiлдiредi.

Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты.

Үкiметтiң құзыретi, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi (1995 жылғы 18 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Үкiметi туралы» мемлекет басшысының конституциялық заң күшi бар Жарлығы). Үкiметтi Премьер-министр, оның орынбасарлары, министрлер және мемлекеттiк комитеттердiң құрамында Республика Президентi құрады. Республика Премьер-министрi тағайындалғаннан кейiн он күн мерзiмінде Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы Президентке ұсыныс енгiзедi. Үкiмет мүшелерi Қазақстан халқы мен Президентiне ант бередi. Үкiмет ұйымдық жағынан алқалы орган болғандықтан оның шешiмдерi Үкiметтiң отырысында алқалы түрде қабылданады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі:

1) мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қаматамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;

2) Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді;

3) мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын қаматамасыз етеді;

4) мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;

5) Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөніндегі шаралар әзірлейді;

6) министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды;

7) Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің күшін толық немесе қолданылу бөлігінде жояды немесе тоқтата тұрады;

8) Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;

9) өзіне Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген өзге де қызметтерді орындайды.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Үкімет қызметін ұйымдастырып, оған басшылық жасайды оның жұмысы үшін дербес жауап береді, Үкімет қаулыларына қол қойып, Үкімет қызметінің негізгі бағыттары жөнінде, аса маңызды барлық шешімдері жөнінде Президентке баяндап отырады және Үкімет қызметін ұйымдастыруға және басшылық жасауға байланысты басқа да қызметтерді атқарады.

Министрлiк - Республиканың мемлекеттiк басқарудың тиiстi салаларындағы, сондай-ақ заңдар деңгейiнде салалық үйлестiруге басшылықты жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.

Мемлекеттiк комитет - Республикада мемлекеттiк басқарудың тиiстi салаларда бiрыңғай мемлекеттiк саясатты жүргiзетiн және заңдарға сәйкес осы мақсаттарда салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.

Үкiметтiң құрылымынан Үкiметтiң құрамына кiрмейтiн, бiрақ оның иелiгiнде болатын орталық атқарушы органдарды (Республика комитетi, бас басқармасы, комиссиясы, агенттiгi және өзге де республикалық мемлекеттiк басқару органдарын) және Республиканың ведомстволарын (министрлiктегi, мемлекеттiк комитеттегi комитеттер, департаменттер, агенттiктер) бөлiп айтқан жөн.

Жергiлiктi атқарушы органдар елiмiздiң атқарушы билiгiнiң бiрегей жүйесiнiң құрамдас бөлiгi болып табылады және олар жергiлiктi жерлерде жалпы мемлекеттiк саясатты тиiстi аумақтарды дамыту мүддесiмен үйлестiре жүргiзудi көздейдi.

Жергiлiктi атқарушы органдардың өкiлеттiлiгi, жауапкершiлiгi, қызмет тәртiбi Конституцияның 87 - бабымен бiрге «Қазақстан Республикасының жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдары туралы» 1993 жылғы 10 желтоқсандағы Заңнмен, сондай-ақ басқа заңдармен және заңға сәйкес нормативтiк-құқықтық кесiмдермен реттеледi. Осы заңмен әкiмнiң мiндетiндегi жеке өкiлеттiктi де, әр түрлi салалар мен қызметтердi тұтас атқарушы орган, яғни әкiм және оған бағынатын органдар жүзеге асыратын өкiлеттiктi де белгiлейдi.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Қ.Р.- да әкімшілік жауаптылыққа қанша жастан бастап тартылады?

2. Әкімшілік құқық бұзушылық деген құқықтық ұғымды қалай түсінесің?

3. Қ.Р.- ның конституциялық құрылымдарына қандай органдар жатады?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Сапарғалиев Ғ., Ыбыраева А. Мемлекет және құқық теориясы.-Алматы,1998.

Нысаналы А. Төле би.\ Егемен Қазақстан, 1991, 30 қараша.

Дулатбеков Н.О. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы бойынша хрестоматия.-Қарағанды: ҚарМУ, 1994.

Бейсенова А., Бiржанова В. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негiздерiн оқып-үйренушiлерге көмек: Оқу - әдiстемелiк құрал.-Алматы,1997.

ҚР әкімшілік құқық бұзушылық негіздері

Лекцияның мақсаты: құқықтық, қоғамдық тәртіпті болдырмау, алдын алу, сондай -ақ жоюды жүзеге асыратын нормаларға тоқталу

Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы ҚР кодексiнiң қағидалары.

Әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң түсiнiгi.

Әкiмшiлiк жазаның түрлерi

Әкiмшiлiк iстердi қараудың тәртiбi

Бұлтартпау шаралары

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының кодексі Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған прициптері мен нормаларына негізделеді. Кодекс 733 баптан, Жалпы және Ерекше бөлімдерден тұрады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің міндеті - адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, халықтың денсаулығын, санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын, қоршаған ортаны, қоғамдық имандылықты, меншікті, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін, ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін әкімшілік құқық бұзушылықтан қоғау, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алу болып табылады.

Осы міндетті жүзеге асыру үшін Кодекс:

- әкімшілік жауаптылықтың негіздері мен принциптерін белгілейді;

- қандай әрекеттердің әкімшілік құқық бұзушылық болып табы-латынын және олардың жасалғаны үшін қолданылатын жазалардың түрлерін;

- әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамға қай мемлекеттік органның (лауазымды адамның) қандай әкімшілік жаза және қандай тәртіппен қолданылуы мүмкін екенін айқындайды.

Жеке адамның ӘҚБтК бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі (қасақан немесе абайсыздықта жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады. Оның белгілері: қоғамға қауіптілігі, құқыққа қарсылығы, кіәлілігі және жазаланушылығы.

Құрамы:

1. Объектісі-мемлекеттік басқару аясында пайда болатын, құқық нормаларымен реттелетін және әкімшілік жауаптылықтың шараларымен қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы.

2. Объективтік жағы-әкімшілік құқық нормасымен белгіленген, оның сыртқы көрінісін сипаттайтын белгілерінің жиынтығы (іс-әрекет немесе әрекетсіздік).

3. Субъектісі- 16 жасқа толған есі дұрыс тұлға, лауазымды адамдар.

4. Субъективтік жағы-субъектінің құқыққа қарсы әрекетке және пайда болған салдарларға психикалық қатынасы: кінә (қасақана, абайсызда), мақсат, себеп.

Егер әкімшілік құық бұзушылық жасаған жеке адам өзінің іс-әрекетін (әрекетсіздігінің) құқыққа қарсы сипатын сезінсе, оның залалды салдарын алдын ала білсе және осы салдардың туындауын қаласа немесе саналы түрде жол берсе не оларға немқұрайды қараса, әкімшілік құқық бұзушылық қасақана жасалған деп танылады.

Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жеке адам өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) зиянды салдарының туындау мүмкіндігін алдын ала білсе, бірақ жеткілікті негізсіз оның алдын аліға деп ұщқары ойласа, не тиісті назар салған және ескерген жағдайда оның алдын алуға болса да осындай салдардың туындау мүмкіндігін алдын ала білмесе, әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда жасалды деп танылады.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың барлық құрамдары толық болғанда ғана әкімшілік жауаптылық туындайды.

Әкімшілік жауаптылық деп бұл әкімшілік құқық бұзушылық жасаған үшін заңмен белгіленген тәртіппен жүктлетін тұлғаның жеке басылық, мүліктік және ұйымдастырушылық сипаты бар белгілі бір мұқтаждық көру міндетін айтады.

Адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, халықтың денсаулығын, санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығын, қоршаған ортаны, қоғамдық имандылықты, меншікті және т.б. әкімшілік құқық бұзушылықтан қорғау, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алу әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың міндеттері болып табылады. Осы міндетті жүзеге асыру үшін бұл заңдар:

әкімшілік жауаптылықтың негіздері мен принциптерін;

қандай әрекеттердің әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатынын және олардың жасалғаны үшін жазалардың түрлерін;

әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамға қай мемлекеттік органның (лауазымды адамның) қандай әкімшілік жаза және қандай тәртіппен қолдануы мүмкін екендігін айқындайды.

Ақыл естің кемдігі, қажетті қоғану, аса қажеттілік, қол сұғушылық жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, күштеп немесе санаға әсер етіп мәжбүрлеу және бұйрықты немесе өкімді орындау әкімшілік жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар болып табылады.

Әкімшілік құқық бұзушылықты бірінші рет жасаған адам, егер бұл адам келтірілген залалды өз еркімен өтесе немесе өзге де жолмен ретке келтірсе, істі қарауға уәкілетті орган (лауазымды адам), құқық бұзушылық елеусіз болған жағдайда, рақымшылық жасау актісінің шыққанда, жағдай өзгергенде, науқастануға байланысты және т.б. жауаптылықтан босатылады.

Әкімшілік жазалау жүйесі. Әкімшілік жаза-әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамға заңмен белгіленген тәртіппен қолданылатын жауаптылықтың шарасы. Әкімшілік жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру және құқық бұзушылықты жасаған адамды заңдар талаптарын сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының өзінің де, сол сияқты басқа адамдардың да жаңа құқық бұзушылық жасауының алдын алу мақсатында қолданылады.

Әкімшілік жазалардың түрлері:

Ескерту жасау-әкімшілік жаза қолдануға уәкілетті органның (лауазымды адамның) жасалған құқық бұзушылыққа ресми түрде теріс баға беруінен және жеке немесе заңды тұлғаны құқыққа қарсы мінез-құлыққа жол беруге болмайтындығы туралы сақтандырудан тұрады.

Әкімшілік айыппұл-әкімшілік құқық бұзушылық үшін заңда көрсетілген жағдайларда және шекте, айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сай келетін дәрежеде салынатын ақшалай жаза.

Айыппұлдың ең төменгі мөлшері жеке адамға оннан бір бөлігінен, лауазымды адамға бес, заңды тұлғаға 20 - дан кем емес, ал жеке адамға - 200, лауазымды адамға-400, заңдытұлғаға – 2000 айлық есептік көрсеткіштің еселеген мөлшерінен асыруға болмайды.

Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы немесе оның тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою. Оны судья қолданады.

Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралдары немесе тікелей объектілері болған заттарды, сондай-ақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған кірісті, ақшаны және бағалы қағаздарды тәркілеу. Тәркілеуді судья қолданады және заңдарда белгіленген тәртіппен мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін аударудан тұрады.

Арнаулы құқықтан айыру. Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру осы құқықты пайдалану тәртібінің өрескел немесе үнемі бұзылғаны үшін қолданылады. Арнаулы құқықтан айыруды судья қолданады және мерзімі бір айдан кем болмауға және екі жылдан аспауға тиіс.

Лицензиядан, арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан (куәліктен) айыру не белгілі бір қызмет түріне не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын тоқтата тұру.

Жеке кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның қызметін тоқтата тұру не оған тыйым салу.

Өз бетімен салып жатқан немесе салынған құрылысты мәжбүрлеп бұзып тастау.

Әкімшілік қамауға алу - он бес тәулікке дейінгі, ал төтенше жағдай режимі талаптарын бұзғаны үшін отыз тәулікке дейінгі мерзімге белгіленеді. Оны судья қолданады және тек әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген түрлері үшін айрықша жағдайда ғана белгіленеді т.б.

Шетелдіктерді немесе азаматтығы жоқ адамдарды ҚР шегінен әкімшілік жолмен кетіру.

Әкімшілік – құқықтық ықпал ету шаралары. Түрлері: жол жүру ережелерін білуін тексеру, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.

Әкімшілік жаза қолдану ережелері. Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза жасалынған құқық бұзушылық үшін ӘҚБтК – тің Ерекше бөлігінің бабында көзделген шекте осы Кодекстің ережелеріне дәл сәйкестікте қолданылады. Әкімшілік жазалар тағайындаған кезде мына мән-жайлар ескерілуі тиіс: жасалынған құқық бұзушылықтың сипаты, құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктері, құқық бұзушының кінәсінің ауырлығы, құқық бұзушының мүліктік жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар.

Әкімшілік істерді қарау тәртібі. Әкімшілік іс жүргізу дегеніміз әкімшілік-процессуалдық нормалардың жиынтығы, ал мазмұны-оларға негізделген атқарушы билік органдарының (лауазымды адамдарының) оларға жүктелген міндеттерін іске асыру жөніндегі қызметі.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуге (өндіріс) әкімшілік процессуалдық нормалардан және соларға негізделген әкілетті органдар мен адамдардың әкімшілік жазалар қолдану жөніндегі қызметі жатады. Оның негізгі міндеттері мән-жайларды дер кезінде, жан-жақты,толық және объективті түрде анықтау, істі заңға сәйкестендіріп шешу екенін нақтылап айтуға болады.

Әкімшілік іс жүргізуді болдырмайтын жайларға құқық бұзушылық оқиғаның және құрамының болмауы, жасаған кезде 16 жасқа толмауы, құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік жасаған адамның ақыл-есінің дұрыс болмауы, ӘҚБтК-нің 69 бабына сәйкес әкімшілік жауапқа тарту мерзімінің өтуі жатады.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іске қатысушылар төмендегіше жіктеледі:

Істің қозғалысын айқындайтын заңдық актілер, құжаттар қабылдау құқығы берілген уәкілетті органдар мен лауазымды адамдар;

Жеке мүддесі барлар (әкімшілік жауаптылыққа тартылатын тұлға, жәбірленуші, тараптардың заңды өкілдері, қорғаушы);

Іс жүзеге асыруға көмектесушілер (куәлар, срапшылар, аудармашылар, куәгерлер);

Өзгелер (қоғамдық ұйымдар, еңбек ұжымдары, құқық бұзушының жұмыс, оқу және тұрғын орнының әкімшілігі).

Әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамға хаттамамен және істің басқа да материалдарымен танысу, түсініктеме беру, дәлелдемелер табыс ету, өтініш пен қарсылық беру және т.б. құқықтар беріледі.

Әкімшілік құқық бұзушылық өндіріс сатыларына әкімшілік тергеу, істі қарау мен қаулыны орындау жатады.

Көп жағдайларда әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттама жасалынады, оған хаттаманы жасаған лауазымды қызметкер, куәлерi (егер бар болса) және тәртiпсiздiк жасаған адам қол қоюға тиiс.

Істі қараудың кезеңдеріне қарауға дайынаду, қарау(тыңдау) және қаулы шығару жатады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау мерзімдері:

жалпы: материалды алған күннен бастап 15 күнде қаралады, қосымша анықтау қажет болғанда 1 ай;

арнайы: жасалуы әкімшілік қамауға әкеліп соғатын әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс құқық бұзушылық туралы хаттама мен істің басқа материалдары алынған күні, ал әкімшілік ұстауға ұшыраған адам жөнінде-ол ұсталған кезден бастап 48 сағаттан кешіктірілмей қаралады.

Бұлтартпау шаралары. Әкімшілік құқық бұзушылықтың жолын кесу, оны жасауға сезіктінің жеке басын анықтау, әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасау, істің уақытылы және дұрыс қаралуы мен іс жөнінде қабылданған қаулының орындалуын қамтамасыз ету мақсатында уәкілетті лауазымды адам, жеке адамға қатысты мәжбүрлеу шараларын қолданады. Олар:

әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалатын жерге жеткізу.

жеке адамды әкімшілік түрде ұстау.

алып келу.

жеке тексеріп шығу және көлік құралын, шағын көлемді кемені және заттарды тексеріп шығу.

құжаттар мен заттарды алып қою.

көлік құралын немесе шағын көлемді кемені жүргізуден шеттету және алкогольмен, есірткімен масаю күйін куәландыру және т.б.

Мәжбүрлеу шаралары өз кезегінде жалпы-әкімшілік ұстау, әкімшілік қадағалау, жұмыстарды тоқтату және т.б., арнайы-жай күш қолдану (жауынгерлік күрес әдістері, қызметтік иттерді қолдану, арнайы құралдар(кісен салу, шоқпарлар, су шашқыштар, бронемашиналар), атыс қаруын қолдану, процессуалдық-әкімшілік ұстау, алып келу, жеке тексеріп шығу және т.с.с. болып бөлінеді. Мысалы: құқық бұзушылықтың жолын кесу, құқық бұзушының жеке басын анықтау, сондай-ақ хаттама жасалуы міндетті болып, оны сол болған жерінде жасау мүмкін болмаса, хаттама жасау мақсатында жеке адамды жеткізу қолданылады (619 бап).

Әкімшілік ұстау, яғни жеке адамды бас бостандығынан, атап айтқанда, оның құқыққа қарсы әрекеттерін тыю мақсатында белгілі бір уақыт ішінде арнаулы орында мәжбүрлеп ұстай отырып, іс-әрекет және жүріп-тұру бостандығынан уақытша айыру болып табылады (620 бап). Әкімшілік ұстау мерзімі 3, ал шекара, кеден режимінде және т.б. жағдайларда 48 сағаттан аспауы керек.

Көлік құралын жүргізуші, ол мас күйде деуге жеткілікті негіздер болса, көлік қралын жүргізуден шеттетіліп, мас күйін куәландыруға жатады (629 бап).

Әкімшілік қадағалау-бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдардың тарапынан құқық бұзушылықтың алдын-алу мақсатында заңдармен белгілі бір шектеулер қойылған осындай адамдардың мінез-құлқын байқау түріндегі мәжбүр ету шарасы. Бұл шараны судьяның қаулысымен ішкі істер органдары жүзеге асырады және т.б.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Әкімшілік құқықбұзушылықтың түсінігі

Әкімшілік жаза түрлері

Әкімшілік құқықбұзушылықты жою үшін қолданылатын

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Алпысбаев М.А., Ақымбеков О.Қ. Әкімшілік құқық (оқу құралы) Алматы, 2003 ж.

Таранов А.А.Әкімшілік құқық. Алматы, 2003

Баянов Е.Б. Мемлекеттік қызмет. Оқу құралы. Алматы, 2005

Баянов Е.Б. Әкімшілік құқықтың схемалар бойынша анықтамалары. Алматы, 2002, 10-14, 33-105, 136-174 беттер.

Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Жауапты ред.Е.Баянов Алматы, 2003

ҚР құқық қорғау органдары, сот және сот билігі

Лекцияның мақсаты: мемлекеттегі құқықтық тәртіпті, заңдылықты қамтамасыз ететін органдардың атқаратын функциялары мен құқықтық жағдайларын меңгеру

Құқық қорғау органдары ұғымы.

Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және олардың құзыреті.

Прокуратураның мәртебесі

Ішкі істер органдары мен қаржы полициясының негізгі міндеттері.

Ұлттық қауіпсіздік органдары

Әділет органдарының қызметі мен мәртебесі.

Адвокатура мен нотариат

Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары дегеніміз бұзылған құқықты орнына келтіруге, заң бойынша міндеттің орындалуын қаматамасыз етуге бағытталган мемлекеттік органның мәжбүрлеу қызметі. Осы шараларды қолдау үшін ерекше құқық қорғау органдары құрылады. Құқық қорғау органдары құқық қорғайтын және қоғамдық тәртіпті, заңдылықты қорғауды қамтамасыз ететін органдарға бөлінеді.

Құқық қорғау органдарының жұмысы тек заң шеңберінде ғана жүзеге асырылады және олар мемлекеттің заңдылық негіздерін орнықтыру мен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі. Олардың қызметінің негізгі бағыттарына сот билігі, прокурорлық қадағалау, қылмыстық қудалау, әділет органдарының, адвокаттардың және т. б. қызметі жатады.

Құқықты қорғау үшін мемлекетімізде мынандай органдар құрылған:

Құқық қорғау жүйесіндегң маңызды орын алатын мемлекеттік органдардың бірі соттар. Сот әділітттілігін іске асыра отырып соттар, жаза тағайындау, жазадан босату және басқа шешімдер қабылдай отырып, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін анықтай отырып, олардың мүдделерін, әділ, заң арқылы қорғауға тиіс орган. Адамдар қажет болғанда әділдік үшін сотқа жүгінеді.

Біздің елдегі сот төрелігін Конституцияның 75- бабына, Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы“ конституциялық заңына сәйкес тек сот қана жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасында сот билігі тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған алқа заседательдері арқылы соттарға ғана тиесілі. Сот төрелiгiн тек сот ғана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкілеттігін басқа органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттілігін немесе сот билігі қызметтерін иеленуге құқығы жоқ.

Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Сот азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған жағдайда оны қалпына келтіретін барынша ықпалды нысан болып табылады.

Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот азаматтық және шаруашылық істер жөніндегі шешімдермен талапкер мен жауапкерді тиісті тәртіпке шақырады. Кінәліге қылмыстық жазаны тек сот тағайындай алады.

Істі сот отырыстарында қарау мен шешу Конституцияның 77-бабында аталған төменгі принциптерге негізделеді:

адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;

бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;

өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды;

сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;

жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;

айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;

ешкім өзіне-өзі, жұбайына және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес;

адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады;

заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;

қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.

Конституциямен белгіленген сот төрелігінің аталған принциптері Республиканың барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.

Сот жүйесі. Қазақстан Республикасында. Сот жүйесiне Республиканың Жоғарғы соты және жepгiлiктi соттар кiредi. Жергілікті соттарға мыналар жатады: 1) облыстық және оларға теңестірілген соттар (республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот – Қазақстан Республикасының Әскери соты және басқалары) 2) аудандық, сол сияқты оларға теңестірілген соттар жатады.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты жалры юрисдикциялық соттардың қаруына жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге істер бойынша жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген іс жүргізу нысандарында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады және сот практикасының мәселелері бойынша түсіндірмелер береді.

Прокуратура мемлекеттік билік тармақтарының бөлінісі және өзара қатынасындағы ерекше орган. Оның басты мақсаты - Республиканың аумағында заңдардың, Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін қорғап, Конституция мен заңдарға қайшы келетін нормативтік актілерге наразылық білдіреді және т.с.с. Сөйте тұра, прокуратура басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайды, ұйымдардың қызметіне және азаматтардың жеке өміріне араласпайды.

Заң бойынша ішкі істер органдарының міндеттері мыналар:

жеке адамның, азаматтың конституциялық құқықтарын қорғау;

қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

қылмысқа қарсы күресу;

өз құзыреті шегінде қылмыстық жазалауды және әкімшілік шараларды қолдануды орындау;

жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету және оған жүргізушілер мен автотехника құралдарын пайдалануға мемлекеттік рұқсат беру, жол жүрісі саласындағы ережелердің сақталуын бақылауды жүзеге асыру және т. с. с.

Ұлттық қауіпсіздік органдары. Қауіпсіздік органдары жеке адамды, қоғам мен мемлекетті ішкі және сыртқы қауіп-қатерден заңға сәйкес қорғауды жүзеге асыратын арнаулы органдар.

Әділет органдары. Қазақстан Республикасының әділет органдары, өз құзыреті шегінде, мемлекеттің қызметінің атқарылуын құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың жұмысында заңдылық режиміне қолдау жасайтын, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін атқарушы билік органдары болып табылады. Бұлардың қызметін Қазақстан Республикасының «Әділет органдары туралы» заңы реттейді.

Қаржы полициясы. Қазақстан Республикасының қаржы полициясының органдары:

заңмен белгіленген өкілеттіктері шегінде жедел-іздестіру қызметін;

алдын-ала тергеу және анықтау;

- әкімшілік іс жүргізу арқылы экономика мен қаржы қызметі саласында адам мен азаматтың құқықтарына, қоғам мен мемлекет мүдделеріне қылмыстық және құқыққа қайшы өзге де қол сұғушылықтың алдын алуға, оны анықтауға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге бағытталған құқық қорғау қызметін жүзеге асыратын арнаулы мемлекеттік органдар болып табылады.

Қазақстан Республикасының адвокатурасы. Адвокатура адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және білікті заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және азаматтардың құқығын жүзеге асыруға жәрдемдесуге арналған қызмет болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы нотариат - құқықтар мен фактілерді куәландыруға, 1997 жылғы шілденің 14-де қабылданған "Нотариат туралы" заңында көзделген өзге де міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған нотариалдық іс-әрекеттерді жасау арқылы жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың заң жүзінде

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Құқық қорғау органдарының түрлері

Адвокатура және нотариат қызметі

Ұлттық қауіпсіздік органдары қандай қызметпен шұғылданады?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы, 2004 ж.

Оспанов Қ. Құқық негіздері. Оқу құралы, Алматы, 2007 ж.

Азаматтық құқық негіздері

Лекцияның мақсаты: қоғамдағы азаматтық құқықтық қатынастың атқаратын роліне тоқталу

Азаматтық құқықпен реттелетін қатынастар.

Азаматтық құқықтың субъектілерінің ұғымы және түрлері.

Азаматтық құқықтық қатынастар объектілерінің ұғымы және қағидаттары

Меншік құқығы және өзге заттық құқықтардың сипаттамасы.

Шартардың ұғымы, түрлері.

Азаматтық шарттардың жүйесi.

Азаматтық құқық ол тауар-ақша қатынастары және қатысушыларының теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар ,сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (немесе байланысы жоқ) мүліктік емес жеке қатынастарын реттейтін нормалардың жиынтығы болып табылады.

Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі арқилы азаматтық құқық қатынастарына араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жүзіндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсібір затты болсын сатып алуда сатушы мен сатып алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.

Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерін сату, банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.

Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді. Сонымен азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар деп аталады.

Азаматтық құқық қатынасының элементтері. 1. Субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.

Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастардың мазмұнын құрайтын белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.

Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп аталады.

Ал енді субъективты азаматтық құқықтар мен оған тиесілі міндеттерге келсек олар азаматтық құқықтың түп қазығы болып табылады. Субъективті құқықтың сипаты олардың саралауы арқылы көрінеді.

Біріншіден абсолюттік (шек қойылмаған) құқық, және арақатыстық құқық болып бөлінеді. Абсолюттік (шек қойылмаған) құқық заматтық айналымға қатысушылардың бәрін де бұл құқықтардың жүзеге асуына бөгет жасамайтын етіп міндеттейді.

Екінші саралау азаматтық заттық құқық және міндеттемелік болып бөлінеді. Заттық құқық деп заттар жөнінде туатын құқықты айтады. Заттық құқықтардың ішіндегі бастысы меншік құқығы.Сатып алушының затқа құқығы міндеттемелік деп бағаланады.

Саралаудың үшінші түрі: мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді.

Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың субъектілеріне: жеке және заңды тұлгалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық, бөліністер жатады.

Тұлғаның екі категориясы бар олар жеке және заңды тұлғалар. Азаматтарда өз құқықтары мен іс-әрекетін жүзеге асыру үшін құқықтық және әрекет қабілеттілігі болуы тиіс

Жеке тұлға – азаматтық құқықтың субъектісі. Азаматтық кодекстің 12-бабына сәйкес жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар жатады.

. Азаматтың кұқықтық қабілеттілігі - бұл азаматтық құқық пен азаматтық міндеттемелерге ие болу қабілеттілігі.

Құқықтық кабілеттiлiгiнiң негізінде азаматтар:

өзінің меншігіндегі мүлікке ие бола алады;

мүлікті мұрагерлікке беріп және өсиет ете алады;

заңмен шектелмеген кез келген кәсіпкерлікпен шұғылдана алады;

заңды тұлға құра алады;

заңмен тыйым салынбаған кез келген мәмілелер жасап міндеттемелерге қатыса алады;

тұрғылықты тұратын жер таңдап ала алады;

әдебиет пен өнер, ғылыми еңбектердің авторы, өнертапқыштық және басқа да заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызметке авторлық құқығы болуға; басқа да мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алады.

Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған кезінен басталады, яғни ана құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып есептеледі. Құқық қабілеттілігі адамның – құқық субъектісінің өлуімен бірге қысқарады.

Азаматтың жеке дербестігі есімімен қатар оның тұрғылықты жерімен анықталады. АК-ің 16-бабында азаматтың тұрақты немесе тұратын елді мекені оның тұрғылықты жері деп тұжырымдаланған.

Әрбір жеке азамат өзінің атымен аталады. Азамат өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын да қоса алады. Азаматқа туған кезде ат қояды. Әдетте балаға ата-анасының фамилиясы беріледі. Егер әртүрлі фамилияда болса, онда ата-аналары қайсысын беруді өздері келісіп шешеді.

Азаматтық әрекет қабiлеттiлiгi. - Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқыққа ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып табылады.

Азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінарі (толық емес) және шектеулі болып бөлінеді. АК 17-бабына сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады. Жасы толмағандардың әрекет қабілеттілігі - жасы 18-ге толмағандар әрекет қабілеттілігі бойынша екі топқа бөлінеді:

он төрт жасқа толмағандар;

он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер.

Он төрт жасқа толмағандар үшін келісімдерді олардың атынан ата-аналары, бала асырап алған адамдар немесе қамқоршылар жасайды. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер келісімді ата-аналарының, бала асырап алған адамдардың немесе қамқоршылардың ризалығымен жасайды.

Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі. Кәсіпкерлік дегеніміз - меншік түрлеріне карамастан, азаматтар мен заңды тұлгалардың, тауарларга (жұмысқа қызметке) сұранымды канагаттандыру арқылы пайда немесе жеке табыс табуга багытталган, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.

«Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке қүқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлга деп танылады. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады».

Азаматтық кодекс заңды тұлғаларды төмендегідей түрлерге бөледі: коммерциялық және коммерциялық емес.

Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде табысын келтіруді (коммерциялық ұйым), не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес) ұйым заңды түлға бола алады.

Коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалар: шаруашылық серіктестік, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын нысандарында құрылуы мүмкін.

Мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор және діни бірлестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Заңды тұлғалар бірлестіктер құра алады /ассоциациялар, одақтар/.

Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар азаматтық құқық объектісі деп аталады. Мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.Олар:

1. мүліктік игіліктер мен құқықтарға жататындар: заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығарамашылық –интеллектуалдық қызметтердің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады; Заттар өз кезегінде жылжымайтын және қозғалатын мүліктер болып бөлінеді.

Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да құқықтар, бұл құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік тіркелуге тиіс, сондықтан мысалы, меншік құқығы тек мемлекеттік тіркеуден өткен кезден пайда болады.

Мүлік бөлінетін және бөлінбейтін болуы мүмкін. Бөлінетін мүлік дегеніміз-бөлу нәтижесінде бөліктері өз мақсатын (міндетін) жоғалтпайтын мүлік. Бөлінбейтін мүлік-өзінің шаруашылық мақсатын өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжатында ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлік.

Енді күрделі заттар деген ұғымға тоқтала кетейік. Егер әр текті заттар бірігіп бір мақсатқа пайдаланылса әрі бүтін бір затты құрайтын , олар бір зат деп қаралады.Оған мысал ретінде кітапхананы, почта маркалары коллекциясын және т.б. айтуға болады. Тағы затты басты және керек-жарақ (қосалқы) деп бөледі.

Азаматтық кодексте жемістер, азық-түлік және табыстар деген заттар қаралған. Бұл затты пайдалану нәтижесінде алынған түсім. Жемістер деп отырғанымыз малдың төлі, жеміс ағаштарының және т.б., ал табыстар азаматтық айналымда пайда түсіреді, оған жалдама ақы, пайыздар және т.б. азық-түлік (өнім) дегеніміз өндірістік мақсатқа орай затты пайдаланудан түскен өнімдер болып табылады. Жануарлар зат ретінде қарастырылатынын атай кету керек.

Заңда ерекше объектілердің азаматтық немесе заңды тұлғаның интеллектуалдық меншігін қарастырады, оған интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері және оған теңестірілген заңды тұлғаны дараландыру құралдары жеке немесе заңды тұлғаның өзі орындайтын жұмысының немесе қызметінің өнімдері (фирмалық атау,қызмет көрсету белгілері және т.б.) жатады.

Жылжымайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар қозғалатын мүлік деп танылады. Заң құжаттарында көрсетілгеннен басқа реттерде қозғалатын мүлікке құқықтарды тіркеу талап етілмейді, ал қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа құқықтар, бұл құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік тіркелуге тиіс.

2. жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы жәнек басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар.

Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруашылық) және физикалық қасиеттерінің азаматтық құқыта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты туындайтын заңдылық қатынастардың сипаты күні бұрын белгіленеді. Сондықтан азаматтық құқықтың ғылыми негізгі заттарды тиісті физикалық немесе экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.

Меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.

Меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болады. Иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң жүзінде қамтамасыз ету. Пайдалану құқығы мүліктен оны пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін. Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.

Осылардың бәрі азаматтық құқық институты - меншік құқығын құрайды. Қазақстан Республикасының Конституциясы (6-бап) мемлекеттік меншік пен жеке меншікті таниды және бірдей қорғайды.

Жеке меншік - азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген мүлік жеке меншік болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді.

Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып бөлінеді. Жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар тек қана мемлекеттік республикалық меншікте болады.

Меншік иесі болып табылмайтын адамдардың заттық құқықтарына:

жерді пайдалану құқығы;

шаруашылық жүргізу құқығы;

оралымды басқару құқығы;

заңдарда көзделген басқа да заттық құқықтар жатады.

Жерді пайдалану құқығы арнайы жер туралы заңнамалық кесімдермен реттеледі.

Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамдардың меншігіне мүлік түскенде пайда болады.

Ортақ бірлескен меншік: ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; шаруа қожалығының ортақ меншігі; жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде болады.

Меншік құқығына ие болу негіздері мыналар: егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе жаңа заттың меншік құқығына оны дайындаған немесе жасаған тұлға ие болады; мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, онда меншік құқығы мүліктің заңды негізде пайдаланушы адамға тиесілі болады; меншік иесі бар мүлікке меншік құқығына басқа одан сатып алу-сату, айырбастау, сыйға тарту немесе осы мүлікті иеліктен айыру туралы өзге мәміленің негізінде ие болуы мүмкін; азамат қайтыс болғанда оған тиесілі мүлікке меншік құқығы өсиетке немесе заңға сәйкес мұрагерлік бойынша басқа адамдарға көшеді; заңды тұлға қайта ұйымдастырылған ретте оған тиесілі мүлікке меншік құқығы қайта құрылған заңды құқығы мирасқорларына - заңды тұлғаларға көшеді және тағы с. с.

Меншік құқығының тоқтатылу негіздеріне келсек, онда меншік иесі өз мүлкін өз еркімен басқаға берсе, одан бас тартса, мүлкі қираса немесе жойылса, сол сияқты заңда көрсетілген жағдайлардағыдай мүлікке меншік құқығынан айырылса, онда оның меншік құқығы тоқтатылады.

Мүлікті меншік иесінен ықтиярсыз алып қоюға жол берілмейді. Бірақ мына жағдайларда мүлік меншік иесінен алынуы мүмкін: меншік иесінің міндеттемелері бойынша, мүлікке өндіріліп алған ақы айналымға түссе; реквизицияланса, тәркіленсе; жер учаскесін алып қоюға байланысты жансыз мүлікті иеліктен айырса; күтімсіз ұстаған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алынса және т. б. заңда көзделген реттерге байланысты.

Интеллектуальдық меншік кұқығының объектілеріне интеллектуальдық шығармашылық қызметтің нәтижелері, азаматтық айналымға қатысушылар, тауарлар, жұмыстар немесе қызмет көрсетулер, дараландыру құралдары жатады. Бұларға қоса ғылым, әдебиет, өнер туындылары, орындау, фонограмма, хабар таратуды ұйымдастыру, өнертабыс, пайдалы үлгілер, өндірістік үлгілер және ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары (ноу-хау), фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және т. б. атауға болады.

Егер де заңда басқаша көзделмесе, интеллектуальдық меншік объектісіне айрықша құқықтарды олардың құқық иелері шарт бойынша толық немесе ішінара басқа адамға беруі мүмкін, сондай-ақ мұрагерлік әмбебап құқықтың мирасқорлық тәртібімен және заңды тұлғаның (құқық иесінің) қайта құрылуының нәтижесінде басқа адамға ауысады.

Интеллектуалдық меншiк құқығының түрлеріне: авторлық құқық; сабақтас құқықтар; өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсіптік үлгіге құқық; селекциялық жетістіктерге құқық; интегралды микротәсімдер топологиясына құқықтар; ашылмаған ақпаратты заңсыз пайдаланудан қорғау құқығы; фирмалық атауға, тауар белгісіне, тауар шығарылатын жердің атауын пайдалану құқығы жатады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (жалпы бөлімі) 378 - бабында «екі немесе бірнеше тұлғалардың азаматтық құқықтар мен міндеттерді орнату, өзгерту және тоқтату туралы келісімі шарт болып танылады» деп айтылған.

Сонымен, шарт - оның тараптарының арасындағы дербес еркінің актісі, бірнеше құжатпен бекітілген болса да, өзара келісімі болып табылады. Шарттың атқаратын қызметi, мақсаты - құқықтар мен міндеттердi орнату, өзгерту немесе тоқтату.

Шарттардың түрлері. Шарттың әрқилы болып келуі азаматтық құқықта оларды топтастыруға жол ашады.

1. Бір жақты шарттар. Бір тараптың ғана ықтияры (іс-әрекеті) жеткілікті болатын мәмілелер (шарттар) бір жақты болып табылады

2. Екі жақты (өзара) мәміле деп екі тараптың өзара келіскен еркінен (іс-әрекетінен) тұратын мәмілені айтады. Екі жақты мәміле шарт деп аталады. Ол тараптың өзара келісімін білдіреді. Екі жақты мәміле кең тараған - оларға сатып алу-сату, жеткеру, мердігерлік, мүлік жалдау, сақтандыру, авторлық және тағы басқа шарттар жатады.

3. Көп жақты мәміле үш немесе одан көп тараптар ықтиярымен олардың арасындағы келісімнен тұратын мәміле.

Шарттар ақысыз,ақылы, консенсуалды (келісім) және нақты шарттарға бөлінгеннен басқа (мысалы, ақысыз шартқа сыйлау, ақылы шартқа тұрмыстық мердігерлік) ҚР Азаматтық кодексі жария шарт ұғымын енгізді. АК 387 - бабына сай жария шарт деп коммерциялық ұйыммен жасалған және осындай ұйым өз қызметінің түріне сай оған өтініш жасаған кез келген адамға жұмыс орындау немесе қызмет көрсету, тауарларды сату жөніндегі міндеттемелерді бекітетін шартты атайды мысалы, бөлшек сауда, жалпы қолданыстағы көлікпен жүк тасымалдау, байланыс қызметі, энергиямен қамтамасыз ету, медициналық, қонақжай, банктік қызмет көрсету және тағы басқалар.

Алдын ала жасалатын шарт. Бұл шарт бойынша тараптар алғашқы айтылған талаптарға сәйкес оны болашақта жасауға міндеттенеді (мүлікті аудару, қызмет көрсету немесе жұмыс орындау туралы).

Сондай-ақ, қосылу шарты да, шарттың маңызды түрі болып табылады. Ережелерін тараптардың біреуі формулярында немесе өзге стандартты нысандарда белгілеген және басқа тарап оны ұсынған шартқа тұтастай қосылу жолы деп қабылдай алатын шарт қосылу шарты деп танылады (мысалы, энергетика жылу қуаты көздерімен қамтамасыз ету шарты).

Әр түрлі шарттардың элементтері бар шарт аралас шарт болып табылады.

Үшінші тұлғаның пайдасына жасалатын шарт. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 391 - бабына сәйкес, тараптар несие берушіге емес, шартта көрсетілген немесе көрсетілмеген және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап етуге құқығы бар үшінші жаққа борышқор орындап беруге міндетті деп көрсеткен шарт үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт болып табылды.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 393-бабына сай тараптар арасында шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда келісімге қол жеткен шарт жасалды деп есептелінеді.

Әдетте, шарт жасасу мәнді шарттарды мазмұндайтын ұсыныстан басталады. Азаматтық кодекстің 395-бабына сәйкес бір немесе бірнеше нақтылы тұлғаларға жасалған шарт жасасу туралы ұсыныс, егер ол мүмкіндігінше айқын болса және ұсыныс жасаған тұлғаның ол қабылданған жағдайда (акцепт) өзін тәуелдімін деп есептейтін ниетін білдірсе, оферта деп танылады.

Шарттың құрылымы әр түрлі болуы мүмкін, бұл жағдайда нысанына байланысты шарттарда әр түрлі талаптар болуы мүмкін. Бірақ, "Кіріспе" және "Қорытынды бөлім" секілді кей баптары кез келген шартта міндетті түрде болуы қажет.

Азаматтық шарттардың негізгі түрлері:

1. Мүлікті меншікке берудегі міндеттемелер; сатып алу-сату шарты (бөлшектеп сатып алу-сату, тауар жеткізілімі, келісім-шарт жасау, энергиямен жабдықтау, кәсіпорынды сату); айырбас шарты.

2. Мүлікті уақытша пайдалануға берудегі міндеттемелер: мүлікті жалдау /аренда/; лизинг; кәсіпорынды жалдау; үйлер мен ғимараттарды жалдау; көлік жалдау; прокат; тұрғын үйді жалдау шарты; мүлікті тегін пайдалану шарты.

3. Жұмыстар атқарудағы міндеттемелер: құрылыс мердігерлігі шарты; жобалау және іздестіру жұмыстарына мердігерлік шарты; ғылыми зерттеу, тәжрибе конструкторлық және технологиялық жұмыстарға мердігерлік шарты.

4. Қызмет көрсетудегі міндеттемелер: өтелмелі қызмет көрсету шарты; тасымалдау шарты; көлiк экспедициясы; заем шарты; факторинг шарты; банктiк қызмет көрсету шарттары; сақтау шарты; сақтандыру шарты және т.б.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Азаматтық құқық қандай қатынастарды реттейді ?

Азаматтық құқық қатынастарының түрлеріне не жатады ?

Азаматтық құқық қандай заңдармен реттеледі?

Жеке және заңды тұлға деген ұғымды қалай түсінесің?

Меншік құқығы дегеніміз не және міндеттемелік құқық қандай әдіс- тәсілдер арқылы қамтамасыз етіледі?

Азамат қанша жастан бастап отбасын құруға құқығы бар және отбасы құқығы дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Ғ. Төлеуғалиев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Оқулық- Алматы, 2001ж;*

Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық - Алматы, Юридическая литература, 2007ж

Жоламан Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық – Алматы, Нұр-пресс, 2007ж

ҚР қаржы құқығының негіздері

Лекцияның мақсаты: мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларын жүзеге асырудағы қаржының мән, мағынасына, мемлекеттің қаржылық қызметіне талдау жасау

Қаржы құқығының ұғымы мен түрлерi

ҚР бюджет құқығының негіздері

Салықтық құқықтың түсiнiгi

Қаржылық құқық – құқық саласы ретінде мемлекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру барысында пайда болатын қоғамдық қатынастарды, яғни мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.

Құқық саласы ретінде қаржылық құқықтың қайнар көздері қатарына: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Рсепубликасының Бюджет кодексі, Қазақстан Республикасының Салық кодексі, Қазақстан Республикасының Кеден кодексі және т.б. құықтық-нормативтік кіреді.

Қаржының басты мақсаты - мемлекетті ақша қаражатымен қамтамасыз ету. Мемлекеттің қаржылық қызметіне елдің ақша жүйесін ұйымдастыру, мемлекеттік ақша қорларын бөлу және пайдалану жатады.

Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі: 1. Мемлекеттік қаржылардан: бюджеттік жүйеден; мемлекеттік жүйедегі мемлекеттік мақсатты қорлардан; бдюжеттен тыс мемлекеттік мақсатты қорлардан; мемлекеттік сақтандырудың қаржылық резервтерінен; мемлекеттік банктердің қаржыларынан; мемлекеттік кәсіпорындардың қаржыларынан; мемлекеттік мекемелердің қаржыларынан;

2. Корпорациялық (жеке меншік) қаржылардан: коммерциялық және коммерциялық емес кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларынан; коммерциялық банктердің қаржыларынан; мемлекеттік емес арнаулы қорлардың қаржаларынан; тұрғылықты халықтың қаржыларынан тұрады.

Ақша жүйесін қалыптастыру, ұлттық валюталық жүйені құру, сондай-ақ олардың қоғамдық мемлекеттік және жекеше мүдделерге сай жұмыс істеуін қаматамасыз ету негізінен «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы», «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы», «Ақша төлемі мен аударымдар туралы», «Валюталық реттеу және бақылау туралы» заңдарының тиісті баптары және т.б. заңға тәуелді нормативтік құқықтық кесімдер негізінде жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының бюджет құқығы. Бюджеттік құқық, мемлекеттік бюджетті құру және бөлу процесінде пайда болатын құқықтық қатынастарды (республикалық, жергілікті бюджеттердің заңдылық нышанында бекітілген кірісі мен шығысы) реттейді. Бюджеттік қатынастар негізінен Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджет кодексімен айқындалады.

Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығынан тұрады. Олар: республикалық бюджет; облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті және аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті тәрізді дербес бюджеттер.

Бюджеттің құрылымы бюджеттің түсімдері мен шығыстарынан тұрады. Кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар бюджеттің түсімдері, ал шығындар, бюджет кредиттері, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу бюджеттің шығыстары болып табылады.

Салықтық құқық - занды және жеке тұлғалардан біржақгы өктем, қайтарылмайтын негізде, заң жүзінде белгіленген салықгар мен басқа да міндетті төлемдерді ақшалай түрде бюджетке алу кезінде туындайтын салықгық қатынастарды реттейтін құқықгық нормалардың жиынтығы.

Салық қатынастары салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Осыған орай, қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты түрі - мемлекеттік кіріс. Сол мемлекеттік кірістердің ең негізгілері: салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер.

Олар қалыптастыру және алыну тәртібіне байланысты төмендегі түрлерге бөлінеді:

А. Салықтар. Корпорациялық және жеке табыс салықтары, қосылған құн салығы, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік, жер, көлік құралдары мен мүлік салығы.

Ә. Алымдар. Заңды тұлғаларды, жеке кәсіпкерлерді, жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді, радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді, теңіз, өзен кемелері, шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алымдар; автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы; аукциондардан алынатын алым; елтаңбалық алым; жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лицензиялық және телевизия мен радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожілілік спектірін пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алымдар.

Б. Төлемақылар. Жер учаскелерін, жер бетіндегі көздердің су ресурстарын, қоршаған ортаны ластағаны, жануарлар дүниесін, орманды, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, радиожілілік спектірін, кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны, сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін алынатын төлемақылар.

В. Мемлекеттік баж. Мемлекеттік баж.

Г. Кеден төлемдері. Кеден бажы, кеден алымдары, төлемақы және алымдар.

Сонымен салықтар дегеніміз - жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында, мемлекеттің жоғары өкілді органы қабылдаған нормативтік кесімнің негізінде, сондай-ақ заңда белгіленген мөлшерде және уақытта, заңды және жеке тұлғалардан міндетті түрде қайтарылмайтын және ақысыз негізде бюджетке алынатын ақшалай төлемдер. Ал алымдар, төлемақылар мен баждар заңды және жеке тұлғаларға көрсеткен белгілі бір қызметтері үшін мемлекеттік өкілетті органдардың алатын төлемдері.

Салықтардың қалыптасқан түрдегі үш функциясы бар:

1. Фискалдық - салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толығымен және уақытылы мерзімде түсіп отыруын қамтамасыз етеді.

2. Қайта бөлу - әртүрлі шаруашылық субъектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі.

3. Салықтық реттеу - салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы немесе ынталандыру функциясы.

Салық қызметі деп мемлекет қазынасын қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттік қызметті айтады. Бұл қызмет салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, оларды мемлекет кірісіне алу, салықтық реттеу және бақылау арқылы атқарылады.

Салықтық құқықтың дерек көздері болып 2001 жылдың маусымының 12 жұлдызында қабылданған Қазақстан Республикасының Салық кодексі, салық мәселері жөнінде қабылданған Қазақстан Үкіметінің қаулылары және т. б. есептеледі.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Қаржы құқығы және қаржылық қатынастар дегеніміз не?

Қаржы құқығы қандай әдістер арқылы реттеледі?

Қаржы құқығы қандай мемлекеттік органдар арқылы өз өкілеттіліктерін жүзеге асырады?

Салық құқығы дегеніміз не және салықты қалыптастыру әдістеріне қандай әдістер жатады?

Бюджетті қалыптастыру әдістеріне не жатады?

Қазақстан Республикасында салықтың қандай түрлері бар?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы, 2004 ж.

Оспанов Қ. Құқық негіздері. Оқу құралы, Алматы, 2007 ж.

Худяков А.И. Налоговое право РК. Общая часть. Учебник Алматы: Норма-К, 2003

Налоги и налоговое право. Учебное пособие. / Под ред А.В.Брызгалина. – Москва: Аналитика-Пресс, 2002

Основы налогового права. Учебник. / Под.ред. С.Г.Пепеляева. Москва: Юрист. 2001

Худяков А.И. Финансовое право РК. Особенная часть. Алматы: Норма-К, 2002. Раздел 2. Налоговое право

ҚР еңбек құқығы негіздері

Лекцияның мақсаты: қоғамның кез келген саласындағы еңбектің, қызметтің құқықтық негізін қарастыру

Еңбек құқығының түсінігі

Еңбек заңына бойынша қызметкерлерге жалақы төлеу

Қызметкерлерді көтермелеу және жазалау шаралары

Еңбекті қорғаудың қүқықтық шаралары

Еңбек - адам мен қоғамның өміріне және қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық рухани және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабында «әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында жол беріледі.

Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар» екендігі айқын бекітілген.

Еңбектің барысында адамдар арасында еңбек қатынастары қалыптасады. Еңбек қатынастары дегеніміз Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында, еңбек шартында, ұжымдық шартта көзделген құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін қызметкер мен жұмыс берушінің арасында туындайтын қатынастар.

Сонымен қатар, еңбекті ұйымдастыру мен басқаруға, жұмысқа орналастыруға, кәсіптік даярлауға, қызметкерлерді қайта даярлауға және олардың біліктілігін арттыруға, әлеуметтік әріптестікке, ұжымдық шарттар мен келісімдер жасасуға, еңбек жағдайларын белгілеуге, қызметкерлердің (қызметкерлер өкілдерінің) қатысуына, еңбек дауларын шешуге және Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасының сақталуын бақылауға байланысты қалыптасатын еңбек қатынастарына тікелей байланысты қатынастар да реттеледі.

Еңбек құқығының қайнар көздері Қазақстан Республикасына, 2007 жылдың 15 мамырында қабылданған Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне (бұдан былай «Кодекс» және басқа құқықтықтық – нормативтік кесімдерге негізделеді. Кодекс Жалпы және Ерекше бөлімдерден, 6 бөлімнен, 40 тараудан, 341 баптан тұрады.

Еңбек құқығы - еңбек қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.

Қызметкер мен жұмыс беруші еңбек қатынастарының субъектілері болып табылады. Жұмыс беруші - қызметкер еңбек қатынастарында болатын жеке немесе заңды тұлға, ал қызметкер – жұмыс берушімен еңбек қатынастарында тұратын және жеке еңбек шарты бойынша жұмысты тікелей орындайтын жеке тұлға.

Еңбек шарттары. Еңбек қатынастары олардың арасында жасалған еңбек шартының негізінде туындайды. Қызметкерлердің еңбек құқын заң жүзінде реттеп отыру қажет. Мұнсыз олардың көкейтесті мүдделерін қорғау мүмкін емес. Олай болса, біз құқықтық ұйымдастыру шараларының негізгі түрі еңбек шарты арқылы осы міндеттерді іске асыра аламыз.

Заңдарда, заңды тұлғалардың құрылтай құжаттарында, жұмыс берушінің актілерінде белгіленген жағдайдарда, еңбек шартын жасау алдында төмендегілердей:

1) лауазымға сайлану (сайлау);

2) тиісті лауазымға орналасуға конкурс бойынша сайлану;

3) лауазымға тағайындау немесе лауазымға бекіту;

4) заңда уәкітеттік берілген органдардың белгіленген квота есебінде жұмысқа жіберіу;

5) еңбек шартын жасасу туралы сот шешімін шығару рәсімдері болуы мүмкін.

Сонымен, еңбек шарты – қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы жазбаша келісім, бұған сәйкес қызметкер белгілі бір жұмысты (еңбек функциясын) жеке өзі орындауға, еңбек тәртіптемесінің ережелерін сақтауға, ал жұмыс беруші қызметкерге келісілген еңбек функциясы бойынша жұмыс беруге, Кодексте, Қазақстан Республикасының заңдары мен өзге де нормативтік құқықтық актілерінде, ұжымдық шартта, жұмыс берушінің актілерінде көзделген еңбек жағдайын қамтамасыз етуге, қызметкерге уақытылы және толық мөлшерде жалақы төлеуге міндеттенеді

Елімізде тұратын халықтың көпшілігі үшін жалақы кірістің негізгі бөлігі болып табылады, ал нврықтық қатынастар жағдайында еңбекке ақы төлеуде республика азаматтарын әлеуметтік қорғаудың құқықтық негіздері ағымдағы заңдармен нақты айқындалған. Оған мемлекет тарапынан қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу саласында мемлекеттік кепілдіктер:

- айлық жалақының ең төменгі мөлщері;

- Кодекстің 122-бабына сәйкес айқындалатын сағаттық жалақының ең төменгі мөлшерін;

- еңбекке ақы төлеудің ең төменгі стандарттарын;

- үстеме үшін ақы төлеуді;

- мереке және демалыс күндердеріндегі жұмыс үщін ақы төлеуді;

- түнгі уақыттағы жұмыс үшін ақы төлеуді;

- жұмыскердің жалақысынан ұстап қалулардың мөлшерін шектеуді;

- жалақының толық және уақытылы төленуін және еңбекке ақы төлеу сласындағы мемлекеттік кепілдіктердің іске асырылуының мемлекеттік бақылауды;

- жалақы төлеудің тәртібі мен мерзімдерін қамтиды.

Сонымен еңбекке ақы төлеу дегеніміз Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық кесімдеріне, сондай-ақ келісімдерге, еңбек шартына, ұжымжық шартқа және жұмыс берушілердің актілеріне сәйкес қызметкерге еңбегі үшін берілетін сыйақының міндетті төлемін жұмыс берушінің қаматамасыз етуіне байланысты қатынастар жүйесі болып табылады.

Қызметкерлердің айлық жалақысының мөлшері қызметкердің біліктілігіне, орындалатын жұмыстың күрделілігіне, санына және сапасына, сондай-ақ еңбек жағдайларына қарай сараланып белгіленеді. Осы кезеңге белгіленген жұмыс уақытының нормасын толық атқарған және еңбек нормларын орындаған қызметкердің айлық жалақысының мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық жалақының ең төменгі мөлшерінен кем болмауы тиіс.

Қызметкерлердің еңбегіне уақыт бойынша, кесімді немесе өзге де еңбекке ақы төлеу жүйелері бойынша ақы төленеді. Ақы төлеу жеке және ұжымдық еңбек нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.

Еңбекке ақы төлеудің жүйесі:

1) тарифтік ставкаларды (айлықақыларды), тарифтік торлы, тарифтік коэффиценттерді;

2) тарифсіз жүйесі еңбекке ақы төлеуге арналған қаражатты қызметкерлердің кәсіби қабілеттерін бағалаудың өлшемдері мен принциптеріне және олардың түпкі нәтижеге қосқан үлестеріне қарай үлестік бөлуге негізделеді;

3) аралас жүйеде еңбекке ақы төлеудің тарифтік және тарифсіз жүйелерінің элементтері қамтылуы мүмкін.

Жұмыс беруші қызметкерлердің өндіріс тиімділігі мен орындалатын жұмыстың сапасын арттыруға мүдделілігін күшейту үшін сыйақы беру жүйесін және еңбекке ынталандырудың басқа да нысандарын енгізе алатыны Кодексте көрсетілген.

Сонымен қатар Кодекске сәйкес еңбекке ақы төлеу, мына қағидалар бойынша жүзеге асырылады:

а) еңбекке уақыт бойынша ақы төлеу кезінде үстеме уақыттағы жұмысқа кемінде біржарым есе мөлшерде ақы төлеу жүргізіледі. Еңбекке кесімді ақы төлеу кезінде үстеме уақыттағы жұмысқа қызметкердің белгіленген тарифтік ставкасының (лауазымдық айлықақысының) кемінде елу пайызы мөлшерінде қосыша ақы төленеді;

ә) түнгі уақыттағы жұмыстың әр сағатына қызметкердің күндік (сағаттық) ставкасы негізге алына отырып, кемінде екі есе мөлшерде ақы төлеу жүргізіледі;

б) мереке және демалыс күндердегі жұмысқа қызметкердің күндік (сағаттық) ставкасы негізге алына отырып, кемінде екі есе мөлшерде ақы төлеу жүргізіледі;

в) жалақы Қазақстан Республикасының ұлттық валютасындағы ақшалай нысанда айына кемінде бір рет, келесі айдың бірінші онкүндігінен кешіктірілмей төленеді. Жалақы төленетін күн еңбек шартында, ұжымдық шартта көрсетіледі;

г) жұмыс берушунің кінәсінан жұмыстың бос тұрып қалу уақытына ақы төлеудің тәртібі мен талаптары еңдек шартында, ұжымдық шартта айқындалады және қызметкердің орташа жадақысының елу пайызынан кем емес мөлшерде белгіленеді. Қызметкердің кінәсінен бос тұрып қалған уақытқа ақы төленбеуге тиіс;

д) қызметкердің жалақысынан ұстап қалу сот шешімі бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда жүргізіледі, ал оның өзі жұмыс істейтін ұйымға берешегін өтеу үшін оның жалақысынан ұстап қалу қызметкердің жазбаша келісімі бар болған кезде жұмыс берушінің актісі негізінде жүргізілуі мүмкін. Ай сайынғы ұстап қалудың жалпы мөлшері қызметкерге тиесілі жалақының елу пайызынан аспауы тиіс және т.б.

Еңбек тәртібін жұмыс беруші жеке және ұжымдық еңбек үшін қажетті ұйымдастырушылық және экономикалық жағдайлар жасау, қызметкерлердің еңбекке саналы көзқарасы арқылы, сендіру, адал еңбегі үшін көтермелеу әдістерімен, сондай-ақ тәртіптік теріс қылық жасаған қызметкерлерге тәртіптік жаза қолдану арқылы қамтамасыз етеді.

Жұмыс беруші қызметкерлерге еңбектегі жетістіктері үшін көтермелеудің кез келген түрін қолдануға құқылы. Бұндай көтермелеудің түрлері мен оларды қолданудың тәртібі заңнамалық кесімдерде, жұмыс берушінің актілерінде, еңбек шартында, ұжымдық шартта айқындалады.

Еңбек тәртібін бұзғаны үшін, яғни қызметкердің кінәсінен оған жүктелген еңбек міндеттерінің орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін (тәртіптік теріс қылық) жұмыс беруші тәртіптік жазалардың мынандай түрлерін қолдануға:

ескерту жасауға;

сөгіс беруге;

қатаң сөгіс беруге;

заңда көрсетілген жағдайларда жеке еңбек шартын бұзуға құқылы. Осылардан басқа тәртіптік жазалау шараларын қолдануға жол берілмейді.

Тәртіптік жазаны қолданудан бұрын қызметкерден жазбаша түсініктеме талап етілуге тиіс, ал жаза теріс әрекет байқалған күннен бастап бір айдан кешіктірілмей колданылады және оны теріс әрекет жасалған күннен бастап алты айдан кешіктіріп қолдануға болмайды. Тәртіптік жаза қолдану туралы бұйрық жазаға тартылған қызметкерге қол қойғызылып жарияланады.

Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету ұлттық саясаттың еңбек саласындағы басты бағыттарының бірі болып табылады. Еңбекті қорғау қайғылы жағдайлардан және өндірісте жарақат алудан алдын ала сақтандыруға, қауіпті және залалды өндірістік факторларды мейлінше азайтуға бағытталған басты принциптер, меншік нысандарына қарамастан, шаруашылық қызметі мен кәсіпорындардың бәріне бірдей белгіленген және жаңадан қабылданған Кодексте толық айқындалған.

Еңбек қауіпсіздігі дегеніміз еңбек қызметі процесінде қызметкерлерге зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болғызбайтын іс-шаралар кешенімен қамтамасыз етілген қызметкерлердің қорғалу жай-күйін, ал еңбекті қорғау - құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-техникалық, санитарлық-эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оңалту және өзге де іс-шаралар мен құралдарды қамтитын, еңбек қызмет процесінде қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі болып табылады.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Еңбектік құқығын қандай заңдар реттейді?

Еңбек заңы бойынша азаматтар қанша жастан бастап еңбек етуге құқылы?

Жеке еңбек шартын қалай түсінесің?

Еңбек шарты қандай мерзімдерге бекітіледі?

Еңбек тәртібін бұзғаны үшін немесе еңбек міндеттемелерін орындамағаны үшін қандай жазаның түрлері қолданылады?

Кәсіпкерлік қызмет дегеніміз не және бұл қызмет түрі қандай заңдармен реттеледі?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Айымханова Н. ҚР еңбек құқығы. Оқу құралы- Алматы, 2002 ж

Ахметова Г. Еңбек құқығы Оқулық. Нұр-пресс, Алматы 2007

Экология және жер құқығы негіздері

Лекцияның мақсаты: экология, қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін құқықтық құралдарға тоқталу, сондай ақ жер қатынастарының құқықтық негізіне тоқталу

Экологиялық құқықтың түсінігі мен негіздері.

Жер құқығының ұғымы.

Экологиялық құқық - табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықгық нормалардың жиынтығы.

Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және 2007 жылдың 9 қаңтарында қабылданған «Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі» (бұдан былай «кодекс») мен өзге де құқықтық нормативтік кесімдерден тұрады. Бұлар қоршаған ортаны қорғаудың (ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, табиғи ресурстарды) құқықтық негіздерін белгілейді, табиғатты қорғауды реттейтін құқықтық нормалардың тағы бір түрі - жер құқығы, яғни жер қүқығының пәні жер қатынастары және т.б. болып табылады.

2003 жылғы маусымның 20 сындағы Қазақстан Республикасының жер кодексінің 12-бабына сәйкес жер – Қазақстанның егемендігі белгіленетін шектегі аумақтық кеңістік, табиғи ресурс, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез келген еңбек процесінің аумақтық негізі болып табылады деп айқындалады. Жерге планета, планетаның бет қабаты (аумағы, ландшафтары) және топырағы (жер қыртысы) жатады.

Жер-топырағы табиғаттың ерекше өзіндік қасиеті бар бөлігі. Ол иеленудің, пайдаланудың және қорғаудың объектісі. Топырақты жер экологиялық, экономикалық және мәдени- сауықтырушылық қызметтер атқарады. Оның экологиялық маңызы тірі және өлі табиғатпен, атмосфералық ауа, су және жер қойнауымен табиғи байланысты жүзеге асырады, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің нәрлік болып табылады. Осыдан барып жерді нашарлататын әрекеттердің барлығына жол бермеу шаралары-жер заңының негізгі бөлігі болып саналады, яғни жерді құқықтық қорғау деп аталады.

Қазақстан Республикасында жер қоры нысаналы мақсаттарына сәйкес мынадай санаттарға бөлінеді:

ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер;

елді мекендердің жері;

өнеркәсіп, қөлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шарашылығы мақсатына арналмаған жер;

ерекше қорғалатын аумақтардың жері, сауықтыру мақсатындағы, рекрациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер;

орман қорының жері;

су қорының жері;

босалқы жер.

Қазақстан Республикасында жер мемлекеттік меншікте болады. Жер учаскелері заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы мүмкін.

Жер қойнауы топырақ қабатынан, ол жоқ болса-жер бетінен және су қоймаларының түбінен төмен орналасқан, ғылыми-техникалық прогресті ескере отырып жер қойнауын пайдалану жөніндегі Операцияларды жүргізуге болатын тереңдікке созылған жер қыртысының бөлігі болып табылады.

Жер қойнауы жер қойнауын пайдалану жөніндегі Операцияларды жүргізгенде пайда болатын қатынастар негізінен 1996 жылдың 1 қаңтарындағы Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығымен және басқа құқықтық-нормативтік кесімдермен реттеледі.

Қазақстан Республикасының су заңдары Конституцияға негізделіп және 9.07.2003ж. Қазақстан Республикасының Су кодексінен, т.б. нормативтік құқықтық кесімдерден тұрады.

Осы нормативтік актілердің міндеттері су қорын пайдалану және қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізу, су қатынастарын реттеу, негіздерін қамтамасыз ету, су қорын пайдаланудың және қорғаудың негізгі принциптері мен бағыттарын айқындау және су ресурстарын зерттеу, барлау және осы ресурстар мен су шарушылығы құрылыстарын ұтымды және кешенді пайдалану саласындағы қатынастарды басқару болып табылады.

Жануарлар дүниесі республикамыздың табиғи байлықтарының маңызды құрамдас бөлігі. Жануарлар дүниесін құқықтық қорғау, өсімін молайту және пайдалану құқықытық ережелері-жануарлар тобын қорғау және пайдалануды білдіреді.

Осыған орай жануарлар дүниесі: жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қатері төнген, жануарлардың аң аулау объектілері болып табылатын, жануарлардың балық аулау объектілері болып табылатын, жануарлардың (аң аулау мен балық аулаудан басқа) өзге де шаруашылық мақсатында пайдаланатылмайтын, жануарлардың шаруашылық мақсаттарда пайдаланылмайтын, бірақ экологиялық, мәдени және өзге де құндылығы бар және жануарлардың халық денсаулығын сақтау, шаруашылық және басқа да үй жануарларын аурудан алдын ала қорғау, халық шаруашылығына зиян келтіруіне жол бермеу мақсатында бас санын реттеп отыруға жататын мақсатты түрлерге бөлінеді.

Жануарлар дүниесін құқықтық қорғау, өсімін молайту және қорғау туралы заңдар қатарына Конституцияға сәйкес қабылданған нормативтік кесімдер жатады. Оның негізгісі 2004 ж. 9 шілдеде қабылданған ҚР «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Заңы болып табылады.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Экология деген ұғымды қалай түсінесің?

Экологиялық қатынастар қандай жағдайларда пайда болады?

Экология құқығының қайнар көздеріне не жатады?

Экология құқық бұзушылық пен экологиялық жауапкершілік деген мәселені қалай түсінесің?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Стамқұлов Ә.С. Жер құқығы. Жалпы бөлім, Оқулық Алматы : Нұр-пресс, 2007

Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы, 2004 ж.

Оспанов Қ. Құқық негіздері. Оқу құралы, Алматы, 2007 ж.

ҚР процессуалдық құқығы негіздері

Лекцияның мақсаты: қоғамға қауіпті іс әрекеттерді жою, алдын алу үшін қызмет атқаратын нормалардың іс жүзіне асырылуына тоқталу

Қылмыстық құқықтың түсінігі және белгілері.

Қылмыстың ұғымы.

Қылмыстың құрамдарының түсінігі.

Қылмыстық жазалаудың түрлері

Қылмыстық процесті жүргізудің тәртібі.

Кылмыстық кұқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін, жазаны тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін зандылық нормалардың жиынтығы болып табылады.

Қылмыстық құқық Жалпы және Ерекше бөлімнен тұрады.

Қылмыстың түсінігі мен белгілері. ҚР ҚК 9-бабына сәйкес қылмыс осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әректсіздік) қылмыс деп танылады. Қылмыс әр уақытта да адамның нақты іс-әрекетінің, мінез-құлқының сыртқа шыққан көрінісі. Ол адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйінде немесе әректсіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ал әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нормативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады.

Қылмыстың белгілері: 1) қылмыстық құқықа қайшылық; 2) қоғамға қауіптілік; 3) кінәлілік; 4) жазаланушылық.

Қылмыстың санаттары деп оларды нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі қылмысты санаттау туралы арнаулы норма енгізіліп, онда қылмыс сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне және кінәнің түріне түріне байланысты онша ауыр емес, ауырлығы орташа, ауыр және аса ауыр болып санаттарға бөлінген.

Қылмыстық кодекстің 10-бабына сәйкес жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза (бас бостандығынан айырудан):

қасақана жасалған әрекет - екі, абайсызда жасалған әрекет бес жылдан аспайтын болса - онша ауыр емес деп саналады;

қасақана жасалған әрекет - бес, абайсызда жасалған әрекет те бес жылдан аспайтын болса - орташа ауыр;

қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса - ауыр;

қасақана жасалған әрекет он екі жылдан аспайтын болса немесе өлім жазасы көзделсе - аса ауыр қылмыс деп танылады.

Қылмыстық жауаптылық және оның негіздері. Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік міндеттерді қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген негізде моральдық немесе құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып табылады да, ал оған дәйекті түрдегі негіздер болуы керек.

Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдары қызметінің заңдылықты қатаң сақтауына кепіл бере отырып, азаматты жауапқа тарту үшін қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының барлық белгілері болуын талап етеді.

Қылмыстың құрамдары - бұл қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы. Ондай белгілер төрт топқа бөлінеді: 1) қылмыстың объектісі; 2) қылмыстың объективтік жағы; 3) қылмыстың субъектісі; 4) қылмыстың субъективтік жағы.

1. Қылмыстың объектісі - қылмыскердің қиянат жасайтын және де қылмыстық заңдармен қорғалатын коғамдық қатынастар. Олар мыналар болуы мүмкін: саяси және экономикалық құрылымдар, меншік, адам және оның құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тәртіп, сот төрелігі, әскери қызмет.

2. Қылмыстың объективтік жағы - ол қылмыстың сыртқы көрінісіне жататын белгісі:

қылмыскердің қоғамға қауіпті әрекеті немесе әрекетсіздігі;

әрекет пен әрекетсіздік арқылы туындаған қоғамға қауіпті нәтиже;

әрекет пен әрекетсіздік және қоғамға қауіпті нәтиже арасындағы себепті

байланыс.

3. Қылмыстың субъектісі - ол қылмыс жасаған уақытта есі дұрыс және 16 жасқа толған адам. Кейбір ауыр қылмыстар үшін (кісі өлтіру, зорлау, адам ұрлау, кісі тонау, қорқытып тартып алу т. б.) қылмыстық жауаптылыққа адам 14 жастан тартылады.

Қылмыстық жауапкершілікке тарту көзделген қауіпті әрекет жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдылығы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адам қылмыстық жауапқа тартылмайды. Бұларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан мас күйінде жасалған қылмыс үшін адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды.

4. Қылмыстың субъективтік жағы - бұл адамның қоғамға істеген қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздігіне және солардан туатын қауіпті нәтижеге психикалық қатынасы. Қылмыстың сыртқы жағын бейнелейтін объективтік жаққа қарағанда субъективтік жақ қылмыстың ішкі мөнін, мазмүнын білдіреді.

Қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын мынадай заңдылық белгілері: кінә, қылмыстық ниет, мақсат құрайды. Осы белгілердің жиынтығы қылмыс істеген, яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамның жан-дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп береді.

Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін қоғамға қауіпті іс-әрекетіне және оның қоғамға зиянды зардабына деген көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.

Істелген әрбір қылмыс үшін кінәнің болуы - объективті ақиқат. Қылмыс субъектісінің кінәлілігі туралы тұжырымды сот іс бойынша жинақтаған дәлелдемелер арқылы анықтайды. Кiнә екі түрл іболады: қасақаналық және абайсыздық. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет - қасақана, менмендікпен немесе немқұрайлылықпен жасалған әрекет абайсыздықта жасалған қылмыс деп танылады.

Қылмыстық ниет деп белгілі бір қажеттіліктер мен мүдделердің іштей түрткі болуына байланысты адамның соларды басшылыққа ала отырып, саналы түрде қылмыс істеуге бел бууын, ал қылмыстық мақсат деп адамның қылмыс істеу арқылы болашақта белгілі бір нәтижеге жетуін айтамыз.

Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады жөне ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде қолданылады.

Жаза - соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады.

Жазаның белгілері:

мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық заңмен ғана белгіленеді;

мемлекеттік күштеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды;

заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату, сондай-ақ тағайындалған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы да сот арқылы жүзеге асырылады;

қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады;

мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін.

Жазаның мақсаты әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру болып табылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді.

Жазаның түрлері. Қылмыстық заңның өзінде барлық соттар үшін міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды қолданудың шарты, шегі және тәртібі белгіленген.

Сотталған адамға келтірілетін бас бостандығынан айырудың мәніне қарай жазаның түрлері мынандай топтарға бөлінеді:

Сотталған адамға моральдық жағынан әсер ететін жаза түрлері. Бұған жататындар: қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградадан айыру.

Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза түрлері: белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану қүқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектелу.

Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар: түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу.

Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру, қамау, тәртіптік әскери бөлімде үстау.

Бұлардан басқа жазаларды негізгі, қосымша деп топтауға болады. Негізгі жазалар дегеніміз заң бойынша жеке-дара жаза ретінде, жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін қолданылатын жаза түрлерін айтамыз (39 бап, 1 бөлігі).

Негізгі жязалар: айыппұл салу, белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру, өлім жазасы.

Қосымшя жазалар негізгі жазаға қосылып тағайындалады және жазаның мақсатын жүзеге асыруда көмекші рөль атқарады.

Қосымша жазалар: арнаулы әскери атағынан, сьныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру; мүлкін тәркілеу.

Айыппұл заңда көзделген шекте айлық есептік көрсеткіштің (сол мерзімге) немесе белгілі бір табысының мөлшерінде ақша өндіріп алу.

Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға, не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де қызметпен айналысуына тыйым салудан тұрады.

Қоғамдық жұмыстарға тарту деп жергілікті өкімет органдары белгілеген жұмыстарды сотталған адамның қоғамның пайдасына тегін істеуін айтады.

Түзеу жұмыстары соталған адамды мәжбүрлеп еңбекке тарта отырып, үкімде көрсетілген мерзімде оның ай сайынғы табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына ұстауды білдіретін жазаның бір түрі болып табылады.

Бас бостандығын шектеу сотталған адамды қоғамнан оқшауламай арнаулы мекемеде бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге, оны қадағалауды жүзеге асыру жағдайында, ұстаудан тұрады.

Бас бостандығынан айыру дегеніміз сотталған адамды сот белгілеген мерзімде күшпен қоғамнан оқшаулап, оны арнайы белгіленген түзеу мекемелеріне орналастыруды жүзеге асыру болып табылады. Бас бостандығынан айрылғанда сотталған адамның құқылық жағдайы елеулі шектеуге түседі, ол қоғамнан оқшауланады, өз қалауы бойынша еңбек қызметін атқаруға шек қойылады, уақыт мөлшері өз бетімен пайдалануына тежеу салынады, т. б.

Бас бостандығынан айыру жазасы тек негізгі жаза ретінде 6 айдан 15 жылға, не ауыр қылмыстар үшін - жиырма жылға дейін, не өмір бойына белгіленеді.

Өлім жазасы - жазаның ең ауыр, ерекше түрі болып табылады. Ешкiмнiң, өз бетiнше, адам өмipiн қиюға хақысы жоқ. Өлiм жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесiлген адамға кeшipiм жасау туралы өтініш ету хақы бар. Өлім жазасы әйелдерге, 18 жасқа толмағандарға және 65-тен асқан еркектерге қолданылмайды.

Мүлікті тәркілеу - сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін немесе бір бөлігін мемлекеттік меншікке ықтиярсыз түрде тегін алу болып табылады.

Қылмыстық іс жүргізу құқығы (бұдан былай ҚІЖҚ) - қылмыстық іс бойынша іс жүргізу тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі болып табылады.

Қылмыстық процессуалдық құқықтың қайнар көздері. Анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық сот төрелігін атқару жөніндегі қызметін реттейтін заңдар мен заңға сәйкес нормативтік актілер ҚІЖҚ қайнар көздері болып табылады. Оларға: Қазақстан Республикасының Конституциясы, конституциялық заңдар, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі (бұдан былай Кодекс), Қазақстан Республикасының қатысушылары болып табылатын халықаралық шарттар, Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары, Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары жатады.

Қылмыстық процеске қатысушылар. Қылмыстық процеске қатысушылар деп қылмыстық істерді тергеуге және қарауға өздерінің немесе өздері білдіретін құқықтар мен заңды мүдделерді қорғауы мақсатымен мемлекеттік органдар тартатын немесе қатыстыратын және іс жүргізушілік кең құқықтар берілген жеке және заңды тұлғаларды, қылмыстық сот ісін жүргізуге өкілетті лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдарды, сондай-ақ қосалқы функциялар атқаратын адамдар мен органдарды түсіну керек.

Қылмыстық процеске қатысушыларды мынадай топтарға бөліп жіктеуге болады:

сот;

қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар;

өз құқықтары мен мүдделерін немесе өздері білдіретін құқықтар мен мүдделерді қорғап процеске қатысушылар;

қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар.

Дәлелдеме – оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот ҚІЖК белгіленген тәртіппен Қылмыстық Кодексте көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігінің не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.

Қылмыстық іс қозғау. Азаматтардың арыздары, кінәсін мойындап келуі, мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе ұйымда басқару функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы, бұқаралық ақпарат органдарындағы хабар, лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға құқық берілген органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы қылмыстық іс қозғауға себеп болады. Қылмыстық іс қозғауға қылымыстық іс жүргізуді болдырмайтын мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады.

Алдын ала тергеу жүргізу ұғымы, мәні, нысандары. Анықтау - анықтау органдарының ҚІЖК белгіленген өкілеттілігі шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, бекіту және қылмыс жасаған адамдарды жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жүргізу нысаны болып табылады.

Алдын ала тергеу (алдын ала іздестіру) - уәкілетті органдардың Кодексте белгіленген өкілеттілігі шегінде істің мән-жайының жиынтығын анықтау, белгілеу, бекіту және қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөніндегі сотқа дейінгі қызметінің іс жүргізу нысаны болып табылады.

Өзі-өзін бақылау сұрақтары:

Қылмыс дегеніміз не?

Қылмыстық құқық қандай қатынастарды реттейді?

Қылмыс құрамы қандай элементтерден тұрады?

Қылмыстық құқық бұзушылық дегеніміз не және ол қандай заңмен реттеледі?

Қылмыстық жаза дегеніміз не және оның қандай түрлерін білесің?

Қылмыс субьектісіне не жатады?

Қылмыстық іс жүргізу деген ұғымды қалай түсінесің?

Қылмыстық іс жүргізуге қандай мемлекеттік органдар қатыса алады?

Қылмыстық іс жүргізудің қандай сатылары бар?

Азаматтық іс жүргізудің қылмыстық іс жүргізуден қандай айырмашылығы бар?

Азаматтық іс жүргізудің субьектілері?

Азаматтық іс жүргізудің қандай сатылары бар?

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

Ерешев Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: Оқулық.-Алматы, 2006

Толеубекова Б.Х. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім.Оқулық.-Алматы, 2000

Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан.Часть Общая: академический курс. Под ред. д.ю.н., профессора

Б.Х.Толеубековой .Книга первая.-Алматы, 2004

Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (Общая часть) . Комментарий.- Алматы: Жеті жарғы, 2002

Григорьев В.Н.,Победкин А.В., Яшин В.Н. Уголовный процесс: Учебник.-М.,2005

Семинар(практика) сабақтарының жоспары

Р/н №	Тақырып атауы	Практикалық сабақ жоспары
1	Құқықтың түсiнiгi, мазмұны, функциясы Құқықтық норма ұғымы. Құқықтық норманың элементтерi және оның түрлерi. Құқықтың нысандары Құқық бұзушылыққа сипаттама	1. Құқықтың атқаратын қыз-метi 2. Заңның түсiнiгi, белгiлерi және түрлерi 3. Заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлерi 4. Құқықтық қатынастар 5. Заңға негiзделген айғақтар
2	Конституция ұғымы, даму кезеңдерi Қазақстан Республикасының Конституциясының құрылымы Конституцияның негізгі қағидалары	1. ҚР Конституциясында бекітілген құқықтар, түрлері 2. Халықтың билiк етуi. Егемендiк, тәуелсiздiк ұғымы. 3. ҚР территориялық әкiм-шiлiк бөлiнiсi. 4. Конституциялық құқық және оның әдіс- тәсілдері мен жүйесі
3	1. Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының қызметі мен ұйымдастырылу негіздері	1. Құқық қорғау органдары-ның түрлері, атқаратын қызметтері сот, прокуратура, ішкі істер минис-тірлігі, ұлттық қауіпсіздік органы, әділет министірлігі, қаржы поли-циясы, адвокатура және нотариат
4	1. Қазақстан Республикасы әкімшілік құқық негіздері 2. Әкiмшiлiк құқықтың түсiнiгi, пәнi және негiздерi. 3. Әкiмшiлiк жауапкершiлiктiң түсiнiгi.	1. Әкiмшiлiк құқықтық норма-лардың анықтамасы. 2. Атқару билiк органдары және әкiмшiлiк құқық 3. Орталық атқарушы орган –Үкіметтің құқықтық жағдайы
5	1. Азаматтық құқықпен реттелетін қатынастар. 2. Азаматтық құқықтың субъектілерінің ұғымы және түрлері. 3. Мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастар	1. Азаматтық-құқықтық мәмі-лелер түсінігі, түрлері және нысандары 2. Меншік құқығы және өзге заттық құқықтардың сипаттамасы 3. Міндеттеме түсінігі, пайда болу негіздері 4. Азаматтық шарттардың жүй-есi 5. Мұрагерлiк құқықтың негiзгi қағидаттары
6	Отбасылық құқықтық қатынас-тардың түсінігі, құрылымы Неке және отбасы қатынастары 3. Құрсақ ана, құқықтары мен міндеттері, құқықтық жағдайы	1. Отбасы құқығы 2. Некелесу 3. Отбасы қатынастарының пайда болу негіздері 4. Отбасындағы өзіндік мүліктік емес және мүліктік қатынастар 5. Неке шарты 6. Ата-ана құығынан айыру негіздері мен тәртібі
7	Қаржы құқығының ұғымы мен түрлерi. Қаржы құқығы және қаржылық құқықтық қатынастар 3. Қаржының экономикалық және құқықтық мәні Қаржы құқығының субъектілері Мемлекет қаржы құқығының ерекше субъектісі ретінде	Қаржы құқығы және қаржылық қатынастар Қаржы құқығының әдістері Қаржы қызметін атқаратын мемлекеттік органдардың түрлері мен өкілеттіліктері Бюджетті қалыптастыру әдістері
8	Қазақстан Республикасының салық құқығы пәні қайнар көздері Салықтық құқықтың түсiнiгi. Салықтар мен бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдердiң түрлерi.	Салық құқығы және оны қалыптастырудың әдіс- тәсілдері мен түрлері. Инвестиция және инвес-тициялық қатынастардың құқықтық негіздері.
9	Қазақстан Республикасы қылмыстық құқықтың қайнар көздері Қылмыстық құқықтың түсінігі және белгілері. Қылмыстың ұғымы. Қылмыстың құрамы, қылмыстың санаттары.	Қылмыстың сатылары Қылмыстың құрамдарының түсінігі Қылмыстық жаза, жазаның белгілері. Қылмыстық жазалаудың түрлері Жаза түсінігі, мақсаты, түрлері, жаза тағайындау мен жазадан босату
10	Қазақстан Республикасы еңбек құқығының негіздері Еңбек құқығы , әдіс-тәсілдері, қағидаттары, еңбек қатынастары, еңбек заңы және оның мазмұны . Еңбек заңы бойынша қызметкерлер мен жұмыс берушілердің құқықтары мен міндеттері .	Еңбек құқығының түсінігі. Еңбекті қорғаудың қүқықтық шаралары. Еңбек дауларын шешу тәртібі. Жеке еңбек шарты мен ұжымдық еңбек шарты және оның мазмұны. Жұмыс және демалыс уақыты ,еңбекке ақы төлеу ,еңбек даулары және оны құқықтық реттеу Кәсіпкерлік қызмет және оны құқықтық реттеу
11-12	Қазақстан Республикасы экологиялық және жер құқығының қайнар көздері негіздері Экология ұғымы және экология құқығының ара қатынасы Экология және жер құқығы ғылым саласы, оқу пәні, құқық саласы ретінде Экология жер құқықтарының нормалары	Экология ұғымы және экология құқығы Экология құқығын реттейтін заңдар Экологиялық тәртіп бұзушылық пен экологиялық жауапкершілік Жер құқығын реттейтін заңдар Жер құқығы қатынастарын бұзғандығы үшін көзделген жауапкершіліктер
13-14	Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу құқықтарының негіздері Қылмыстық және азаматтық істі процесті жүргізудің тәртібінің ережелері	Қ.Р-ның құқық қорғау органдары. Іс жүргізу құқығы ұғымына жалпы сипаттама. Қылмыстық және азаматтық процесс: субьектілері, сатылары, дәлел, бұлтартпау шаралары. Жойылған сот ісін немесе атқару ісін жүргізуді қалпына келтіру.

СОӨЖ тапсырмалары

Р/н №	СОӨЖ тапсырмалары		СОӨЖ өткізу нысаны
Күндізгі оқу түрі
1	Құқық туралы негізгі теориялар: Табиғи, тарихи, реалисттік, социо-логиялық, нормативтік, психологиялық, материалисттік теориялар	Ауызша, фронтальды түрде сұрау
2	ҚР Конституциясында бекітілген әлеуметтік, саяси, экономикалық құқық-тарға талдау жасап, мысал келтіру	Жазбаша, конспект тексеру
3	Сот, адвокатура, нотариат органда-рының құқықтық жағдайы	Жазбаша, конспект тексеру
4	Тікелей және көлбеу әкімшілік қатынастарға мысал келтіру, бұлтартпау, мәжбүрлеу шаралары	Шағын топпен жұмыс жасау
5	Сатып алу-сату, жалға беру шарттарын дайындау	Жазбаша мысалдарын тексеру
6	Патронат институты Құрсақ ана мен ықтимал ата аналардың құқықтық жағдайлары	Жазбаша, конспект тексеру
7	Мемлекеттің ақша несие саясаты	Сыни ойлау
8	Салық түрлері Салықтық преференциялар (Т кестесін толтыру)	Жазбаша, конспект тексеру
9	Эвтаназияға көзқарасыңыз	Позицияны иелену
10	ҚР еңбек заңнамаларында көрсетілген жұмыс уақытының түрлері	Жазбаша заңнамалардан үзінділерін тексеру
11	Экология, жер қатынастарының құқықтық негіздері	Жазбаша заңнамалардан үзінділерін тексеру
12	ҚР еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру құқығы негіздері	Еңбек шартының жобасын іс жүзінде жасауға және зейнетақы мөлшерін есептеуге кеңес беру.
13	Кінәсіздік презумпциясы Дәлелдеме Қажетті қорғану	Ауызша сұрау, мысал келтіру
14	Ашық және жабық түрде өткізілетін істер	Ауызша сұрау, мысал келтіру
Сырттай оқыту
1	Құқық туралы негізгі теориялар: Табиғи, тарихи, реалисттік, социо-логиялық, нормативтік, психологиялық, материалисттік теориялар	Ауызша, фронтальды түрде сұрау
2	ҚР Конституциясында бекітілген әлеуметтік, саяси, экономикалық құқық-тарға талдау жасап, мысал келтіру	Жазбаша, конспект тексеру
3	Сот, адвокатура, нотариат орган-дарының құқықтық жағдайы	Жазбаша, конспект тексеру
4	Тікелей және көлбеу әкімшілік қатынастарға мысал келтіру, бұлтарт-пау, мәжбүрлеу шаралары	Шағын топпен жұмыс жасау
5	Сатып алу-сату, жалға беру шарт-тарын дайындау	Жазбаша, конспект тексеру
6	Патронат институты Құрсақ ана мен ықтимал ата аналардың құқықтық жағдайлары	Жазбаша, конспект тексеру
7	Мемлекеттің ақша несие саясаты	Жазбаша, конспект тексеру
8	Салық түрлері Салықтық преференциялар (Т кестесін толтыру)	Жазбаша, конспект тексеру
9	Эвтаназияға көзқарасыңыз	Позицияны иелену
10	ҚР еңбек заңнамаларында көр-сетілген жұмыс уақытының түрлері	Жазбаша, конспект тексеру
11	Экология, жер қатынастарының құқықтық негіздері	Жазбаша, конспект тексеру
12	ҚР еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру құқығы негіздері	Жазбаша, конспект тексеру
13	Кінәсіздік презумпциясы Дәлелдеме Қажетті қорғану	Жазбаша, конспект тексеру
14	Ашық және жабық түрде өткізілетін істер	Жазбаша, конспект тексеру

СӨЖ тапсырмалары

Р/н №	Тапсырманың тақырыбы	Бақылау нысаны	Өткізу мерзімі
Күндізгі оқу түрі
1	Мемлекет және құқық теориясының пәнi мен әдiсi. Заң ғылымы реттейтін қоғамдық қатынастар. Мемлекет пен құқық пайда болуы және дамуы. Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы теориялар. Құқықтық мемлекеттiң сипаттары.	Конспект, флип чарт	2 апта
2	Қазақ жерiндегi мемлекет пен құқықтың тарихы. Құқық шығармашылығы, құқықты қолдану, жүзеге асыру. Заңды көзқарас пен заңды нигилизм. Құқықтық сана мен құқықтық мәдениет.	Конспект, тірек кесте сызу	3 апта
3	ҚР азаматтарының консти-туциялық құқықтары, бостандықтары және міндеттері.	Реферат	4 апта
4	Мемлекеттiк қызметтiң қағидалары. Мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтық мәртебесi. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң негiзгi қызметтерi. Атқарушы билiктiң орталық органдары.	Конспект	5 апта
5	Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы ҚР кодексiнiң қағидалары. Әкiмшiлiк жазаның түрлерi. Әкiмшiлiк iстердi қарау тәртібі. Бұлтартпау шаралары.	Конспект, кесте толтыру	6 апта
6	Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және олардың құзыреті. Істі сотта қараудың мен шешудің принциптері. Судьялардың ерекше өкілеттіктері. Әділет органдарының қызметі мен мәртебесі. Адвокатура мен нотариат.	Конспект	10 апта
7	Мемлекеттiң қаржылық қызметi. Салықтық құқықтың дерек көздерi. Салық қатынастары. Салықтардың функциясы, салық қызметi. Жеке табыс салығы.	Конспект	11 апта
8	Заңды тұлғаның түсінігі және түрлері Интеллектуалдық меншiк құқығы. Шарт жасаудың тәртiбi. Отбасы ұғымы. Отбасылық құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері. Некеге тұру және оны тоқтатудың тәртібі.	Конспект, талап сатып алу және сату шартының жобасы	12 апта
9	Келісімдер мен еңбек шарттарының қағидаттары. Жеке еңбек шарты. Жеке еңбек шартын бұзу негіздері. Ұжымдық еңбек шарттарына сипаттама. Міндетті әлеуметтік сақтандыру. Әлеуметтік қамсыздандыруға анықтама. Қазақстанда зейнетақымен қам-сыздандыру жүйесі. Мүгедектігі, асыраушысынан айрылғанда әлеу-меттік қам-сыздандыру. ҚР жер заңдарының принциптері. Жер қорының түрлері.	Конспект, еңбек шартының жобасы	13 апта
11	"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңына түсініктеме. Меншікке қарсы, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар. Қылмыстық-процессуалдық іс жүргізудің бастаулары мен оның міндеттері. Азаматтық процестің тараптары. Азаматтық талап-арыздың түрлері. Азаматтық процесстің кезеңдері.	Конспект, талап арыз жобасы	14 апта
Сырттай оқу түрі
1	ҚР азаматтарының консти-туциялық құқықтары, бостандық-тары және міндеттері	Жазбаша конспект	1апта
2	Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және олардың құзыреті. Істі сотта қараудың мен шешудің принциптері. Судьялардың ерекше өкілеттіктері. Әділет органдарының қызметі мен мәртебесі. Адвокатура мен нотариат.	Жазбаша конспект	2 апта
3	Заңды тұлғаның түсінігі және түрлері Интеллектуалдық меншiк құқығы. Шарт жасаудың тәртiбi. Отбасы үғымы. Отбасылық құқықтық қатынастардың субъектілері мен объектілері. Некеге тұру және оны тоқтатудың тәртібі.	Жазбаша конспект	3 апта
4	"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңына түсініктеме. Меншікке қарсы, экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар. Қылмыстық-процессуалдық іс жүргізудің бастаулары мен оның міндеттері. Азаматтық процестің тараптары. Азаматтық талап-арыздың түрлері. Азаматтық процесстің кезеңдері	Жазбаша конспект	4 апта

Емтиханға дайындалуға және өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар, соның ішінде тесттер

Құқықтық нигилизм дегеніміз не?

A.құқықты мойындау..

B..заңды сыйлау..

C.Құқықты жоққа шығару, заңдарды мойындамау..

D..заңды орындау..

E..құқықты құрмет тұту..

2.Мемлекеттің қандай белгілері бар, оның қоғамдық ұйымдардан ерекшеліктері?

A..жарғысының болуы..

B..қоғамдық меншігінің болуы..

C.+.құқықтың болуы..

D..аумақтық бөлімшелерінің болуы..

.E..мүшелерінің жарна төлеуі..

3.Мемлекеттік биліктің жоғарылығын және басқа мемлекеттермен қарым-қатынаста тәуелсіздігін көрсететін қасиеті?.

A..құқық қабілеттілігі..

B. егемендік..

C..объективтік..

D..бюрократтық..

E..тоталитарлық..

4.Құқықтық мемлекетке негіз болып табылатын қағидалар

A..қоғамдық пікір..

B.рулық мүдде..

C.заң үстемдігі..

D..тыйым салу басымдылығы..

E..моральдық принциптер..

5..Құқықтың түсінігі:.

A..құқық үстем таптың мүддесін қорғайтын құрал..

B.құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын жүие..

C..моральдық қатынастар..

D..қоғамдық норма..

E..әлеуметтік норма..

6.Құқықтық норма:.

A..әділеттілік туралы қағида..

B..адамдардың тәртібін реттейтін нормалар..

C..қоғамдық ұйымдардың тәртіп ережелері..

D.Құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқын анықтайтын және орындауды міндеттейтін жалпы ереже..

.E..жалпы қоғамдық тәртіп ережелері..

7.Қазақстан тарихында заңдарды бірінші рет бір жүйеге келтірген кім?.

A.Абылай хан..

B.Тәуке хан..

C.Қасым хан..

D.Есім хан..

E.Әбілхайыр хан..

8.Саяси режимдердің түрлері:.

A..автократиялық, технократиялық..

B..демократиялық, антидемократиялық..

C..түрлерге бөлінбейді..

D..ешқайсысы дұрыс емес..

E..саяси, қоғамдық..

9.Қазақстан Республикасындағы құқықтың қайнар көздері:.

A..прецеденттер, шарттар, әдет-ғұрыптар..

B..нормативті актілер, құқықтық әдет-ғұрыптар, прецеденттер, нормативті шарттар ..

C. нормативті актілер, нормативті шарттар..

D..заңдар, қаулылар, жарлықтар, ережелер, нұсқаулар..

E..мемлекеттік органдар шығаратын барлық нормативті құжаттар ..

10.Төмендегілердің қайсысы құқықтық қатынастың құрамына жатпайды?

A..субъект..

B. формальдық..

C..объект..

D..заңға негізделген айғақ..

E..мазмұн..

11.Құқықтың негізгі қайнар көзі:

A..тұрақты кесімдер ..

B.құқықтық -нормативтік шарттар..

C..уақытша кесімдер..

D..моральдық нормалар..

E..партиялардың нұсқаулары..

12..Құқықтық белсенділіктің түрлері:.

A..құқықтыр..

B.әрекеттілік, саналылық..

C..міндеттер..

D..әділеттілік..

E..моральдық тұрақтылық..

13.Теріс қылықтың қылмыстан қандай айырмашылығы бар? .

A..кінәлілігі жағынан айырмашылығы бар..

B..Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша айырмашылығы бар..

C..ниеттілігі жағынан айырмашылығы бар..

D..абайсыздығы жағынан айырмашылығы бар..

E..айырмашылығы жоқ..

14.Құқықтық нормалар саласы:.

A..тыйым салушы нормалар..

B..әкімшілік, азаматтық, қылмыстық еңбек және т.б...

C..міндеттеуші нормалар..

D..императивтік нормалар..

E..дипозитивтік нормалар..

15.Құқық нормаларымен реттеу нәтижесінде қалыптасатын ерекше қатынастар қалай аталады?.

A..тұлғалық қатынастар..

B..құқықтық қатынастар..

C..тұрақты қатынастар..

D..моральдық қатынастар..

E..әдеттік қатынастар..

16..Заң шығаршы орган қабылдайтын нормативті акті қалай аталады?.

A..бұйрық..

B. заң..

C..шешім..

D.үкім..

E.меморандум..

17.Заңға негізделген айғақ дегеніміз не?.

A..оқиғалар..

B..тіршілік жағдайлары..

C..төтенше жағдайлар..

D. құқықтық салдары бар өмір жағдайлары..

E.табиғаттың құбылыстары..

18.Унитарлық мемлекет

A..бір ұлтты мемлекет..

B.әкімшілік -территориялық құрылымнан тұратын біртұтас мемлекет..

C..тарихи дәстүрден құрылған мемлекет..

D..демократиялық мемлекет..

E..тоталитарлық мемлекет..

19..Заңның кері күші бола ма?.

A..болады..

B..егер шартта өзгеше көзделмесе, болады..

C. жалпы ереже бойынша болмайды..

D..болады, егер шартта арнайы қарастырылса..

E..заңмен тиым салынса, болмайды..

20. Құқыққа ие болу және міндет атқару қабілеттілігі не деп аталады?.

A..Құқықтық қатынас..

B.Әрекет қабілеттілік..

C..Құқық шығармашылығы..

D..Құқық бұзушылық..

E..Мұра қалдыру..

21.Әрекет қабілетсіз деп неше жасқа дейінгі балаларды қарастырамыз?.

A..10 жасқа дейінгі балалар..

B..12 жасқа дейінгі балалар..

C.14 жасқа дейінгі балалар..

D..16 жасқа дейінгі балалар..

E..18 жасқа дейінгі балалар..

22.Құқықтық нормаларға сәйкес, заңдылыққа негізделген қоғамдық қатынастар тәртібі қалай аталады?.

A..Ерекше жағдай ..

B..Біркелкі тәртіп..

C.Құқықтық тәртіп..

D..Тыныштық..

E..Ережелік..

23.Құқық бұзушылық үшін жаза қарастырылатын құқық нормасының бөлігі қалай аталады?

A.санкция; ..

B..альтернатив; ..

C.. диспозиция;..

D..реституция..

E..императив;..

24.Қандай нормативтік актінің ең жоғары заңдық күші бар?

A..Бұйрық..

B..Жарлық..

C. Заң..

D..Қаулы..

E..Өкім..

25.Заңды міндет дегеніміз не?.

A..тәртіптің жағымды шеңбері..

B.құқықтық нормада нақты көрсетілген қажетті іс-әрекеттің түрі мен өлшемі..

C..субъективтік құқықты қанағаттандыру..

D..талаптану..

E..әлеуметтік қажеттілік..

26.Қажетті жағдайда мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілетін әлеуметтік норманы көрсетіңіз:

A..әдет- ғұрыптық норма; ..

B..моралдық норма;..

C.құқықтық норма; ..

D..техникалық норма...

E..діни норма;..

27.Субъект мінез-құлқының қандай болуы керек екндігін белгілейтін құқық нормасының бөлігі қалай аталады?.

A..заң;..

B..гипотеза; ..

C диспозиция; ..

D..абстракция...

E..санкция;..

28..Ұқсастық бойынша қолданылатын құқық қайнар көзін көрсетіңіз:.

A прецедент...

B..құқықтық әдет-ғұрып; ..

C..аналог;..

D..нормативті акті; ..

E..келісім-шарт;..

29.Мемлекеттің түпкі тамыры отбасы деп қарастыратын теорияны көрсетіңіз:.

A..материалистік теория; ..

B..психологиялық теория;..

C..теологиялық теория;..

D..күш теориясы; ..

E.патриархалдық теория...

30.Құқықтық қатынастың субъектілері:.

A..мемлекеттік нормалар..

B.Жеке және заңды тұлғалар..

C.нормативтік актілер жиынтығы..

D.шағын ұйымдар..

E.кәсіптік ұжымдар..

31.Құқықтық қатынастар құрамы:.

A..оның субъектісі, объектісі, объективті жағы, субъективті жағы;..

B.құқықтар мен міндеттер және заңдық фактілер;..

C.оның субъектісі, объектісі және субъективті құқық пен заңдық міндет;..

D..әрекет немесе әрекетсіздік, зардап және екеуінің арасындағы себепті байланыс;..

E..құқықтық норма, қоғамдық қатынас, заңдық фактілер...

32..Әлеуметтік нормалар дегеніміз:

A..жеке тұлғалардың қатынасын реттеу..

B..өндірістік қатынастарды реттеу тәртібі..

C..заңды қатынастарды реттеп, басқаратын нормалар..

D.барлық қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұратын жүйе..

E..мемлекеттік органдардың жұмысын реттейтін нормалар..

33.Құқықтық реттеудің әдіс-тәсілдері

A..декларация қабылдау..

B..бағдарлама жасау..

Cтыйым салу, ерік беру, міндеттеу..

D..нұсқау беру..

E..үндеу жасау..

34.Нормативтік актінің кіріспесі қалай аталады?.

A..кіріспе..

B.преамбула..

C..преюдиция..

D..гипотеза..

E..санкция..

35.Құқық қатынастар мазмұнынын не құрайды?

A.Субьективті құқық пен заңдық міндет..

B..Тұлғалардың іс-әрекеттері..

C..Материалдық және материалдық емес игіліктер..

D..Заңдық айғақтар..

E..Құқық субьектісі мен обьектісі..

36.Құқықтық сала дегеніміз не?

A..құқықтың нысаны..

B..құқықтың типі..

C.біртекетес қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар жиынтығынан тұратын құқық жүйесінің бір бөлігі..

D..құқықтың ішкі жүйесі..

E..құқықтың сыртқы жүйесі..

37.Құқықтық қатынастардың объектілері

A..құқықтық қатынастың пәні..

B..қоғамдық қатынас..

C.құқықтық қатынастардың субъектісінің мүдде-мақсаты, іс-әрекеті, материалдық және материалдық емес игіліктер..

D..жеке меншік..

E..субъектілердің өзара шарты..

38.Сот тәжірибесіне түсінік беретін органдар:.

A..Әділет министрлігі..

B..Конституциялық кеңес..

C.Жоғарғы Сот Пленумы..

D..Мемлекет және құқық институты..

E..Президент..

39.Конституциялық монархия түріндегі мемлекетті көрсетіңіз:.

A..Катар; ..

B..Италия;..

C.Жапония; ..

D..Түрікменстан..

E..Германия...

40.Т..Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы қашан қабылданды?.

A.29 сәуір 1995 жыл..

B.25 қазан 1995 жыл..

C.16 желтоқсан 1996 жыл..

D.30 тамыз 1995 жыл..

E.28 қаңтар 1995 жыл..

41.Конституциялық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар- бұл

A..қылмыстық жазаға тартуға байланысты қатынастар..

B..мүліктік қатынастар..

Cадам, қоғам және мемлекет арасындағы билікті жүзеге асыруға байланысты қатынастар..

D.мемлекеттік бюджетті ұалыптастыруға байланысты қатынастар..

E.азаматтық істерді жүргізуге байланысты қатынастар..

42.Президенттік республикаға тән белгі

A.Президенттің үстемділігі қағидаты;..

B.Биліктің бөліну қағидаты;..

C.Парламенттің үстемділігі қағидаты;..

D.Үкіметтің коалициялық жолмен құрылуы;..

E.Президенттің саяси жауапкершілігінің болмауы...

43.Сотталған адамдарды кешірім жасау туралы құжатты кім қабылдайды?

A.Президент..

B.Парламент..

C.Жоғарғы сот..

D.Сенат..

E.Мәжіліс..

44.Мәжіліс депутаттарын сайлау қалай жүзеге асырылады?.

A..Мәслихат депутаттары жиналысында жанама сайлау құқығы негізінде..

B..Жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде..

C..Әр түрлі аумақ тұрғындарының жұрт сенген өкілдері арқылы..

D..Аумақтардың сайлаушылары арқылы..

E..Халықтың ынталы тобымен..

45.Азаматтардың бірлесу бостандығы құқығын қалай түсінуге болады?.

A..Жеке меншікке қол сұқпау..

B..Қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау..

C.Партияға, кәсіподаққа мүше болу құқығы..

D..Абырой мен ар-намысты қорғау..

E..Республикадан тыс жерлерге және кедергісіз қайтып оралу..

46.Парламенттік республикаға жататын мемлекетті көрсетіңіз:

A..Қазақстан;..

B..АҚШ; ..

C.Германия; ..

D..өзбекстан...

E..Ресей;..

47.Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша заңдық бастама құқығына ие субъектіні көрсетіңіз:

A.Бас прокурор;..

B.ҚР Үкіметі; ..

C..ҚР Жоғары Соты; ..

D..ҚР Конституциялық Кеңесі;..

E.Ұлттық банктің төрағасы;..

48.Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы кім?.

A.президент..

B..парламент..

C.халық..

D..үкімет..

E..жоғары кеңес..

49.Қазақстан Республикасын басқару түрі:.

A..Президенттік..

B..Парламенттік..

C..Халықтық-демократиялық..

D.Жартылай президенттік, жартылай парламенттік..

E..Дуалистік монархия..

50.Жалпылама адам құқығының Декларациясы қай жылы қабылданды?.

A..1946..

B..1952..

C..1963..

D.1948..

E2000..

Емтиханға дайындалуға арналған сұрақтар

Мемлекет және құқық теориясының пәні мен әдісі.

Конституция ұғымы, даму кезеңдері. ҚР Конституциясы Ата заң.

Атқару билігі органдарының функциясы.

Әкімшілік құқықтың түсінігі, пәні және негіздері.

Мемлекет туралы негізгі түсініктер.

ҚР Конституциясының негізгі қағидалары.

Салааралық және аймақтық басқарудың ҚР ұйымдастырылуы.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің негізгі қағидалары.

Құқық туралы негізгі түсініктер.

ҚР Конституциясы бойынша азматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары.

Мемлекеттік қызмет.

Әкімшілік жазалар.

Құқық туралы негізгі түсініктер.

ҚР Конституциясы бойынша азматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары.

Мемлекеттік қызмет.

Әкімшілік жазалар

Құқық қорғау органдарының түсінігі.

Азаматтық құқықпен реттелетін қатынастар.

ҚР қаржы құқығының негіздері

Экология және жер құқығы.

Құқық қорғау органдарынң түсінігі.

ҚР Азаматтық кодексінің негізгі қағидалары.

Еңбек құқықтық қатынастарының негіздері.

Қылмыс түсінігі және оның құрамдары.

Отбасы және мұрагерлік құқық негіздері.

ҚР процессуалдық құқық негіздері.

Қылмыстық жаза.

Салық заңдарының негіздері.

Қортынды бақылауға дайындалуға арналған сұрақтар

1 Мемлекеттің қандай белгілері бар, оның қоғамдық ұйымдардан ерекшеліктері?

2 Мемлекеттік биліктің жоғарылығын және басқа мемлекеттермен қарым-қатынаста тәуелсіздігін көрсететін қасиеті?

3 Құқықтық мемлекетке негіз болып табылатын принциптер.

4 Саяси режимдерің түрлері.

5 Саяси режимнің нысанының астарынан не түсінуге болады?

6 Антидемократиялық режимнің белгісі не болып табылады?

7 Президенттік республикаға тән белгі:

8 Шексіз монархияның белгілері

9 Ортақ мүддені қамтамасыз ету үшін мемлекеттердің уақытша одағын құрайтын мемлекеттік құрылыс нысаны қалай аталады?

10 Парламенттік Республикаға тән белгілер

11 Мемлекеттің түпкі тамыры отбасы деп қарастыратын теория

12 Құқықтың түсінігі.

13 Құқықтық нормалар жеке тұлғалар тәртібіне қандай әдіс-тәсілдермен әсер-ықпал етеді?

14 Атқаратын функциясына қарай құқықтық нормалардың бөлінісі.

15 Құқықтың негізгі көздері.

16 Ең жоғарғы заң шығару органы қабылдайтын құқықтық акт қалай аталады?

17 Үкімет нормативті-құқықтық актінің қандай түрін шығарады?

18 Қандай заңның кері күші бар?

19 Субъект мінез-құлқының қандай болуы керек екендігін белгілейтін құқық нормасының бөлігі қалай аталады?

20 Ұқсастық бойынша қолданылатын құқықтың қайнар көзі.

21 Құқықтық норманың гипотезасының түрлері.

22 Құқықтық қатынастдың құрамдары.

23 Құқық нормаларымен реттеу нәтижесінде қалыптасатын ерекше қатынастар қалай аталады?

24 Заңға негізделген айғақ дегеніміз не?

25 Өз әрекетімен құқыққа ие болу және міндет атқару қабілеттілігі не деп аталады?

26 Құқықтық қатынастың субъектілері:

27 Құқықтық қабілеттілік адамдарда қай кезден басталады?

28 Заңды міндет дегеніміз не?

29 Заңға негізделген айғақтар дегеніміз.

30 Құқықтық белсенділіктің түрлері:

31 Құқықтық нигилизм дегеніміз не?

32 Теріс қылықтың қылмыстан қандай айырмашылығы бар?

33 Құқықтық реттеудің әдіс-тәсілдері қандай?

34 Құқықтық сала дегеніміз не?

35 Құқықтық жүйенің элементтері:

36 Мемлекеттік орган жүзеге асыратын құқықты іске асыру нысаны

37 Құқық - әділетті, жақсы қоғамдық қатынастарды реттеп басқаратын нормативтік актілердің жиынтығы. Бұл түсінік – ұғым қандай теорияға тән?

38 Құқық – табиғи заңдарға сәйкес болуға тиісті. Бұл түсінікті ұғым қандай теорияға тән?

39 Қандай құқықтық жүйе соттың нормативтік актісін құқық шығармашылықтың негізі дейді?

40 Қазақстан тарихында заңдарды бірінші рет бір жүйеге келтірген кім?

41 Конституциялық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар

42 Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы кім?

43 Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілік мерзімі:

44 Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысының нысаны:

45 Қазақстан Республикасында заң шығару билігін атқаратын орган:

46 ҚР атқарушы билігін жүзеге асыратын және оның қызметіне басшылық жасайтын орган:

47 Қазақстан Республикасының заң шығарушы қызметін жүзеге асыратын органдар неше палатадан тұрады?

48 Мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу жолдары:

49 Мәслихатты халық неше жылға сайлайды?

50 Қазақстан Республикасы және Қазақстан атауларының мәні барабар ма?

51 Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар ма?

52 Конституция бойынша мемлекеттің меншігінде болатындар.

53 Жоғары Сот кепілдемесі бойынша республика Президенті кімдерді қызметке тағайындайды?

54 Әкімшілік қатынастардың пәні:

55 Республикадағы атқару органдары жүйесін қай мемлекеттік билік органы басқарады?

56 Әкімшілік құқық реттейтін қоғамдық қатынастар-бұл ....

57 Әкімшілік құқық жүйесі дегеніміз:

58 Әкімшілік – құқықтық жіктелу мазмұны бойынша мынадай түрлерге бөлінеді:

59 Әкімшілік құқықтың негізгі қайнар көздері қандай?

60 Үкімет шығаратын актілер:

61 Мемлекеттік қызметшілердің түрлері:

62 Мемлекеттік қызметкерлерге кәсіпкерлікпен айналысуға жол беріле ме?

63 Министр қай мемлекеттік қызметшінің санатына жатады?

64 Мемлекеттік қызметке кірушіге қойылатын талаптар қандай?

65 Мемлекеттік қызметті қандай заң реттейді?

66 Мемлекеттік басқарудың қай актілері құқықтық сараптамадан өтеді?

67 Әкімшілік жауапкершіліктің субъектілеріне қанша жасқа толғандар жатады?

68 Полицияда азаматтың аты-жөнін анықтау үшін уақытша ұстау қанша сағаттан аспауы тиіс?

69 Әкімшілік жазалаудың ең көп тараған түрі:

70 Әкімшілік құқық бұзғандығы үшін жауапқа тартуға қандай құжат негіз болады?

71 Әкімшілік құқықтық жауапкершілікке тартылатын жеке тұлғалар кімдер?

72 Әкімшілік жаза түрлері

73 Әкімшілік айыппұл неге есептелінеді?

74 Әкімшілік қамауды кім шешеді?

75 Әкімшілік қамаудың мерзімі (тәулікке дейін):

76 Қандай жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманың керегі жоқ?

77 Қай мезгілден әкімшілік іс қозғалады?

78 Әкімшілік құқық бұзушылық істі қарауға құзіреті бар органдар:

79 Арнайы құқықтан айыру мерзімдері қандай?

80 Азаматтық құқықты реттейтін негізгі нормативтік акт:

81 Азаматтық құқықтық қатынастардың қатысушылары:

82 Азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеттілігі:

83 Құқықтық қабілеттілік адамдарда қай кезден басталады?

84 Азаматтық әрекет қабілеттілігі қанша жастан толық түрде пайда болады?

85 Азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекені қалай аталады?

86 14 жастан 18 жасқа дейінгілер мәмілелерді қалай жасайды?

87 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілені кімдер жасайды?

88 Егер азаматтың тұрғылықты жерінде қанша уақытқа дейін деректер болмаса сот оны хабар-ошарсыз кетті деп таниды?

89 Егер азаматтың тұрғылықты жерінде қанша уақытқа дейін деректер болмаса сот оны өлді деп жариялайды?

90 Мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық құқықтардың несі?

91 Ар-намыс және іскерлік беделіңді қалай қорғауға болады?

92 Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, қанша сомадан асса мәміле жазбаша жасалады? (АЕК)

93 Мәмілелердің жасалу нысандары қандай?

94 Заттың тағдырын шешетін меншік құқығы элементі:

95 Ортақ меншіктің қандай түрлерін білесіз?

96 Екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі мүлік оларға қандай меншік құқығымен тиесілі болады?

97 Жеке кәсіпкерліктің түрлері:

98 Заңды тұлғалардың түрлері:

99 Шаруашылық серіктестік дегеніміз...

100 Акционерлік қоғам ұғымы.

101 Заңды тұлға құрмай кәсіпкерлікпен шұғылданатын жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу қалай жүргізіледі?

102 Банкроттық дегеніміз:

103 Шарт жасау ұсынысын қабылдаған тұлға:

104 Талап қою мерзімі деген не?

105 Міндеттеменің тараптары қалай аталады?

106 Міндеттеме дегеніміз не?

107 Ақшалық міндеттемені орындау жері анықталмаса, ол қайда орындалады?

108 Сатушы сатып алушыға өзі өндіретін тауарды кәсіпкерлік қызметке беруге міндеттенген шарт:

109 Бір тарап басқа тараптың меншігіне тегін беруге міндеттенетін шарт:

110 Сатып алу-сату шарты дегеніміз не?

111 Жалға беруші жалға алушыға мүлікті ақы төлеп уақытша пайдалануға беретін шарт:

112 Мердігерлік шарттың тараптары

113 Кепілге салынған мүлік кепіл салушының иелігіне қалатын кепіл түрі қалай аталады?

114 Кепілге салынған мүлікті кепіл беруші кепіл ұстаушының иелігіне беретін кепіл түрі қалай аталады?

115 Қазақстан Республикасында неке қайда тіркеледі?

116 Жасы кәмелетке толмаған бір баланы асырау үшін заң бойынша қандай мөлшерде алимент өндіріледі?

117 Азаматтың қайтыс болған жағдайында өз дүние-мүлкін кімге қалдыру жөніндегі тірі кезіндегі ұйғарымы:

118 Жасы кәмелетке толмаған екі баланы асырау үшін заң бойынша қандай мөлшерде алимент өндіріледі?

119 Мұра ашылғаннан кейін мұраны қабылдау мерзімі:

120 Мұраға қалдырудың түрлері:

121 Құқық қорғау органдары қызметі дегеніміз....

122 Құқық қорғау қызметінің негізгі бағытары...

123 Судья сот төрелігін іске асыру кезінде неге бағынады?

124 Адамның кінәлі екені сот арқылы анықталғанға дейін оның кінәсіз деп саналатынын білдіретін принцип:

125 Қылмыстық сот ісін жүргізудің демократиялық принциптері:

126 ҚР-сының азаматтары судьялық қызметке тағайындалуға мүмкіндік жасы:

127 Прокуратураның негізгі қызметі қандай?

128 Бас Прокурор өкілеттілігінің мерзімі неше жыл?

129 Жеке адамды, қоғам мен мемлекетті ішкі және сыртқы қауіп-қатерден заңға сәйкес қорғауды жүзеге асыратын арнаулы орган:

130 Қоғамдық тәртіпті қорғау құзіреті бар орталық атқарушы орган:

131 Қаржы полициясының өкілеттіктері қандай?

132 Қылмыстық-атқару мәселесімен шұғылданатын министрлік:

133 Нотариат дегеніміз:

134 Елдің ақша жүйесін, ұйымдастыру, мемлекеттің ақша қорларын бөлу және пайдалану мемлекеттің қандай қызметі болып табылады?

135 Мемлекеттің қаржылық құқығы дегеніміз....

136 Қаржы құқығының жүйелері ....

137 Бюджеттік құқық нені реттейді?

138 ҚР бюджет қатынастарын реттейтін нормативтік акт.....

139 Мемлекеттік ақша қорының қалыптасуының және бөлінуінің қаржылық жоспары бекітілген қаржылық-құқықтық акті.....

140 Қазақстан Республикасындағы акциздердің ставкасын кім бекітеді?

141 Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті қандай бөлімдерден тұрады?

142 Бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлем.....

143 Жеке табыс салығы бойынша декларация беру мерзімі:

144 Күнтізбелік жыл қандай салықтың салық кезеңі болып табылады?

145 Қосылған құн салығының объектісі.....

146 Акциздің мәні қандай?

147 Еңбек құқығы дегеніміз .....

148 ҚР еңбек қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік акт:

149 Қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы жазбаша келісім:

150 Қызметкер өз еркімен жұмыстан босағанда, жұмыс берушіні қандай мерзімде ескертуі тиіс?

151 Жұмыс уақытының заң орнатқан ұзақтылығы қандай?

152 Жұмыстан қысқарту туралы қызметкерді алдын ала ескерту мерзімі:

153 Заң орнатқан жыл сайынғы еңбек демалысының мөлшері:

154 Сынақ мерзімінің ұзақтығы:

155 ҚР зейнетақымен қамсыздандыруды қай заң реттейді?

156 Салымшының міндетті зейнетақы жарнасының мөлшері (%) :

157 ҚР Қылмыстық құқық қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік акт:

158 Жаза дегеніміз:

159 Қылмыс ұғымы:

160 Қылмыстық жауаптылықтың негізіне не жатады?

161 Банда қылмысқа қатысудың қай нысанына жатады?

162 Шартты жаза?

163 Жазаның мақсаттары?

164 Қылмыс пен қылмыс еместіктің айырмашылығы неде?

165 Қылмыс санаттары ......

166 Кiнәнiң түрлері......

167 Аталғандардың қайсысы қылмыстың құрамына жатпайды?

168 Төмендегілердің қайсысы қызметтік қылмыстарға жатады?

169 Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бір негізі:

170 Экологиялық құқық дегеніміз:

171 Жер қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы:

172 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар қандай қоғамдық қатынастарды реттейді?

173 ҚР Жер қатынастарын реттейтін негізгі нормативтік акт:

174 Жер қорының санаттары....

175 Қалаларды, кенттерді, ауылдарды, селолар мен басқа қоныстарды дамыту үшін берілген жер:

176 Ауылдық жердегі өзіндік немесе қосалқы үй шаруашылығын жүргізу үшін тегін берілетін суарылмайтын жер учаскесінің мөлшері (га):

177 Ауылдық жердегі өзіндік немесе қосалқы үй шаруашылығын жүргізу үшін тегін берілетін суарылатын жер учаскесінің мөлшері (га):

178 Жеке тұрғын үй құрылысы үшін берілетін жер учаскесінің мөлшері (га)

179 Бағбандық, сондай-ақ саяжай құрылысы үшін берілетін жер учаскесінің мөлшері (га)

180 Сервитут дегеніміз:

Интернет-көздері

www.zakon.kz

www.jurist.kz