22. Рэфармацыя у Еуропе і Беларусі…

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еўропу ўскалыхнуў нябачны дагэтуль па актыўнасцi рэлiгiйны рух, якi ўвайшоў у гiсторыю пад назвай "Рэфармацыя". Ён быў накiраваны супраць засiлля каталiцкай царквы ва ўсiх сферах жыцця, аб'ектыўна меў антыфеадальны характар. Iнiцыятарам i авангардам руху была буржуазiя. У сярэдзіне XVI ст. дух пратэстанцтва павеяў на Беларусi. Разнастайныя сувязi з еўрапейскiмi краiнамi, асаблiва гандаль, вандроўкi цэхавых рамеснiкаў, падарожжы магнатаў, навучанне лiтвiнскай моладзi ў шэрагу унiверсiтэтаў Еўропы садзейнiчалi пастаяннаму прытоку iнфармацыi i ўспрыманню новых рэлiгiйных павеваў тагачасным грамадствам Беларусi. Рэфармацыя на Беларусi развiвалася ў рэчышчы еўрапейскага руху, але не была яе простым водгукам.

Літаратура. У перыяд рэфармацыйнага руху, які аха-піў у сярэдзіне XVI ст. Вялікае княства Літоўскае, прык-метна ажывілася выданне рэлігійна-маральнай, цар-коўна-дыдактычнай, вучэбнай і перакладной літаратуры. У гэтай шырокай шіыні самай рвзнастаЙнай друкаванай прадукцыі ўзнікалі новыя віды і жанры спецыфічнай публіцыстыкі, абумоўленай характерам рэлігійнай ба-рацьбы таго часу. Змяняўся характер літаратуры, якая стала выразніцай пэўных саслоўна-класавых інтарэсаў і тэндэнцый. Літаратура расшырала свой ідэйна-тэматыч-ны дыяпазон і сферу эстэтычнага ўздзеяння. Яна начала часцей звяртацца да фактаў рэчаіснасці і даваць ім ацэн-ку з пункту гледжання цвярозага розуму, прытрымлі-ваючыся традыцый гуманізму эпохі Адраджэння.

Літаратура. У перыяд рэфармацыйнага руху, які аха-піў у сярэдзіне XVI ст. Вялікае княства Літоўскае, прык-метна ажывілася выданне рэлігійна-маральнай, цар-коўна-дыдактычнай, вучэбнай і перакладной літаратуры. У гэтай шырокай шіыні самай рвзнастаЙнай друкаванай прадукцыі ўзнікалі новыя віды і жанры спецыфічнай публіцыстыкі, абумоўленай характерам рэлігійнай ба-рацьбы таго часу. Змяняўся характер літаратуры, якая стала выразніцай пэўных саслоўна-класавых інтарэсаў і тэндэнцый. Літаратура расшырала свой ідэйна-тэматыч-ны дыяпазон і сферу эстэтычнага ўздзеяння. Яна начала часцей звяртацца да фактаў рэчаіснасці і даваць ім ацэн-ку з пункту гледжання цвярозага розуму, прытрымлі-ваючыся традыцый гуманізму эпохі Адраджэння. Выступаючы супраць багацця царквы i яе магутнага уплыву на грамадска-палітычнае жыццё,ідэолагі Рэ-рермвцыі, аднак, не адмаўляліся ад самой рэлігіі. Яны выступалі за яе захаванне, але толькі ў крыху відаэмененай форме, прыстасаванай да інтарэсвў той часткі грамадства, ад імя якой выступалі. I хоць гэтыя ідэолагі раннебуржуазнага грамадства ў значнай меры былі захоплены ідэямі Адраджэння, крытыкай сярэд-невяковага светапогляду, тым не менш яны яшчэ зе-ставаліся глыбока рэлігійнымі людзьмі, якія аб'яўлялі Свяшчэннае Пісанне Новага Запавету невычэрпнай кры-ніцай веры ў Бога кожнага чалавека. Адсюль іх імкнен-не перакладаць гэтую частку Бібліі на нацыянальныя мовы.

Пачаткам заходнееўрапейскай Рэфармацыі прынята лічыць публічнае выступление Марціна Лютэра.

Рэфармацыя ў Беларусі была звязана з гуманістычнай ідэалогіяй і дзеячамі эпохі Адраджэння. Ідэі і этыка Ф.Скараны, С.Буднага, В.Цяпянскага, М.Літвіна нічым не адрозніваліся ад ідэй і этыкі Ф.Петраркі. Яны былі блізкімі па зместу да ідэй нямецкіх гуманістаў. Заклік Лютэра: “Праведнік вераю жыць будзе!” нічым не адрозніваўся ад вучэння С.Буднага аб адпаведнасці права і законаў жыцця вучэнню Хрыста. Гэтая ідэя Буднага была ўспрынята Л.Сапегам, які ў “Прадмове” да Статута 1588 г. пісаў: “Права з’яўляецца сапраўдным разважаннем і мудрым зрокам чалавечага разуму”.

Ідэі Рэфармацыі не былі цалкам новымі для жыхароў Вялікага Княства. Амаль стогадовая дзейнасьць гусітаў добра падрыхтавала глебу для наступных падзеяў.[10] Яшчэ ў 1413 г. у Беларусі прапаведваў палечнік Яна Гуса Геранім Праскі. Пасьля беларускія ваяры бралі чынны ўдзел ў гусіцкіх войнах. Ня трэба таксама забывацца, што большасьць беларускай моладзі, якая вучылася ва унівэрсытэтах у ХУ-пачатку ХУІ стст., набывала веды ў Празе і Кракаве - буйных інтэлектуальных асяродках гусітызму.[5] Пропаведзь Яна Гуса была вельмі падобнай да пропаведзі Марціна Лютара, таму літаральна празь некалькі год пасьля славутага выступу ў Вітэнбэргу ў Вільні на поўны голас гучалі заклікі да рэформы царквы.[10] Франьцішка Скарыну, які пачаў выдаваць Біблію па-беларуску ў 1517 г., абвінавачвалі, што ягоны пераклад Сьвятога Пісьма прасякнуты лютаранскім духам. Такім чынам, ідэі Рэфармацыі былі шырока распаўсюджаныя сярод эліты беларускага грамадзтва ад пачатку ХУІ ст і нават раней.

Распаўсюджваньне пісьменнасьці сярод шырокіх колаў беларускага грамадзтва прынесла літаральна выбух у пісьменьніцкай дзейнасьці. Самыя розныя людзі пачалі пісаць дзёньнікі, запіскі з падарожжаў, мемуары. У адрозьненьні ад ранейшых летапісцаў, аўтараў цікавілі ня толькі вялікія гістарычныя падзеі, але і лёсы канкрэтных людзей.

Рэфармацыя ў Вялікім княстве Літоў-скім не мела свайго чыста нацыянальнага характеру. I гзта нядзіўна, паколькі прапаведнікамі яе ідэй тут высту­пал! прадстаўнікі розных краін і народаў. Адны з іх, напрыклад Пётр з Ганёндза (Гоняд), Павел з Візны, Якуб з Калінаўкі, Андрэй Волан, Лаўрэнцій Крышкоўскі, Сы-мон Будны, Васіль Цяпінскі і іншыя, былі мясцовымі дзеячамі. Другія прыбылі сюды з розных краін: Феадосій Касой — з Расіі, Марцін Чаховіц, Павел Гжэгаж і Ян Немаеўскі — з Польшчы, Ян Ліцыній Намыслоўскі — з Сілезіі, Георгій Бляндрата, Францыск Лісманіні, Фауст Соцын — з Італіі і г. д.Значнай плынню ў Рзфармацыі быў таксама кальві-нізм, які ўзнік у Швейцарыі, калі Жан Кальвін у 1533 г. адрокся ад каталіцкай царквы і стварыў у Жэневе пер­шую абшчыну паслядоўнікаў сваіх рэфармацыйных ідэй. Гэарэтычнае абгрунтаванне іх ён выклаў у апубліка-ваным у 1536 г. творы «Настаўленне ў хрысціянскай веры».

Як сістэма поглядаў кальвінізм характарызаваўся строгай рэгламентацыяй грамадскага і асабістага жыцця, ■шраўданнем існавання класа выбраных і прыгнечаных, эуржуазнага накаплення і буржуазией дзейнасці наогул.

Ідэі кальвінізму, імклівее респаўсюджанне якіх у креінах Заходняй Еўропы печелосЯ* ў 40-я гг. XVI ст., праніклі і на тэрыторыю Вялікагв княстве Літоўскеге. Для засваення іх тут ужо былі перадумовы, якія ўзніклі ў выніку хуткеге росту гарадоў і ферміревення ў іх грэцяге сеслоўя, інтерэсы і превы якога парушаліся і ўшчамляліся свецкімі, а таксама духоўнымі феадаламі. У выніку гарады Вялікага княства Літоўскага стенввіліся не толькі цэнтремі культурнага жыцця народе і врэнвй саслоўнай барацьбы, але і ачегемі ідэалвгічных квнцэп-цый, што ўэнікалі ў асяроддзі трэцяге сеслоўя і првг-рэсіўнай честкі шляхты.

Трэцяе свслоўе да сярэдзіны XVI ст. ператварылася ў :ур'ёзную эканамічную і грамадскую сілу і пачело прэ-гэндаваць не большую долю ў реэмеркаванні матэрыяль-зых даброт. Адсюль і тея прыхільнасць яго да ідэй Рэфармацыі, у распеўсюджванні якіх яно прымала ак-гыўны ўдзел. Трэцяе саслоўе патребавала ліквідацыі царкоўнай манаполіі на адукацыю, якая ва ўмовах паскора-іага развіцця рамёстваў і гандлю станавілася тормазвм •лцыяльнага і культурнаге прегрэсу, а таксама было іацікаўлене ў ліквідацыі церкоўнвге і менестырскега іемлеўладання.

У рэалізецыі ідэй Рэфармацыі былі кроўна заці-сеўлены і свецкія феадвлы, якія імкнуліся атрымаць з іе пэўныя матэрыяльныя і пелітычныя выгеды. Тек, пляхта 'ўключылеся ў рэфврмецыйны рух у надзеі прыстасаваць яго да той унутрысаслоўнвй барацьбы, якую іна, апіраючыся на падтрымку вялікекняжецкей улады, іавяле ў ланы чалавеку святым духам. А таму царква не мае да яго ніякіх адносін.

Гэты стракаты нацыянальны склад прапаведнікаў ідэй Рэфармацыі ў пэўнай ступені накладваў адбітак на развіццё рэфармацыйнай публіцыстыкі Вялікага княства Літоўскага. Вострапалітычная па характеры, яна не была чыста нацыянельней і па форме, гзта значыць па мове, і ў гэтых едносінех несла пэўныя выдаткі, якія прывялі яе ўрэшце да звужэння той сацыяльнай базы, на якую Рэфармацыя магле б тут тр.'вала ебеперціся.

Праігчгганцкая пропаведзь была моцная сваім сацы-яльным асп^тем і палітычнай вастрынёй. Рэзка крыты-куючы феадальныя паредкі, рэфарметеры ресхіствалі і педрывелі былы аўтерытэт хрысціянскей царквы. У про-цівагу рэлігійнаму фанатызму Л. Крышкоўскі, С. Будны, М. Чаховіц, Я. Намыслоўскі ў рэфармацыйных пропаве-дзях высоўвалі і абаранялі прынцып верацярпімасці. А Пётр з Ганёндза выступаў супраць умяшання дзяржа-вы ў рэлігійныя справы, што ў прынцыпе цягнула за сабой абвяшчэнне ім свабоды сумлення і аддзяленне

царквы ад дзяржавы. Такая пастаноўка пытання мела прынцыповае значэнне для таго часу, калі гвалтоўны перавод усіх іншаверцаў у кетеліцызм узводзіўся ў ренг дзяржаўнай пелітыкі Рэчы Песпалітай.

Наколькі своечасовым і палітычна важным было гэта рашучае выступление пратэстантаў супраць зкспансія-нісцкіх імкненняў пануючвй каталіцкай царквы, наказа­ла жорсткая барацьба, якая разгарэлася ў канцы XVI ст. вакол царкоўнай уніі і падпарадкавала сабе ўсе пытанні грамедске-пелітычнегв і дзяржаўнега жыцця не землях Вялікега княстве Літоўскеге.