- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Тридцать первое задание
→ авырырга – болеть; ул авырый – он болеет авыртырга – болеть; баш авырта – голова болит |
Искәндәр: Нигә бүген Хәбир институтка килмәде икән?
Әлфия: Хәбир авырып китте бит.
Марат: Әллә бакчада салкын тигәнме?
Рәмзия: Әйе, ул үзе җылы киенгән иде, ләкин барыбер бакчада ул төчкерә башлада.
Әлфия: Ә бүген иртә белән ул миңа шалтыратты. Аның томау, тамагы авырта.
Марат: Мин шуңа күрә көз көне өйдән чыгарга да куркам. Көзге салкын җилләр һәм салкын яңгырлар миңа бигрәк тә зыянлы.
Искәндәр: Ә кайберәүләр, киресенчә, көзне яраталар. Мәсәлән, мин. Көзнең бик матур көннәре була.
Әлфия: Ләкин нәкъ көзен күп кешегә салкын тия.
Марат: Минем Рәис Абыйны (аңа алтмыш яшь тулды инде) көз көне йөрәге борчый. Яңгырлы көннәрдә аның, өйдә ятып, башлары әйләнә башлый. Ул нәрсә эшләргә белмичә, яңгыр астында гөмбәгә дип урманга чыгып китә.
Әлфия: Хәзер бит гөмбәләр белән дә агуланырга була…
Марат: Гөмбә җыйганда, белгән гөмбәләрне генә алырга кирәк.
Искәндәр: Хәзер шулай инде: нәрсә ашасаң да, нәрсә эшләсәң дә, кая гына барсаң да – сакланырга кирәк.
Марат: Авыруларның да хәр көнне яңалары чыгып тора бит.
Әлфия: Марат, син башың авыртканда, нәрсә эчәсең?
Марат: Башым көчле авыртканда, «Парацетамол» эчәм, ә бераз генә авырткан чакта йокларга ятам. Минемчә, йокы – дөньяда иң яхшы дару.
Искәндәр: Ә минемчә, кешегә күбрәк саф һава суларга, ешрак табигатькә чыгарга, физкультура белән шөгыльләнергә кирәк.
Рәмзия: Әйе, чыннан да. Мин дә нәкъ шулай уйлыйм. Авылда яшәгәндә, бер дә авырмыйм, чөнки анда физик эш. Ә шәһәрдә китапханәдә утырасың, тулы автобусларда интегәсең, ә аннары бүлмәгә кереп бикләнәсең.
Марат: Бәлки, сез сөйләгән дөрестер, ләкин сәламәтлек турында кайгырырга вакыт та кирәк бит. Ә минем, кызганыч, физкультура белән шөгыльләнергә вакытым юк.
Әлфия: Ә нәрсәгә вакытың бар соң синең?
Марат: Минем вакытым китаплар укырга, ьелевизор карарга, йокларга гына җитә. Андый әйберләргә минем нәфесем бик зур. Теге табиб янына килгән кеше кебек. «Доктор, миңа, зинһар, нәфескә каршы таблетка бирегезче… Ләкин ул таблетка зур, бик зур булсын!» – дигән ул.
Әлфия: Мин бүген Хабир янына барырмын. Хәбирнең хәлен белеп кайтырга кирәк. Кем минем белән бара?
Марат: Мин шалтыратырмын гына инде һәм аңа бер-ике файдалы киңәш бирермен.
Рәмзия: Мин дә, Әлфия, синең белән барырмын.
Искәндәр: Мине дә үзегез белән алсагыз, барыр идем… Бәлки Хәбирнең кәефе күтәрелер. Дәвалану өчен тынычлык кына түгел, ә бераз күңелне күтәрергә дә кирәк, дип уйлыйм.
Педиатр: Педиатр дип балалар табибын атыйлар. Ул балалар хастаханәсендә эшли. Балаларга махсус дәвалану кирәк. Олыларга яраган дарулар кайчак балаларга ярамый.
Терапевт: Терапевт – кешенең эчке авыруларын караучы табиб. Аның янына кешеләр йөрәк, ашказаны, үпкә һәм башка эчке әгъзалары авыртканда киләләр. Терапевт гадәти укол кадый яки таблеткалар бирә. Гадәттә ул үзенең муенына фонендоскоп киеп йөри.
Стоматолог: Бу табиб тешләрне дәвалый. Аның кәнәфисенә утырырга да куркыныч. Аның махсус җиһазлары бар. Тагын тавышланып эшли торган бормашинасы бар, аның белән стоматолог пациентның тешләрен дәвалый.
Отоларинголог: Колакны, тамакны һәм борынны дәвалаучы табиб отоларинголог дип атала. Сезнең шул әгъзаларыгыз авыртса, сез аның янына барыгыз. Ул сезгә булышыр.
Окулист: Окулист кешенең күзләрен дәвалый. Бу табиб сезгә кирәкле күзлек табар.
Дерматолог: Дерматолог кешенең тире авыруларын дәвалый. Ә тиренең сәламәтлеген саклар өчен, шәхси гигиена кагыйдәләрен үтәргә кирәк.
Тагын нинди махсус табиблар бар? Алар бик күп: онколог, анестезиолог, невропатолог, уролог һәм башкалар. Чөнки, Марат әйткәнчә, һәр елны яңа авырулар барлыкка килә. Алар турында сез үзегез дә сөйли алырсыз, дип уйлыйм.
Шәфкать туташы авырулар янына палатага килеп керә дә:
– Вәлиев! – дип кычкыра, – әйдәгез, уяныгыз тизрәк. Мин сезгә йокы даруы бирергә тиеш! – ди.
– Алло, доктор, булышыгыз! Минем дүрт яшьлек улым минем авторучкамны йотты.
– Бераз сабыр итегез, хәзер килербез!.. Ә хәзер сез нишлисез соң?
– Әлегә мин каләм белән язып торам…
– Сез нигә шулай кычкырасыз? Мин бит әле сезнең тешегезгә орынмадым, – ди теш табибы кәнәфидә утыручы пациентына.
– Сез бит минем аягыма бастыгыз!
– Доктор әфәнде, булышыгыз: миңа томау төште. Нинди дә булса киңәш бирегезче.
– Беренчедән, үзегез белән чиста кулъяулык алып йөрегез. Ә монысы да булышмаса, яңадан килерсез…
КҮНЕГҮЛӘР