- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
1. Сузләрне куплек санда языгыз:
китап – китаплар, дәрес, өстәл, җөмлә, рәт, сыйныф, ишек, рәсем, студент, укытучы, урындык, тәрәзә, трамвай, автобус, ул, хәреф, сан.
2. Тәрҗемә итегез:
китапта – в книге; өстәлдә – на столе, в столе; тәрәзәдән – из окна, от окна, с окна; шәһәргә – в город, к городу.
Шәһәрдә, тактадан, Казаннан, Алабугага, сыйныфка, рәттә, китапта, рәсемдә, өстәлгә, шәһәрдән, Әлмәттә, Әлмәткә, Мәскәугә, китаптан, Чаллыга, җөмләдә, ишеккә, ишектән, өстәлгә, караватта, дәрестән.
Сыйныф – сыйныфта, сыйныфка, сыйныфтан.
Китап – китапта, китапка, китаптан.
Трамвай – трамвайда, ..., трамвайдан.
Рәсем – рәсемдә, рәсемгә, ... .
Тәрәзә – ..., ..., ... .
Ишек – ..., ..., ... .
Җөмлә – ..., ..., ... .
... – ..., рәткә, ... .
3. Сузләрне ике баганага языгыз:
Нечкә сузләр Калын сузләр
Бу, рәсем, бара, курә, сыйныф, укытучы, ничә, тәрәзә, ишек, кайда, утыра, икенче, өченче, алтынчы, квадрат, артында, алдында, урындык, өстәл, җөмлә, авыл, шәһәр, Казан, Зәй, Мамадыш, Питрәч, Идел, рәт, тугыз, сигез, кем, суз, хәреф, автобус, башлана, бетә, тора.
4. Тәрҗемә итегез:
Самолет Казаннан Мәскәугә оча. Автобус Чаллыдан Казанга бара. Поезд Мәскәудән Казанга бара. Студент сыйныфка керә. Тубән Камада троллейбуслар юк, ә Әлмәттә бар. Чаллыда трамвайлар бар. Казан – зур шәһәр. Марат институтка бара. Автобус Алабугадан Казанга бара.
Сыйныфта дурт тәрәзә бар. Бу – зур сыйныф. Сыйныфта ничә өстәл? Сыйныфта ун өстәл, алар артында студентлар утыралар. Укытучы утырамы? Юк, ул басып тора. Марат автобуска карый. Марат автобусны курә. Марат тәрәзәдән карый, ул автобусны курә.
өчпочмакта ничә почмак бар? өчпочмакта өч почмак бар. Ә квадратта ничә почмак? Квадратта дурт почмак бар.
Студентлар нинди дәрестә утыралар? Алар татар теле дәресендә утыралар. Студентлар нинди сыйныфта утыралар? Алар зур сыйныфта утыралар. Студентлар нәрсәләрдә утыралар? Алар урындыкларда утыралар.
5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
В городе, за столом, около окна, в книге, из Казани, в Елабугу, на окне, из окна, к двери, к столу, в столе, на кровати, из Москвы, к Елабуге, со стола.
В классе есть три окна. Студент выходит из класса. Учитель входит в класс. Сколько в классе столов? В классе девять столов. Поезд едет (идёт) из Казани в Москву. Этот автобус едет в Альметьевск? Да, этот автобус едет в Альметьевск. Сколько букв в слове «книга»? В этом слове пять букв.
Где находится доска? Она находится в классе за учителем на стене. Где книга? Книга на столе. Сколько углов в квадрате? В квадрате четыре угла. На каком уроке сидят студенты? Студенты сидят на уроке татарского языка.
6. Сорауларга җавап бирегез:
1) Сыйныф схемасында нәрсәләр бар?
2) Сыйныф схемасында кемнәр бар?
3) Студент Д кайда утыра?
4) Студент Г өченче рәттә утырамы?
5) Сыйныф уртасында кем утыра?
6) Беренче рәттә ничә студент утыра?
7) Сыйныфта ничә студент бар?
8) Ишек янында кем утыра?
9) Тәрәзә янында кем утыра?
10) Студент В тәрәзә янында утырамы?
11) Студент Б артында кем утыра?
12) Студент Ә алдында кайсы студент утыра?
13) Сыйныфта кем басып тора?
14) Сыйныфта такта кайда?
15) «Татарстан» сүзендә ничә хәреф бар?
16) Чаллыда трамвайлар бармы?
17) Франция башкаласы нинди шәһәр?
18) Квадратта ничә почмак бар?
19) Укытучы сыйныфка керә. Дәрес бетәме?
20) Студентлар нинди дәрестә утыралар?
Третий урок
Исем
Исемнәр: Булат, Гөлнара, Гүзәл, Искәндәр, Марат, Алсу…
Исемнәр (грамматик категория): өстәл, китап, укытучы, дәрес, хәреф, шәһәр, автобус…
Исемнәр кем, нәрсә сорауларына җавап бирә. Татар телендә исемнәр килеш (падеж) белән төрләнәләр.
КИЛЕШЛӘР
Татар телендә алты килеш бар:
Иялек килеше
Кешенең ике аягы бар. Кешенең ике кулы бар. Сыйныфның ике тәрәзәсе бар. Балыкның аяклары бармы? Юк, балыкның аяклары юк. Бу җөмләнең ничә сүзе бар? Бу кемнең китабы? Бу Маратның китабы.
Сыйныфта өстәлләр, урындыклар, такта быр. Өстәлнең дүрт аягы бар. Тактаның аяклары юк. Сыйныфның ишеге бар. Такта кара төсле. Өстәлләр яшел.
Ак: ландыш чәчәге төсе; шахмат тактасы аклы-каралы була.
Кара: нефтьне «кара алтын» диләр.
Яшел: киви төсе; газон яшел төсле; татарча «Гринпис» (Green Peace) – яшел дөнья
Кызыл: коммунистлар байрагы төсе
Сары: лимон төсе; светофорның урта төсе
Зәңгәр: глобуста океан төсе; Зәңгәр кит – дөньяда иң зур җәнлек.
Сыйныфның стеналары нинди төсле? Сыйныфның стеналары яшел. Светофорның төсләре нинди? Светофорның кызыл, сары һәм яшел төсләре бар. Сыйныфның идәне нинди? Идән кызыл.
а) Мин студент, мин институтта укыйм. Хәзер мин беренче курста укыйм. Мин институтка барам. Мин татар теле дәресендә утырам һәм тәрәзәдән карыйм. Укытучы тактада татар сүзләре яза, мин тактадан укыйм. Мин китаптан дәфтәргә язам.
б) Син кем? Син эшче. Син студентмы? Юк, син студент түгел. Син укыйсыңмы? Юк, син укымыйсың, син эшлисең. Син хәзер эшкә барасың. Синең китабың бармы? Юк, синең китабың юк.
в) Студент китап укый. Китапта күнегүләр бар. Ул күнегүләр эшли. Дәрестә укытучы студентка күнегүләр бирә һәм ул күнегүләрне эшли. Ә хәзер ул диктант яза.
г) Без – студентлар. Без хәзер сыйныфта. Без татар теле дәресендә утырабыз. Укытучы такта янында басып торпа. Ул тактада сүзләр яза, ә без аларны укыйбыз. Без дәфтәрләргә татар сүзләре язабыз.
д) Сез эшчеләрме? Юк, сез эшчеләр түгел. Сез дә студентлар. Сез нәрсә эшлисез? (нәрсә эшлисез = нишлисез)? Сзх хәзер дичтант язасыз. Семестр бетә, һәм укытучы сездән зачёт ала.
Сез нишлисез? Без институтта укыйбыз. Сез ничәнче курста укыйсыз? Без беренче курста филология факультетында укыйбыз.
е) Алар кемнәр? Алар эшчеләр. Алар студентлар түгел. Алар интститутта укымыйлар, алар заводта эшлиләр. Аларның китаплары бармы? Юк, аларның китаплары юк.
ж) Бу – сыйныф. Сыйныфның ишеге ак. Сыйныфның тактасы кара, стеналары яшел. Ә түшәм нинди? Сыйныфның түшәме ак. Өстәлләр нинди төстә? Алар яшел. Ә укытучының өстәле нинди? Ул зәңгәр.
Машинаның дүрт тәгәрмәче бар. Велосипедның ике тәгәрмәче бар. Кешенең ике кулы һәм ике аягы бар. Балыкның аяклары һәм куллары буламы? Юк, балыкның аяклары һәм куллары булмый. Банан яшел буламы? Әйе, банан яшел була. Ә бу банан яшелме? Юк, бу банан сары. Алмы нинди төсле була? Ә бу алма кызылмы? Юк, бу алма яшел.
КҮНЕГҮЛӘР