Билет 1

Крыніцы і гістарыяграфія курса “Гтсторыя Беларусі”

Консолидация населения на нынешней ее территории, становление социально-экономи­ческих и политических институтов происходили в русле развития восточнославянской, общеевропейской и мировой цивилизации. Геополитическое положение белорусских земель, находящихся в центре Европы, на пересечении торговых путей с Севера на Юг и с Запада на Восток был в кровавой борьбе с захватчиками. Сведения о жизни населения Беларуси, сложных и противоречивых явлениях и тенденциях в ее истории содержатся в летописных и других источниках, обобщены и проанализированы в научных работах белорусских историков, ученых России, Литвы, Украины, Польши и многих других европейских стран. Со временем накапливались историче­ские знания и опыт. Это позволило подготовить в 50-е годы обобщающий труд по истории Беларуси - двухтомник «История БССР».Инсти­тут истории Академии наук БССР издал на белорусском языке «Историю Белорусской ССР» в пяти томах.. На страницах современных исторических работ читатель встречается с различными концептуальными моделями, находит много нового и инте­ресного фактического материала по вопросам политического, экономиче­ского, социального и культурного развития Беларуси. Здесь по-новому излагаются проблемы.Большим вкладом в белорусскую историографию явилась изданная в 1998 г. «История Беларуси» под редакцией Е. Новика и Г. Марцуля. Поя­вился и ряд других работ, авторы которых стремятся на основе современной методологии, новых архивных и археографических материалов все­сторонне и полно показать историю нашего Отечества. Исторические со­бытия трактуются содержательно и объективно, преодолевается груз конъюнктурных стереотипов и штампов. Все это способствует повышению исторической культуры белорусского народа. Значительный вклад вносят в это белорусские энциклопедисты, издавшие к 2002 г. 13 томов Бело­русской энциклопедии. Исторические знания являются важным фактором национального самосознания и жизнедеятельности народа. Поэтому в национальных интересах сегодня восстановить объективно-правовую историче­скую панораму белорусского общества минувших столетий, познать путь народа к суверенности и независимости.

Білет 2

Найстаражытнейшае насельніцтва на тэрыторыі сучаснай Беларусі.

1. Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) – агульная раннефеадальная дзяржава-манархія ўсходніх славян . У сучаснай гістарыяграфіі тэрмінам “Кіеўская Русь” абазначаецца раннефеадальная дзяржава – манархія ўсходніх славян на чале з вялікім князем кіеўскім і якая існавала ў ІХ–ХІІ стст. на тэрыторыі. Гісторыя Старажытнарускай дзяржавы пачынаецца з 862 г. Сеўшы на прастол у Кіеве, Алег пачаў будаваць крэпасці як апорныя пункты для ўпраўлення і збора даніны, а таксама абароны рубяжоў Русі ад ворагаў. У 907 г. ён зрабіў паспяховы паход на Візантыю. Візантыйскі імператар вымушаны быў заплаціць кантрыбуцыю і даць купцам русаў гандлёвыя прывілеі. Пасля смерці Алега кіеўскім князем стаў Ігар. Ён падавіў паўстанне супраць Кіева ў зямлі драўлян. У 941 і 944 гадах Ігар зрабіў паходы на Візантыю.. Полацкае і Тураўскае княствы – першыя раннефеадальныя дзяржавы-манархіі на тэрыторыі Беларусі Самым буйным і магутным княствам на тэрыторыі Беларусі ў раннім сярэднявеччы з’яўлялася Полацкае княства, якое займала звыш трэці тэрыторыі сучаснай Беларусі. Пры пераемніках Алега – Ігары, Вользе і Святаславе – залежнасць Полацка ад Кіева паступоава слабела. У апошняй чвэрці Х ст. княжыў Рагвалод, які “трымаў Полацкую зямлю і правіў ёй”. У ХІ ст. Кіеўская Русь падзялілася на тры часткі на чале з Кіевам, Полацкам і Ноўгарадам, якія сапернічалі паміж сабой. Найбольшай магутнасці Полацкае княства дасягнула пры Усяславе Брачыслававічу (1044–1101. У 1068 г. кіяўляне паўсталі супраць свайго князя Ізяслава, вызвалілі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі. Заканадаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала вечу, ці народнаму сходу. У Полацкім княстве веча праіснавала да самага канца XV ст. (1488 г).. Тураўскае княства ўтварылася ў ІХ–Х стст. У 988 г. вялікі кіеўскі князь Уладзімір Святаслававіч аддаў Тураў свайму сыну Святаполку. Пасля таго як у 1015 г. памёр Уладзімір. Успыхнула барацьба за кіеўскі прастол паміж Святаполкам і Яраславам. Перамог Яраслаў, а Святаполк збег у Польшчу, дзе і памёр. Тураўскае княства было ўключана Яраславам Мудрым у склад Кіеўскага.. Такім чынам, Полацкае і Тураўскае княствы мелі ўсе атрыбуты дзяржаўнай улады – улады заканадаўчай (веча), выканаўчай (князі і дружыны) і судовай (князі і цівуны). Іх можна лічыць першымі раннефеадальнымі дзяржавамі-манархіямі на тэрыторыі Беларусь.

Білет 3

Фарміраванне раннеклассавага грамадства та тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Самый важный источник, в котором говорится о жителях нынешних белорусских земель времен античности, - это четвертая книга Геродотовой «Истории». Начиная с VI в. письменные источники уже сообщают о славянах. Они являлись частью древнего индоевропейского единства. Лишь археология, сравнительное языкознание дают нам некоторые смутные представления о том, где обитали «первославяне», каковы пути их перемещений. Исследователи полагают, что в далекое доисторическое время произошло так называемое раннее «расселение славян». Из их общности выделились три большие группы: западные славяне - поляки, словаки, чехи; южные - болгары, сербы, хорваты; и восточные. Современные ученые считают, что прародина славян, ведущих свое начало от индоевропейцев, находилась между Одером и Днепром. В VI—VIII вв. н.э. славянские племена жили на юго-западе и юге Беларуси. Массовое расселение славян на всей территории Беларуси происходило, по мнению некоторых ученых, в VIII— Х вв. В это же время здесь сложились раннефеодальные союзоплеменные этнополйтические объединения кривичей, дреговичей, радимичей, частично северян, древлян, волынян. Летописные свидетельства и археологические данные позволяют определить, что кривичи занимали Подвинье и Верхнее Поднепровье. Дреговичи заселяли земли севернее Припяти до линии Заславль - Логойск - Борисов. На востоке их территория простиралась до Днепра, на западе - до Выгоновских болот. Радимичи жили в бассейне р. Сож до левого берега Днепра. Центрами этих надплеменных предгосударственных образований были соответственно Полоцк, Туров и Гомель., к вопросу: «чистые» славяне белорусы или они являются «помесью» славян с балтами. Известный историк М. Довнар-Запольский считал, что «паводле сваіх гістарычных і этнаграфічных асобнасцей беларусы становяць найбольш чыстае славянскае племя, захававшае і зьверхны выгляд славяніна, і шмат адзнак яго псіхікі і быту». Похожие взгляды высказывали белорусские историки В. Ластовский и В. Игнатовский. Однако уже с конца XIX в: публиковались свидетельства того, что этногенетический состав белорусов включает в себя значительный балтский субстрат (основу). В течение XX в. археология, этнография, лингвистика, топонимика, антропология и др. науки накопили данные, свидетельствующие о том, что за две тысячи лет до прихода славян территория Беларуси была заселена балтскими племенами. Около VI в. н.э. на эти земли медленно и мирно стали продвигаться славяне. В западной части территории Беларуси в результате межэтнических контактов возникали смешанные балто-славянские группы. В IX-ХІ вв. славяно-балтская граница проходила по линии Гродно - Лида - Ивье - Вилейка - Мядель - Браслав. Сейчас большинство ученых считает, что предками белорусов в равной мере являются как славяне, расселившиеся во второй половине первого тысячелетия н.э. в верхнем Поднепровье и Подвинье, так и местное население, жившее здесь перед славянской колонизацией, и которое говорило на диалекте балтской языковой группы. Ко времени колонизации славянами нынешней белорусской территории относятся погребальные курганы с восточной ориентацией умерших. Разделение населения на ярко выраженные социальные слои и группы произошло в VI-IХ вв. Хотя наиболее архаичной, формой эксплуатации у них, как и у других народов, было рабство, но оно не стало основой производственных отношений. Семьи, объединенные уже общностью хозяйственной жизни, образовывали сельскую (соседскую) или территориальную общину. У славян она называлась «вервью» или «миром». Развивалась техника земледелия. Близ д. Хотомель Столинского района найдено относящееся к этому времени усовершенствованное орудие для рыхления земли.. Кроме проса, пшеницы, ячменя, конопли, гороха наши предки стали культивировать озимую рожь. Члены общины были связаны взаимной ответственностью за уплату дани, за преступления и т.п.

Білет 4

Полацкае княства – адно з першых дзяржаўных утварынняў на беларускіх землях

Полацк -- самы старажытны беларyскi горад. Полацкая зямля -гэта летапiсная назва самастойнага дзяржаyнага yтварэння - Полацкага княства. Гiстарычным ядром Полацкага княства з`яyляецца Беларyскае Падзвiнне(Вiцебская вобласць). Полацк yпершыню yпамiнаецца y летапiсе пад 862 годам. У летапiсе пад 907 годам Полацк назван сярод гарадоy, дзе "сядзелi" князi. Першым вядомым полацкiм князём з`яyляецца Рагвалод (60-70-е гады Х ст.). Полацк i Ноyгарад размяшчалiся на скрыжаваннi важных шляхоy, сyпернiчалi памiж сабой, перавага засталася за Полацкам. У ХII ст. yлада полацкiх князёy прасцiралася ад Падзвiння, Падняпроyя i да Рыжскага залiва. У ХII - ХIII стагоддзях развярнyлася барацьба Полацка з Кiевам. Полацкi князь быy галавой адмiнiстрацыi, вышэйшым ваенаначальнiкам i сyддзёй. Апорай княжацкай yлады была ваенная дрyжына. Вялiкyю ролю адыгрывала веча -- агyльны сход палачан для вырашэння важных дзяржаyных спраy. У IХ - ХIII ст. летапiсы называюць на полацкай зямлi 12 гарадоy : Полацк, Вiцебск, Заслаyе, Дрyцк, Копысь, Браслаy, Менск, Орша, Лyкомль i дрyгiя. У ХII - ХIII ст. Полацкае княства распадаецца на дробные : Менскае, Дрyцкае, Вiцебскае, Iзяслаyскае i Лагойскае.

Білет 5

Сацыяліна-эканамічныя і палітычныя прадумовы ўтварэння ВКЛ

В первый период существования ВКЛ, в период литовско-русской неполноправной федерации, под властью литовских князей сохранились порядки, унаследованные от древнерусского государства. Про­должало действовать русское право, привилегии русских феодалов были за­щищены иммунитетами, сохранялась привычная социальная структура общества, не подвергалась ущемлениям православная церковь. Со времени Кревской унии с Польшей порядки начинают кардинально меняться. С XV в. в ВКЛ начинает созываться по польскому образцу "вальный сейм" - собрание военно-служилого сословия. В 1413 г. великий князь Витовт разделил литовско-белорусские земли по польскому образцу на два воеводства - Виленское и Трокское с центрами в коренных литовских землях. Большинство удельных княжеств на территори­ях воеводств было преобразовано в наместничества, которые в свою оче­редь делились на поветы и волости. В 1564-1566 гг. в ВКЛ была проведена административно-территориальная реформа. Удельные княжества были формально ликвиди­рованы. Страну разделили на 13 воеводств, из которых 8 полностью или частично состояли преимущественно из белорусских по­ветов. В воеводствах и поветах собирались свои сеймы и сеймики из местных феодалов, формировалась система феодально-сословных судов (господарские, подкоморские, земские, градские), защищавших интересы феодалов. Однако, централизованным государством ВКЛ так и не стало. фактически вотчинные владения крупных магнатов были почти полностью независимы от государственной администрации. Магнаты учреждали соб­ственное управление, суд, вотчинную полицию и даже вооруженные формирования из мелкой шляхты и иностранных наемников. Магнаты, окружен­ные пресмыкавшейся перед ними продажной свитой, полновластно распоря­жались на местных сеймиках и безнаказанно творили любые беззакония. Все это получило гипертрофированное развитие после Люблинской унии и обра­зования Речи Посполитой, но сложилось гораздо раньше и подготовило окон­чательное превращение Великого княжества из суверенного государства в "кресы всходние" польские.

Білет 6

Роля ўсходнеславянскіх зямель у працэсе дзяржаўнага будаўніцтва ў ВКЛ.

У XIII ст. усходнеславянскія абшары былі яшчэ пакрыты мноствам дробных феадальных удзельных княстваў, валадары якіх з пераменным поспехам змагаліся за першынства ў сваіх рэгіёнах. Асаблівую небяспеку сталі ўяўляць ворагі з паўночнага захаду, калі ў 1237 г. мечаносцы аб'ядналіся ў адзін ордэн з тэўтонамі, якія знішчылі перад гэтым магутнае балцкае племя прусаў і марылі аб новых заваяваннях на ўсходзе. Не меншая пагроза навісала для нашых продкаў у сярэдзіне XIII ст. з паўднёвага ўсходу. Адно за адным падпадалі пад мангола-татарскае ярмо ўсходнія і паўднёвыя княствы. Нават самыя магутныя з іх — тая ж Галіцка-Валынская Русь — вымушаны былі выплачваць даніну ардынскім захопнікам. У такой сітуацыі дзеля абароны сваей незалежнасці, у рэшце рэшт дзеля выжывання, насельніцтва балта-ўсходнеславянскага памежжа павінна было аб'яднаць свае намаганні. ў сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага жыцця на беларускіх землях пераходзіць у Наваградак. Узвышэнне Наваградка ў сярэдзіне XIII ст. вынікае з яго геапалітычнага становішча на гэты час. Toe, што багацце i раскоша пацяклі сюды — натуральная з'ява, бо пацяклі яны ў самае бяспечнае месца, аднолькава аддаленае ад гарачых крывавых межаў, дзе сутыкаліся балты і славяне з крыжацкай і мангола-татарскай наваламі. Грошы і багацце давалі моц і ўладу. I калі у 30-я гг. XIII ст. Наваградак знаходзіўся ў залежнасці ад Галіцка-Валынскай Рyci, то ў другой палове 40-х гг. наваградцы праводзяць сваю самастойную лінію ў складаных міждзяржаўных стасунках у гэтым рэгіёне. Менавіта ў верхнім Панямонні разгортваліся асноўныя падзеі, якія паклалі пачатак Літоўскай дзяржаве. Першым князем —прэгэндэнтам на ролю яе стваральніка — выступіў літоўскі князь Міндоўг. Як князь Наваградка Міндоўг выконвае волю і памкненні наваградскіх баяр, якія, паміж іншым, супадалі з яго асабістымі інтарэсамі. 3 дапамогай сілы Міндоўг напрыканцы 40-х — пачатку 50-х гг. XIII ст. адваёўвае для сябе Літву, далучыўшы яе да Наваградка. Добра разумеючы, што гэты крок прыдзецца не даспадобы магутным галіцка-валынскім князям, Міндоўг шукае падтрымку на Захадзе. Ён прымае каталіцтва і ў 1252 ці 1253 г. карануецца ў Наваградку з бласлаўлення папы рымскага Інакеція XIV. Тым самым валадар Літвы мяркуе спыніць крыжацкі ўціск і здабыць саюзнікаў у супрацьстаянні з галічанамі. Але надзеі Міндоўга не спраўдзіліся. Тройчы абрушвалася моц галіцка-валынскага войска на землі Наваградчыны, несучы з сабой смерць, рабаванне, гвалт. Няўдачы, што праследавалі Міндоўга, выклікалі незадаволенасць ім у баярскім асяродку наваградчан. У хуткім часе на княжацкі пасад яны запрашаюць сына Міндоўга — Войшалка. На пачатку сваёй кар'еры ў ролі князя наваградскага ён разыгрывае складанейшую палітычную камбінацыю, мэтай якой было захаванне незалежнасці Наваградка ад галіцкіх князёу. Войшалк аддае свае наваградскае княжанне Раману, сыну Данілы Галіцкага. Сам жа ўваходзіць у давер да магутнага паўднёварускага валадара. У зручны ж момант — недзе напрыканцы 50-х гг. XIII ст. — Войшалк забівае Рамана і вяртае страчаны пасад. У гэты час абвастраюцца адносіны паміж валадаром Літвы Міндоўгам і яго сынам князем Наваградка Войшалкам. У восень 1263 г., калі войска Міндоўга знаходзілася ў паходзе на Бранск, валадар Літвы і два я го малодшыя сыны былі забітыя змоўшчыкамі. На чале іх стаяў ужо згаданы вышэй Трайнята. Ен вырашыў знішчыць пад корань усіх мажлівьгх канкурэнтаў. Пачаў гэтую няўдзячную справу жмудскі князь з пляменніка Міндоўга Таўцівіла, што на той час княжыў у Полацку. Полацк на самой справе і сам меў намеры скарыстаць сітуацыю і, забіўшы Трайняту, далучьщь суседнія балцкія землі да сваёй дзяржавы. Больш увішным аказаўся жмудскі князь, які забіў полацкага Таўцівіла. Тады, як сведчаць летапісы, "Войшалк убоявся того же и бежа до Пиньска". Але трыумф Трайняты быў нядоўгім. Праз некаторы час ён быў зарэзаны конюхамі Міндоўга. Такім чынам, князь наваградскі Войшалк стварыў тое ядро дзяржавы, якое з цягам часу абрастала суседнімі землямі і пераўтварала княства Літоўскае, Літву ў Вялікае Княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае. Такім чынам, можна з упэўненасцю канстатаваць, што сярод заснавальнікаў княства Літоўскага былі разам з балцкімі і заходнебеларускія землі. Прычым у існаванні такога палітычнага аб'яднання было зацікаўлена на­сел ьніцтва як тых, так і другіх зямель. Але ж так склалася гістарычна, што станаўленне дзяржаўнасці Літвы прыпала на той перыяд, калі гэтаму працэсу Галіцка-Валынская дзяржава ўжо не магла перашкодзіць, а Ордэн тое ж зрабіць яшчэ не быў у сілах. Аб гэтым сведчаць факты з палітычнай гісторыі княства Літоўскага пасля забойства Войшалка.

Білет 7

Землеўладанне і землекарыстанне ў ВКЛ

Пачаткова вялікі князь літоўскі лічыўся вярхоўным уласнікам усёй зямлі. Паступова ўся зямля ў Вялікім княстве Літоўскім падзялілася на катэгорыі ў залежнасці ад таго ці іншага ўладальніка. Асноўную частку насельніцтва складалі “цяглыя” сяляне ўсіх найменняў. Уся зямля, якой карысталіся ўсе жыхары сяла, лічылася маёмасцю сялянскіх абшчын.. За карыстанне зямлёй сяляне былі абавязяны плаціць уласніку пэўную рэнту. К канцу ХV ст. адным з асноўных відаў павіннасцяў была дзялка-даніна прадуктамі. Прывілей 1447 г. пачаў працэс юрыдычнага абгрунтавання прыгоннага права ў Вялікім княстве Літоўскім. Ён зацвярджаў, што сяляне, якія пражылі на зямлі феадала 10 год, становяцца “непахожымі”, старажыхарамі. Людзі служэбныя складалі даволі шматлікую катэгорыю насельніцтва. Па сваім эканамічным палажэнні яны былі блізкія да цяглавага сялянства. Галоўнай іх павіннасцю была вайсковая служба. Вялікакняскі двор стаяў перад праблемай павелічэння прыбытковасці. Частыя войны паставілі вялікага князя літоўскага ў залежнасць ад феадалаў, якім ён вымушаны быў раздаваць землі. Гэта прывяло да моцнага скарачэння княжаскіх зямель. Таму каб павысіць прыбытковасць маёнткаў, Жыгімонт II Аўгуст у 1557 г. абвясціў аб правядзенні рэформы. Уся зямля падзялялася на роўныя надзелы памерам 21,3 га кожны. Цяпер уся зямля, маёмасць сялян і самі сяляне сталі ўласнасцю феадала ці дзяржавы ў залежнасці ад таго, на чыёй зямлі яны сядзелі. Прынятыя ў хуткім часе статуты 1566 і 1588 гг. устанавілі спачатку 10-, а потым 20-гадовы тэрмін вышуку беглых сялян і вяртання іх гаспадарам. Гэта азначала канчатковае юрыдычнае афармленне прыгоннага права на Беларусі і ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім. У XIV–XVI стст. адбываецца значны рост гарадоў і гарадскога насельніцтва. Гарады былі цэнтрамі рамяства і гандлю. Галоўным органам адміністрацыйнага кіравання горада быў магістрат. Ён складаўся з Рады і суда. Крымінальныя справы разбіраліся судом. Судзі выбіраліся гараджанамі. Насельніцтва гарадоў фарміравалася за кошт беглых сялян, а таксама з рамеснікаў, пераселеных феадаламі ў горад. Рамеснікі адной спецыяльнасці былі аб’яднаныя ў цэхі

Білет 8

«Устава на валокi» 1557 г. i яе вынiкi.

З канца XV ст. у Заходняй Еўропе з ростам насельніцтва, асабліва гарадскога і хуткім развіццем гаспадаркі ўзрос попыт на зерне і іншыя сельскагаспадарчыя прадукты.. З мэтай атрымаць больш прадукцыі была праведзена рэарганізацыя сельскай гаспадаркі. Прычынамі рэарганізацыі былі рост попыту на зерне на міжнародным рынку; архаічная, стракатая сістэма абкладання. Каб павялічыць даходы з дзяржаўных зямель, вялікі князь Жыгімонт II Аўгуст ажыццяўляе ў дзяржаўных маентках рэформу, якая атрымала назву "валочная памера". Асноўны дакумент рэформы – інструкцыя "Ўставы на валокі", які датаваны 1 красавіком 1557 г. На яго падставе была праведзена суцэльная рэвізія дзяржаўных і вялікакняскіх уладанняў. У 1568 г. усе дзяржаўныя ўладанні заходняй часткі княства былі ахоплены рэформай.Асноўныя прынцыпы рэформы:дакладны ўліку зямель;абкладанне сялян павіннасцямі прапарцыянальна занятай зямлі;вылучэнне адзінай пазямельнай меры – валокі;за карыстанне валокай вызначаліся пэўныя павіннасці.Пад час рэформы ўся зямля ў маёнтку дзялілася на валокі, лепшыя з якіх адводзіліся пад вялікакняжацкія гаспадаркі – фальваркі. Астатнія раздаваліся сялянам у падворнае землекарыстанне. Суадносіны велічыні фальваркавага і сялянскага ворыва ў дзяржаўным маентку вызначаліся 1:7. Сялянская сям'я ў залежнасці ад колькасці ворыва ў той ці іншай мясцовасці, магчымасцяў апрацоўкі (колькасці рабочых рук, цяглавай жывёлы, прылад працы) атрымлівала валоку ці яе частку, з якой выконвала дакладна ўстаноўленыя павіннасці. Сялянскі надзел падзяляўся на тры часткі. Валочныя надзелы падзяляліся на цяглыя (паншчынныя), асадныя (чыншавыя), вольныя (для сялян-слуг, што вызваляліся ад спецыфічных павіннасцей сялян іншых катэгорый). Цяглыя сяляне абавязваліся адпрацоўваць паншчыну два дні на тыдзень, выходзіць на гвалты і талокі. Асадныя сяляне павінны былі плаціць чынш. Пры правядзенні рэформы не было рэгламентацыі або абмежаваіняў у надзяленні сялян зямлёй. Сялянская гаспадарка магла ўзяць валоку ці яе частку. Валока складала 30 моргаў, ці 21,36 га. Па якасці глебы валокі былі “добрыя”, “сярэднія”, “дрэнныя” і “вельмі дрэнныя”. Вынікі правядзення рэформы:сяляне страцілі правы на зямельныя ўчасткі, якія традыцыйна лічыліся ў іх спадчынным валоданні;іх палеткі ў большасці сталі меншымі – сем’і не маглі выканаць усе павіннасці, якія прызначаліся з ранейшых надзелаў;асноўнымі формамі павіннасці стала паншчына на захадзе, на ўсходзе – грашовы чынш;з'явіліся пустыя валокі, якія ўтварылі рэзервовы зямельны фонд;павялічыліся даходы дзяржаўнага скарбу;прынцыпы рэфармавання былі пераняты прыватнымі землеўладальнікамі, у першую чаргу буйнымі;на захадзе і ў цэнтры Беларусі, дзе імкліва ствараліся фальваркі, сялянская абшчына была разбурана, на ўсходзе яна захавалася, але была падпарадкавана феадалам.Рэформа тут была завершана да канца XVI ст. На паўночным усходзе Беларусі, дзе ішла Лівонская вайна (1558-1583 гг.) і землі спусташаліся войскамі Івана Жахлівага, а таксама на ўсходзе, дзе Вялікае княства межавала з Маскоўскай дзяржавай, вялікі князь і феадалы не маглі ажыццяўляць пераўтварэнні так паслядоўна і актыўна, як на захадзе. Фальваркавая сістэма не стала тут пераважнай. Насельніцтва ў асноўным пераводзілася з даніны на чынш. Валочны надзел на ўсходзе шырока зацвердзіўся толькі ў першай палове XVII ст., рэформа зацягнулася больш чым на сто гадоў.Правядзенне аграрнай рэформы і ўпарадкаванне павіннасцяў суправаджалася замацаваннем сялян за зямлёй, ператварэннем розных іх катэгорый у адзін клас-саслоўе – прыгоннае сялянства.

Білет 10

Узаемаадносіны ВКЛ і кароны Польскай. Крэўская ўнія.

У 1382 г. польскі кароль, што не меў нашчадка, памёр. Пасля двухгадовых спрэчак польскія феадалы абвясцілі каралевай яго малодшую дачку Ядзвігу. Яе мужа яны бачылі ў вялікім князе літоўскім Ягайле, які пасля шлюбу меўся стаць каралём Польскім і Літоўскім. У 1385 г. у Крэве былі выпрацаваны ўмовы дзяржаўна-прававога аб’яднання Літвы і Польшчы. 14 жніўня таго ж года было падпісана пагадненне з Польшчай, што вядома пад назвай Крэўскай уніі. У 1386 г. на Люблінскім сейме Ягайла быў абраны польскім каралём. У тым жа годзе ў Кракаве ён прыняў каталіцтва і атрымаў імя Ўладзіслава, быў абвянчаны з польскай каралевай Ядзвігай, затым каранаваны. Унія была нічым іншым як інкарпарацыяй ВКЛ у Карону Польскую на “усе часы”. Самастойнае існаванне княства перапынялася. Пасля каранацыі Ягайлы ў Кракаве з усіх літоўска-рускіх князёў была ўзята прысяга на вернасць каралю, каралеве і Кароне Польскай. Надзельныя князі станавіліся васаламі Польшчы і гублялі сваю самастойнасць.

Білет 11

Барацьба ВКЛ з Тэўтонскім ордэнам і суперніцтва з Маскоўскай дзяржавай.

Унія з Польшчай, нягледзячы на складаныя ўнутраныя вынікі, умацавала міжнародныя пазіцыі княства, дазволіла аб’яднаць сілы абедзвюх дзяржаў супраць агульных знешніх ворагаў. У XIV – першай палове ХV ст. галоўнымі ворагамі, з якімі ВКЛ даводзілася весці напружаную барацьбу, былі немцы Тэўтонскага і Лівонскага Ордэнаў. У 1409 г. пачалася так званая “вялікая вайна” паміж Польшчай, ВКЛ, з аднаго боку, і Тэўтонскім Ордэнам, з другога. Вырашальны ўдар быў нанесены Тэўтонскаму Ордэну ў бітве пад Грунвальдам (Польшча) 15 ліпеня 1410 г. У сярэдзіне XIV і пачатку ХV ст. працягваліся набегі татар на тэрыторыю ВКЛ. У 1362 г. у бітве на рацэ Сінія Воды (Падолія) Альгерд ушчэнт разбіў татара-мангольскае войска. . У 1527 г. літоўскімі, беларускімі і ўкраінскімі атрадамі было нанесена паражэнне крымскім татарам пад Каневам на Украіне. З канца XV ст. абвастрыліся адносіны паміж ВКЛ і Расійскай дзяржавай. К канцу XV ст. амаль скончылася палітычнае аб’яднанне паўночна-усходняй Русі пад уладай Вялікага князя Маскоўскага. Маскоўскі Вялікі князь прэтэндаваў на ролю адзінага праваслаўнага гасудара – абаронцу інтарэсаў праваслаўнага насельніцтва. Канфрантацыя паміж Маскоўскай дзяржавай і Вялікім княствам прывяла спачатку да неабвешчанай прымежавай вайны працягласцю з 1487 па 1494 гг. У 1500 г. канчаткова былі разарваны адносіны паміж Рускай і Літоўскай дзяржавамі.. У выніку у 1503 г. было заключана перамір’е тэрмінам на 6 гадоў. ВКЛ вымушана было адмовіцца на карысць Масквы ад усёй верхнеокскай Украіны, ад Чарнігава-Северскай зямлі, у тым ліку і ад Гомеля, ад значнай часткі Смаленскай і Віцебскай зямель.

Білет 12

Асноўныя канцэпцыі этнагенезу беларусаў.

Нацыя - гэта супольнасць людзей, што склалася гістарычна, ддя якіх характэрны сталае пражыванне на адной тэрыторыі, агульнасць гаспадарчага жыцця, адна літаратурная мова, агульныя рысы культуры і псіхалогіі, у тым ліку этнічная самасвядомасць. Нацыі фарміруюцца ў буржуазную эпоху. Беларуская нацыя фарміравалася ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці. Насельніцтва Беларусі, згодна з усерасійскім перапісам 1897 п, налічвала 6,7 млн чалавек, што скла-дала 5 % ад агульнай колькасці жыхароў Расійскай імперыі. Шчыльнасць насельніцтва Беларусі складала 31 чалавек на 1 км². Увядзенне мяжы яўрэйскай аселасці абумовіла штучную перанаселенасць яўрэямі гарадоў і мястэчак Беларусі, колькасную перавагу іх сярод гарадскога пралетарыяту, рамеснікаў і гавдлёва-прамысловай буржуазіі. Характэрнай асаблівасцю беларускага этнасу з'яўлялася тое, што больш за 90 % беларусаў жыло ў сельскай мясцовасці і займалася сельскай гаспадаркай. Па канфесійным складзе сярод насельніцтва беларускіх губерняў у 1897 г. пераважалі праваслаўныя. У сацыяльную структуру беларускага грамадства ўваходзілі буржуазія, дваранства, інтэлігенцыя, рабочыя і сяляне. Буржуазія ў беларускіх губернях па этнічнай прыналежнасці з'яўлялася рускай, польскай і толькі часткова беларускай. У нацыянальным складзе інтэлігенцыі краю пераважалі рускія і беларусы. Рабочы клас у Беларусі фарміраваўся з ліку беззямельнага збяднелага сялянства, яўрэйскай гарадской беднаты, рамеснікаў. У 1897 г. у Мінску, Магілёве, Гродне, Гомелі, Віцебску пражывала 41 тыс. беларусаў, у той час як у Пецярбургу іх колькасць даходзіла да 66,5 тыс. чалавек. У беларускім грамадстве колькасна большасць нале­жала сялянству, якое складалася пераважна з прадстаўнікоў карэннага этнасу. Мільёны сялян ледзь зводзілі канцы з канцамі, каля 9 % іх не мелі сваёй зямлі.

Білет 14

Прыняцце хрысціянства і распаўсюджванне пісьменнасці на беларускіх землях.

Хрысціянскай рэлігіі на Русі папярэднічала язычніцтва. З прыняццем хрысціянства разумовы, духоўны, рэлігійны стан грамадства зазнаў істотныя змены. Язычніцкае для хрысціянства стала сінонімам “д’ябальскага”, варварскага.Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло з Візантыі. Сучасніца Візантыйскага імператара Канстанціна Барвянароднага – руская княгіня Вольга прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаслававіч у 988–989 гг. пачаў хрышчэнне Русі. Ён найперш знішчыў язычніцкіх багоў. Спрачацца з князем асмеліліся нямногія. Тыя ж, хто не асмеліўся, прыйшлі раніцай да дняпроўскага берагу і па знаку прыбыўшага разам з Уладзімірам мітрапаліта і пад пагрозаю бізуноў княжацкай дружыны ўвайшлі ў ваду па шыю. Выйшлі з вады, атрымалі крыжык – і сталі хрысціянамі. Забаранялася старая і ўводзілася новая абраднасць, падлягалі забыццю імёны старых божышчаў; месцы паганскіх маленняў разбураліся. Калі з’явіліся першыя хрысціяне ў Полацкай зямлі, сказаць цяжка. Паводле падання, ужо ў ІХ ст. тут былі хрысціяне. Хрысціянская вера не прыйшла на беларускія землі як вера, усталяваная толькі гвалтам і насіллем, агнём ды мячом. З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак каменна-цаглянае будаўніцтва, узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым этапе рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі. Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне. Цэрквы былі не толькі культавымі ўстановамі, але і важнейшымі цэнтрамі інфармацыі аб палітычных, рэлігійных і грамадскіх справах і падзеях. У іх захоўваліся казна, бібліятэкі, архівы. Каля сцен цэркваў праходзілі сходы гараджан. Пры храмах і манастырах навучалі грамаце, тут пісаліся славутыя рускія летапісы. У сярэдзіне ХІ ст. у Полацку, следам за Кіевам і Ноўгарадам, быў пабудаваны старажытнейшы з вядомых на тэрыторыі Беларусі мураваны Сафійскі сабор. У XII ст. у Віцебску была пабудавана Благавешчанская царква, якая моцна пацярпела ў гады Вялікай Айчыннай вайны і канчаткова разбурана ў 1961 г. У сярэдзіне ХІІ ст. у Полацку быў пабудаваны Спаса-Праабражэнскі (Спаса-Ефрасіннеўскі) сабор, які захаваўся амаль цалкам.

Білет 15

Асаблівасці развіцця духоўнай культуры насельніцтва беларускіх зямель у ВКЛ

Асноўнымі прыкметамі народнасці з’яўляюцца адносная агульнасць мовы, агульнасць тэрыторыі, культуры і характару людзей, пэўныя гаспадарчыя сувязі, этнічная самасвядомасць і саманазва.

Існаванне Вялікага княства Літоўскага стварала новыя ўмовы для далейшага фарміравання беларускай народнасці. Гэтаму садзейнічала мноства фактараў. Першая група – палітычныя фактары. Неабходнасць барацьбы са знешняй агрэсіяй. Разам з палітычнымі, эканамічнымі і сацыяльнымі фактарамі пэўную ролю адыгрываў і канфесійны фактар. Прыкмета веры станавілася своеасаблівай прыкметай народа, а барацьба народа з’яўлялася часткай барацьбы за яго самабытнасць. Сукупнасць дзейнасці этнаўтваральных фактараў спрыяла фарміраванню беларускай народнасці і такіх яе агульных прыкмет як этнічная тэрыторыя, адносная агульнасць мовы, своеасаблівая матэрыяльная і духоўная культура, этнічная самасвядомасць і саманазва. Беларуская культура другой паловы XIII – першай паловы XVI ст. развівалася на аснове засвойвання багатых традыцый высокаразвітых візантыйскай і старажытнарускай культур, пад уздзеяннем мясцовых умоў. У другой палове XIII – першай палове XVI ст. паралельна з працэсамі стварэння беларускай арыгінальнай літаратуры ішло развіццё старабеларускай літаратурнай мовы. З усіх жанраў беларускай літаратуры перыяду яе станаўлення найбольш дынамічна развіваліся летапісы. У другой палове XVI ст. летапісы сталі паволі адміраць, уступаючы месца іншым гістарычным жанрам. У канцы XV – пачатку XVI ст. складаліся перадумовы Рэнесанса на Беларусі. Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 г. – каля 1551 г.). заснаваў друкарню. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. Першадрукар выдаў пераважную частку Старого Запавету Бібліі. Выдатным дзеячам беларускай культуры быў паэт-гуманіст М. Гусоўскі. На працэс станаўлення і развіцця беларускай архітэктуры і выяўленчага мастацтва значна паўплывалі старажытнарускія традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні архітэктуры і мастацтва заходнееўрапейскіх краін. Мураваныя замкі пачалі будавацца ў першай палове XVI ст. У сувязі з пашырэннем каталіцызму на ўсёй тэрыторыі Беларусі пачалося будаўніцтва касцёлаў.У выяўленчым мастацтве Беларусі другой паловы XIII – першай паловы XVI ст. вылучаюцца іконапіс, фрэскі, кніжная мініяцюра, гравюра, арнамент, драўляная разьбяная скульптура. У рамках дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва на Беларусі ў другой палове XIII – першай палове XVI ст. развівалася размалёўка па дрэву, чаканка па металу, выраб керамікі.

Білет 16

Утварэнне Рэчы Паспалітай. Органы ўлады і кіравання.

В 1569 г. в Люблине была подписана уния соглашение о государственно-политическом союзе ВКЛ и Польши. Объединенное Польское государство и ВКЛ стало но­сить название Республики (Речь Посполитая). Таким образом было создано одно из самых могущественных и больших государств Европы. Итак, ВКЛ к объединению подтолкнули: 1) исторические связи - более 20 уний и договоров с Польшей. 2) внутрисословные противоречия. 3) тяжелое внешнеполитическое положение и, в пер­вую очередь, сложные отношения с Московским княже­ством. Королевство Польское стремилось также к союзу по ряду причин: 1) многочисленную польскую шляхту привлекали зем­ли ВКЛ. новые богатства и должности: 2) католицизм стремился к экспансии на восток. В свою очередь довольно сильное в политическом пла­не Княжество стремилось сохранить самостоятельность. Условия объединения двух держав были следующими: Создаются общие органы управления. Все вопросы решаются сообща в постоянно заседавшем Сенате и со­биравшемся Сойме. Обе части называются Корона (Польша) и Княжество (ВКЛ). В их компетенции находит­ся свой административный аппарат, свое войско, само­стоятельное законодательство и суды. Таким образом. Речь Посполитая представляла собой федерацию двух государств - форму государственного устройства, при которой входящие в состав государства федеральные единицы имеют свои собственные органы управления. В 1588 г. польский король Сигизмунд Ваз подписал Статут, по которму ВКЛ объявлялось самосто­ятельным государством. Поглощение Польшей Великого Княжества Литовско­го после подписания унии 1569 г. не произошло. Кроме того на территориях королевских городов суще­ствовали владения духовных и светских феодалов, на которые не распространялась власть городских судов и администрации. Такое положение тормозило развитие го-родов и поэтому горожане начинают борьбу с засильем польских 'можновладцев'. Православная шляхта, не при­нявшая католичество, не допускалась к занятию госу­дарственных постов, православные священники изгоня­лись из храмов, им запрещалось вести службу на род­ном языке. В середине XVII в. с переменным успехом велась на­ционально-освободительная борьба украинского наро­да, возглавляемая Б. Хмельницким, против Речи Послолитой. В 1653г. Земский собор в Москве принял решение о воссоединении Украины с Россией. Правобережная Украина, Галиция и вся Белоруссия оставались в соста­ва Речи Посполитой.

Білет 17

Дзяржаўна-палітычнае становішча ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай.

Рэч Паспалітая была канстытуцыйнай, саслоўнай манархіяй, на чале з выбарным каралём. Заканадаўчым органам быў двухпалатны парламент – каронны сейм, які складаўся з сената (рады) і пасольскай ізбы. Сейм выбіраў каралеўскую раду на два гады. Рада з’яўлялася фактычным кіраўніком дзяржавы. Ніжэйшай палатай Сейма была пасольская ізба. Вальныя (агульныя) сеймы разглядалі і прымалі пастановы на асобных пасяджэннях сената і пасольскай ізбы. На агульных пасяджэннях у выпадку супадзення пастаноў яны прымаліся і пасля зацвярджэння каралём набывалі сілу закона. Пастановы прымаліся аднагалосна. На чале выканаўчай улады стаяў кароль, пры абранні якога таксама захоўвалася права вета. У 1573 г. у час абрання Генрыха Валуа, былі распрацававны “Генрыхавы артыкулы”, згодна з якімі кароль траціў права без згоды сейма ўстанаўліваць новыя падаткі і пошліны, склікаць агульнае апалчэнне і г.д. Рэч Паспалітая з’яўлялася феадальна-прыгоннай дзяржавай. Пануючым класам былі землеўладальнікі: магнаты (паны), сярэдняя і дробная шляхта. У склад пануючага класа ўваходзіла і духавенства, якое валодала велізарнай зямельнай маёмасцю. Польская праграма уніі мела на мэце стварэнне унітарнай дзяржавы і ВКЛ адводзілася роля правінцыі Рэчы Паспалітай. Узаемаадносіны паміж дзяржавамі не спрыялі ўтварэнню унітарнай дзяржавы. Пасля Люблінскай уніі ў ВКЛ дзейнічаў генеральны сеймік, які з цягам часу набываў рысы заканадаўчага органа княства. У ВКЛ захаваўся цалкам адміністрацыйны апарат кіравання. У 1588 г. Быу прынят статут у адным з раздзелау якога абвяшчалася самастойнасць Вялікага княства Літоўскага, недатыкальнасць яго межаў, тэрытарыяльная яго цэласнасць. Ён забараняў іншаземцам набываць у княстве землі, маёнткі, пасады. Статут заставаўся галоўнай крыніцай права на Беларусі да 1840 года.

Білет 18

Феадальнае землеўладанне на беларускіх землях у XVI – XVIII стст. Канчатковае запрыгоньванне сялян.

Самым шматлікім саслоўем феадальнага грамадства былі сяляне. Аграрная перабудова гаспадаркі была вызначана каралём у 1557 г. Незалежна ад мясцовых асаблівасцей рэформы, яе вынікі ўсюды былі аднолькавыя: заснаванне фальварачнай гаспадаркі, канчатковае запрыгоньванне сялян, павелічэнне сялянскіх павіннасцей, рост даходаў дзяржаўнага скарбу і шляхты. У выніку рэформы адбыліся змены ў прававым становішчы сялян. Пасля рэформы сяляне дзеляцца на наступныя катэгорыі: цяглыя, асадныя, сяляне-слугі. У выніку аграрнай рэформы адбыліся амаль што рэвалюцыйныя змены: 1) Была разбурана сялянская абшчына ў Цэнтральнай і Заходняй Беларусі, дзе пачало ўкараняцца падворнае землекарыстанне; 2) змяніліся катэгорыі сялян, іх прававое і эканамічнае становішча; 3) сялянская гаспадарка пачала ўцягвацца ў рыначныя адносіны; З другой паловы XVII ст. пачынаецца эканамічны заняпад Беларусі. Ён быў выкліканы ўзмацненнем феадальнага прыгнёту, разбурэннем гаспадаркі, як у выніку антыфеадальнай, нацыянальна-вызваленчай барацьбы, так і знешніх войнаў. Аднаўляць разбураную гаспадарку пачалі з раздачы зямлі сялянам і перавод іх на грашовы і натуральны аброк. З аднаўленнем гаспадаркі вяртаецца паншчына і павялічваюцца павіннасці. Яшчэ адным саслоўем былі мяшчане – жыхары гарадоў. Саслоўе мяшчан павялічвалася за кошт вольных сялян, уцекачоў і прыгонных. Да першай паловы XVIII ст. магдэбургскае права мелі ўсе буйныя гарады. Саслоўе мяшчан складалася з заможных вярхоў, сярэдняга пласта і беднаты. Асновай эканамічнага жыцця гарадоў былі рамёствы і гандаль. У той час пачынаюць стварацца ўласныя карпарацыі рамеснікаў – цэхі. Пашыраўся гандаль як унутраны, так і знешні. Найбольш трывалыя сувязі былі з Расіяй, Польшчай, Левабярэжнай Украінай, Рыгай, з краінамі Заходняй Еўропы.

У 1784 г. было завершана будаўніцтва канала Агінскага, які злучаў Нёман з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося будаўніцтва Днепра-Бугскага канала.Такім чынам, сельская і гарадская гаспадарка Беларусі да сярэдзіны XVIII ст. была ў асноўным адноўлена.

Білет 19

Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускіх зямель пасля ўключэння ў склад Расійскай імперыі

У выніку трох падзелаў (1772, 1793, 1795 гг.) Рэч Паспалітая спыніла сваё існаванне. Да Расіі адышла тэрыторыя Беларусі з насельніцтвам каля 3,3 млн чалавек. 3 канца XVIII ст. пачынаецца новы этап беларускай гісторыі, цесна звязаны з гісторыяй Расійскай дзяржавы. Насельніцтва беларускіх зямель на працягу месяца пасля выхаду ўказу аб іх уключэнні ў склад Расіі прыводзілася да прысягі. Большая частка магнатаў і шляхты прынесла прысягу новай уладзе. На Беларусь былі распаўсюджаны агульныя прынцыпы расійскага кіравання. Расія па форме дзяржаўнага ладу была абсалютнай манархіяй. Беларусь дагэтуль развівалася ва ўмовах дзяржавы, для якой былі характэрны палітычная анархія і вялікая самастойнасць месцаў. У эканамічным і палітычным развіцці Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі ў канцы XVIII ст. меліся пэўныя адрозненні. Былі адрозненні і ў формах дваранскага землеўладання, і ў прававым статусе дваранства Расіі і Рэчы Паспалітай. Расія не ведала землеўладання такой сацыяльнай групы, як дробная шляхта. Рсійскі ўрад рашуча ліквідаваў бескантрольную самастойнасць феадалаў. Шляхта згубіла правы на ўтрыманне свайго войска і ўласных крэпасцей. У адносінах да каталіцкага касцёла расійскім урадам таксама раводзілася даволі асцярожная палітыка. Кацярына ІІ улічвала, што практычна ўсе беларускія магнаты і шляхта з’яўляліся католікамі. Таму за католікамі захоўвалася права на свабоднае выкананне абрадаў. На беларускае насельніцтва была распаўсюджана і расійская падатковая сістэма. Асноўным заканадаўчым кодэксам заставаўся Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Незадаволенасць прымусіла ўрад неўзабаве стаць на шлях узмацнення сваіх пазіцый у беларускіх землях. Першым крокам у гэтым напрамку з’явілася ўвядзенне ў Беларусі землеўладання рускага дваранства за кошт дзяржаўнага фонду. Наступным крокам, які павінен быў умацаваць пазіцыі расійскага ўрада ў Беларусі, было паступове абмежаванне правоў мясцовага дваранства.

Білет 20

Галоўныя напрамкi палiтыкi царызму ў Паўночна-Заходнім краi ў першай палове XIХ ст.

Отечественная война 1812 г. страшно разорила Беларусь, а героическая победа не облегчила положение основной массы населения. Более того поме­щичий гнет резко усилился. Помещики стремились компенсировать за крестьянский счет свои убытки. Расширяя фольварочное хозяйство, они обеззе­меливали крестьян, сокращали их наделы, увеличивали барщину. Злоупот­ребления помещиков и разорение крестьян приняли такие масштабы, что на это была вынуждена обратить внимание верховная власть. В 1818 г. был издан специальный сенатский указ о положении в западном крае. Он предпи­сывал исполнение крестьянских повинностей строго в соответствии с зафик­сированными в инвентарях (описях имений) нормами. Однако этот указ был проигнорирован помещиками. Как показала IX ревизия 1850 г., в ряде мест Северо-Западного края пере­стало воспроизводиться население, смертность превысила рождаемость. Кре­стьяне сопротивлялись как могли. Преобладали пассивные формы сопротивления: уклонение от повинностей, потравы, побеги, жалобы властям. Но на­растало и активное сопротивление, вплоть до вооруженных бунтов, разгро­мов усадеб и убийств помещиков. Известно, что из 70 крестьянских волнений, зафиксированных в 40-50 гг. XIX в. во всей громадной России, 35 произошли в западных губерниях. На подавление бунтов посылались воинские команды, практиковались массовые порки, ссылки на каторгу. Стремясь упорядочить управление кра­ем, Николай I учредил "Особый комитет по делам западных губерний". Цар­ское правительство провело ряд административных мер по ограничению польского влияния в этих губерниях. Однако шляхта стремилась к восстановлению Речи Посполитой в гра­ницах 1772 г. и добивалась присоединения к Царству Польскому литовско-белорусских и правобережных украинских губерний. Частично в такой ситуации был виноват сам Александр I, который, выступая при открытии польского сейма с тронной речью намекнул на возможность возрождения Речи Посполитой в будущем. Затем император предпочел забыть о своих обещаниях, т.к. эта речь вызвала единодушное возмущение российской общественности всех направлений от консерваторов до будущих декабристов. Со времени образования в России в 1804 г. учебных округов с университе­тами в качестве научно-методических и административных центров во главе западного учебного округа был поставлен личный друг царя польский магнат князь Адам Чарторижский. Опираясь на Виленский университет, где в этот период сосредоточивались все основные научные силы разделенной, А.Чарторижский последовательно проводил полонизаторскую политику. Он стремился идеологически подготовить возрождение Речи Посполитой. В итоге, в царствование Александра I полонизация края не только не сократилась, но и резко возросла. Польское этническое самосознание утвер­дилось даже в тех слоях мелкой шляхты, которые еще ощущали себя "руси­нами" в последний период существования Речи Посполитой. Эти люди пре­вратились в резерв польского национализма, окончательно порвав со своим народом. Усилилась католическая пропаганда.. На этом социальном фоне множились полуподпольные и прямо подполь­ные кружки местной интеллигенции и учащейся молодежи. Наряду с идеями возрождения Польши часть из них культивировала просветительские и общедемократические лозунги, сочувствовала европейским революционным силам. Разви­тию освободительных движений содействовали контакты местных кружков с формировавшимся в эти годы российским декабризмом. После волнения в Семеновском гвардейском полку 1820 г. части гвардии были расквартиро­ваны на территории Беларуси. Здесь оказались многие будущие декабристы. Именно в Минске будущий руководитель Северного общества Н.Мура­вьев написал первый вариант своей Конституции. Трудно признать исторически про­грессивными планы возвращения под власть польской шляхты непольских территорий, игнорирование этнических прав литовцев и восточных славян, насаждение католицизма в православной стране, за что ратовали все без исключения польские кружки, независимо от их политической ориентации. Все это ярко проиллюстрировало вспыхнувшее осенью 1830 г. польское ноябрьское восстание, частично распространившееся на Литву и северо-за­падную Беларусь. Движимое националистическими и сословно-эгоистическими целями консервативное крыло, возобладавшее в руководстве восстанием, не сумело вовлечь в массовое движение население Царства Польского. К концу 1831г. восстание было полностью подавлено. По итогам этих событий Конституция Царства Польского 1815г. была отменена. Ликвидированы польский сейм, армия, национальные деньги, от­менена большая часть автономных прав. В Царстве Польском вводилась общероссийская административная система. Ноябрьское восстание носило не столько осво­бодительный, сколько шовинистический характер. Оно было обречено на поражение и лишь повредило польскому делу. После подавления восстания царское правительство изменило свою по­литику по отношению к западному региону. Началась реорганизация учеб­ного дела. Стала внедряться русская школа. В мае 1832 г. были закрыты Виленский и Варшавский университеты, вместо которых открыт русский Киевский университет.. В 1837 г. началась реформа управления государственными крестьянами. она заметно улучшила положение государственных крестьян белорусских губерний: было упорядочено управление государствен­ными имениями, расширено крестьянское самоуправление и землепользование, прекращена практика сдачи имений в аренду, ликвидированы барщинные по­винности, все крестьяне переведены на регламентированный оброк. Указом от 19 октября 1831 г. был объявлен так называемый "разбор шляхты". Дело в том, что всей Российской империи было учтено лишь 232446 человек дворянских душ. В действительности в Литве и Беларуси владели имениями и были дворя­нами-помещиками лишь около 16 тыс. человек. "Разбор шляхты" косвенным последствием имел развитие в российской исторической науке такой вспомогательной дисциплины как дипломатика - учение о формуляре дипломов, удостоверяющих какие-либо права докумен­тов. В белорусских и украинских городах и местечках, где среди евреев-ре­месленников было распространено граверное дело, возник целый промысел по производству фальшивых дворянских дипломов. Наиболее примитивные грубые подделки без труда отбраковывались сенатскими чиновниками, но выполненные более искусно, или полученные через подделки в архивных актовых книгах, нередко узаконивались. Так корпус российского дворянства активно пополнялся самозванцами. Важным событием белорусской истории стал Полоцкий церковный со­бор. 12 февраля 1839 г. он утвердил воссоединение литовско-белорусских униатов с православной церковью.

Білет 21

Крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы. Асаблівасць правядзення аграрнай реформы 1861г. Ў беларускіх губернях.

Беларусь из страны шляхетских вольностей вошла в состав строго центральной монархической Российской Империи. Вместе с тем, в значительной мере на территории Беларуси сохранялись и традиции Речи Посполитой, влияние польской шляхты и культуры. Отсюда и многие особенности дальнейшего развития нашей Родины в составе России. Аграрный вопрос к середине ХIХ века стал острейшей социально – политической проблемой в России. Феодальные отношения почти исчерпали все свои ресурсы для внутреннего развития: 1) феодальные отношения препятствовали развитию капитализма; 2) крестьяне уже не могли обеспечить нормальные условия для самопроизводства; 3) 2/3 их помещичьих хозяйств были нерентабельны. Дворянство усиленно переводит своих крепостных на барщину, а это ещё больше обостряет ситуацию; 4) промышленное развитие страны в те годы было затреднено, так как предпринимательское деятельность организовывалась помещичьей собственностью на землю и крестьян, а подневольный труд крепостных был непроизводителен, затруднял технический процесс; 5) усиление феодальной эксплуатации крестьян усиливает их сопротивление; 6) Военнотехническая отсталость России ухудшила внешнеполитические позиции Империи. Аграрная реформа начала проводится с западных губерний. Это не случайно: 1) наблюдалось большая втянутость помещиков региона в рыночные отношения; 2) их осведомлённость об отмене крепостного права в Польше; 3) введением инвентарных правил, ограничивающих всевластие помещиков в отношении крестьян. Учитывая традиционно сложившиеся системы крестьянского землевладения, на Беларуси были применены два «Положения»: одно для Витебской и Могилёвской; другое для Виленской, Гродненской и Минской губерний. Специфика заключалась в том, что на востоке реформа проводилась на основании общероссийских положений, а в западных губерниях – на основании местных. Это вызвало: 1) отсутствие общины; 2) помещиков в основном считали католиками; 3) стремление расколоть польское национально – освободительное и крестьянское движение; Отсюда и отличия в проведении реформы. На Востоке: 1) отрезки; 2) сохранение круговой поруки. На западе: 1) крестьяне сохраняют дореформенные наделы; 2) выкупные платежи крестьяне выполняли отдельно. В ходе восстания 1863 – 64 года царские власти были вынуждены пойти на уступки белорусскому крестьянству: 1) отменено временно обязанное состояние; 2) снижены выкупные платежи на 20 %; 3) наделение части безземельных и малоземельных крестьян землёй.Итогом аграрной реформы 1861 года стало развитие страны по пути модернизации, связанной с последовательным переходом от феодального к буржуазному обществу. Вместе с ним реформа не устранила все феодальные структуры, среди них важнейшей являлась помещичье землевладение. Развитие капиталистических отношений: 1) крестьянство получило гражданские права; 2) расширение границ вольнонаёмного труда; 3) переход к предпринимательскому хозяйству; 4) расслоение крестьянства. Пережитки феодализма: 1) сохранение крупного помещичьего землевладения; 2)высокие выкупные платежи; 3) сохранение черезполосицы; 4) временно обязанное положение. Всё это и предопределило крайне медленный и болезненный путь развития капитализма в деревне.

Білет 24

Расійскі шлях палітычнай мадэрнізацыі. Буржуазные рэформы 60 – 70-х гг. ХІХ ст.: асаблівасці іх правядзення ў Паўночна-Заходнім краi.

Рэформа 1861 г. Лiквiдавала прыгоннае права. Аднак гэтага было не дастаткова. Расii былi патрэбны iншыя рэформы дзяржаўна-палiтычнага ладу. У 60–70-я гады ўрад шэраг пастаноў аб правядзеннi рэформ: земскай, судовай, гарадской, ваеннай, у галiне народнай адукацыi i друку. Самай радыкальнай была судовая рэформа (20 лiстапада 1864 г.). Былi абвешчаны нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi, вусны характар, спаборнасць i галоснасць судовага працэсу. Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел у судовым працэсе прысяжных засядацеляў, ствараўся iнстытут адвакатаў.

На Беларусi судовая рэформа пачалася толькi ў 1872 г. з увядзення мiравых судоў. Земская рэформа, прынятая 1 студзеня 1864 г., прадугледжвала стварэнне ў паветах i губернях выбарных устаноў для кiраўнiцтва мясцовай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскiм абслугоўваннем насельнiцтва i iншымi справамi непалiтычнага характару. На Беларусi была праведзена гарадская рэформа (прынята ў 1870, а пачалася ў 1875). Яна абвяшчала прынцып усесаслоўнасцi пры выбарах органаў гарадскога самакiравання. Права выбіраць і быць абранымі ў гарадскую думу атрымалі толькі тыя, хто плаціў гарадскія падаткі. Рэфармаванне армii ў Расii пачалося ў 1862 г., калi былi ўтвораны 15 ваенных акруг i скарочаны тэрмiн службы да 7–8 гадоў. У 1874 г. з была увядзена усеагульная воiнская павiннасць. Буржуазны характар насiлi школьная (1864 г.) i цэнзурная(1865 г.) рэформы. Школа абвяшчалася ўсесаслоўнай. Новы цэнзурны статут значна пашыраў магцымасцi друку.

Білет 25

Паўстанне пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкi.

Последней попыткой консолидации общества и противостояния пол­ному исчезновению Речи Посполитой как самостоятельного государства было восстание 1794 г. под руководством уроженца Беларуси Анджея-Тадеуша Бонавентуро Костюшко. 24 марта в Кракове был объявлен «Акт восстания». В нем определялись цели: борьба за суверенность РП, восстановление ее государственных границ по состоянию на 1772 г., возвращение к Конституции 3 мая 1791 г.. Как руководитель восстания Костюшко принял присягу на верность польскому народу., 24 апреля, на площади перед городской ратушей был объявлен виленский «Акт восстания народа литовского» и одновременно начал работать орган по руководству восстанием во всем Великом княжестве - «Наивысший Ли­товский Совет», в который вошли 29 наиболее активных деятелей восста­ния, а также 37 представителей воеводств, поветов и городов. В «Акте восстания народа литовского» со­держались требования не только свободы, но и «равенства гражданского». Между восставшими в Польше и ВКЛ сразу же возникли недоразумения. Создание отдельного высшего органа восстания в княжестве противоречило Краковскому акту, по которому высшим органом власти, возглавляемом Т. Костюшко, во всей РП должен быть «Высший национальный совет». На местах же, в том числе и в ВКЛ, должны были создаваться только комис­сии, подчиненные этому Совету. Руководителей восстания в Вильно стали обвинять в сепаратизме, ссылаясь на то, что имя Костюшко даже не упо­миналось в виленском «Акте». В апреле-июне 1794 г. действия повстанцев, в том числе и военные, были довольно активными. В мае под Ошмянами Я. Ясинский разбил отряд российских войск под началом полковника Деева. Отряд князя Цицианова вынужден был оставить Гродно и отойти в направлении Несвижа. В Гродно перебралась поветовая комиссия и приступила к формированию войск. К началу июня было мобилизовано около 5 тысяч человек. В мае в Бресте была создана комиссия, официально объявившая о присоединении воевод­ства к восстанию. В июне Я. Ясинский отдал приказ поветовым органам о создании 300 отдельных конных отрядов для партизанских действий в тылу российских войск. В отряды призывались все способные держать оружие. Особое внимание уделялось организации пропаганды среди местного населения, вовлечению в восстание «и шляхты, и люду». В результате организационных усилий Я. Ясинского состоялись два от­носительно крупных рейда на белорусскую территорию, отошедшую к Рос­сии в результате разделов РП. Один отряд действовал в на­правлении Динабурга под командованием М. Огинского, а другой - под началом С. Грабовского - на Минщине. Оба отряда, состоявшие преимущественно из крестьян, были недостаточно подготовлены и плохо воору­жены. Из 2,5 тысяч «косинеров» М. Огинского половина была вооружена только пиками и косами. Взять Динабург не удалось. Русским войскам было дано указание привлекать на свою сторону крестьян. К этому времени в руководстве восстанием определились две группы. Одна - радикальная по своим убеждениям и характеру действий, «якобин­ская» во главе с Я. Ясинским, другая - умеренная, выражавшая интересы богатой шляхты. Первые, например, исхо­дили из идеи создания республиканского строя в духе французской рево­люции, выступали за ликвидацию панщины и крепостничества, отстаивали равноправие мещанства. Все это затрагивало интересы шляхетской знати. Поэтому вскоре «умеренные» стали видеть в Я. Ясинском своего непримиримого врага и добились, чтобы он был отозван из Великого княжества. В июне 1794 г. Костюшко отстранил Ясинского от руководства восстанием и назначил вместо него польского генерала М. Вельгорского. Вскоре российские войска перешли в наступление. К середине июля они контролировали все Новогрудское воеводство и часть Брестского, а 12 ав­густа захватили Вильно. Дольше всего повстанцы продержались в рай­оне Гродно, куда перебралась «Центральная депутация ВКЛ» - новый орган по руководству восстанием, сменивший «Литовский совет». Однако по приказу Т. Костюшко повстанцы оставили Гродно и выступили в направлении Варшавы. 10 октября в битве под Матеёвичами Костюшко потерпел поражение и ране­ный попал в плен. В бою за столицу Польши погиб Я. Ясинский. Восстание 1794 г. на территории Беларуси продолжалось немногим бо­лее пяти месяцев. Оно не было поддержано большинством населения Бела­руси, не желавшим бороться за сохранение старых порядков времен РП. Не способствовала успеху восстания и половинчатость пред­полагавшихся социально-политических реформ. Руководители восстания не приняли решительных мер по улучшению положения крестьянства и мещан, всячески стремились не ущемить интересов шляхты. Поэтому уча­стие белорусских крестьян в восстании преимущественно ограничивалось принудительной мобилизацией. При первой возможности, особенно с при­ближением российских войск, они разбегались по домам. Развитие событий в ходе восстания усилило нестабильность в госу­дарстве, противостояние основных общественно-политических сил, что и предопределило окончательный раздел РП. К России отошли земли западной части Беларуси и часть Литвы - всего 120 тыс. км² с населением 1,2 млн. человек. РП, как госу­дарство, была стерта с политической карты. Даже трон короля был уве­зен в Петербург и приспособлен для бытовых нужд императрицы. В ре­зультате трех разделов в составе России оказалась почти вся территория Беларуси. Австрия и Пруссия присоединили часть польских земель, за­падную часть литовских и небольшую полосу белорусской территории. Таким образом, особенности политического развития РП, многочисленные войны, национально-освободительные выступления украинского и белорусского народов привели к ее социально-эконо­мическому ослаблению. Этому во многом способствовали беспрерывные конфликты между магнатско-шляхетскими группировками.

Білет 26

Грамадска-палітычны рух у беларускіх губернях у 20 – 30-я гг. XIX ст., паўстанне 1830 – 1831 гг. i ўзмацненне антыбеларускай палiтыкi самаўладдзя.

Тэорыя французскіх асветнікаў аб натуральных правах, іх ідэя грамадскага дагавору, падзеі вайны 1812 г. зрабілі вялікі ўплыў на развіццё грамадскай думкі. Шляхецкая інтэлігенцыя, вучнёўская моладзь у Беларусі для выпрацоўкі і дасягнення сваіх грамадскіх і нацыянальных ідэалаў сталі аб'ядноўвацца ў гурткі і таварыствы. Яны былі звязаны з грамадскім рухам у Польшчы, кантактавалі з перадавымі людзьмі Расіі дяя барацьбы супраць самадзяржаўя. У 1817 г. па ініцыятыве студэнтаў Віленскага універсітэта — Адама Міцкевіча, Тамаша Зана, Яна Чачота — было створана Таварыства філаматаў (аматараў навук). Сябры таварыства ставілі перад сабой мэту ўдасканалення сваіх навуковых ведаў і літаратурна-мастацкіх здольнасцей, садзейнічання ўсеагульнай асвеце і фамадскай працы на карысць Бацькаўшчыны. Віленскія студэнты заклікалі «захоўваць бацькоў сваіх карысныя звычаі... маючы ў памяці адвагу і подзвігі продкаў, браць прыклад з іх па меры сіл сваіх і стану». Краязнаўчая дзейнасць філаматаў паклала пачатак даследаванню фальклору звычаяў і вераванняў мясцовага насельніцтва. У 1820 г. улады даведаліся пра дзейнасць віленскіх студэнтаў і загадам рэктара Віленскага універсітэта іх аб'яднанне было распушчана. Аднак у тым жа годзе ўтварылася больш масавая арганізацыя — Таварыства філарэтаў (аматараў дабрачыннасці). Разам з пашырэннем асветы ў грамадстве яго прыхільнікі прапагандавалі ідэі роўнасці і свабоды, аж да ліквідацыі прыгоннага права і дазволу незалежнага існавання народаў.Царскі ўрад адчуў у стварэнні і ідэйна-асветніцкай дзейнасці філаматаў і філарэтаў вялікую небяспеку. У снежні 1821 г. выйшаў указ аб забароне тайных таварыстваў. У 1823 г. пачаліся арышты, да следства было прыцягнута каля 200 чалавек. Ад працы адхілены ідэйныя натхняльнікі моладзі, прафесары Віленскага універсітэта Іаахім Лялевель, Міхал Баброўскі, ІгаатДаніловіч. ЖыхарамЛітвы і Беларусі было забаронена вучыцца ў замежных універсітэтах. У чыноўнікаў бралася падпіска аб няўдзеле ў тайных арганізацыях. Дзекабрысцкі рух у Беларуси У Расіі на барацьбу супраць самадзяржаўя выступілі дваранскія рэвалюцыянеры-дзекабрысты. 3 мэтай змены ўлады яны зрабілі спробу падняць узброенае паўстанне ў снежні 1825 г.. Пачатак іх дзейнасці ў Беларусі звязаны з пераводам сюды з Пецярбурга гвардзейскага корпуса. У ім служылі члены «Паўночнага таварыства». Яго кіраўнік Мікіта Мураўёў склаў першы, «мінскі варыянт» расійскай канстытуцыі. У 1823 г. быў распрацаваны так званы бабруйскі план паўстання: арышт цара і яго світы ў час агляду войскаў у Бабруйскай крэпасці. Але з-за непадрыхтаванасці і рознагалоссяў у кіраўніцтве дзекабрысцкімі арганізацыямі гэты план не быў ажыццёўлены. Дзекабрысты з «Паўднёвага таварыства» наладзілі сувязі з польскім «Патрыятычнымтаварыствам». Члены апошняга ставілі сабе за мэту аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., гэта значыць з уключэннем у яе склад польскіх, беларускіх, літоўскіх і часткі ўкраінскіх зямель. Дзекабрысты ж прызнавалі права на незалежнасць толькі за Польшчай. Пасля цяжкіх перагавораў бакі пагадзіліся на далучэнне да Польшчы тэрыторыі Літвы і Заходняй Беларусь Паміж двума таварыствамі была заключана дамова аб падрыхтоўцы адначасовага паўстання супраць царызму. У Літоўскім асобным корпусе, размешчаным на Беласточчыне, па ініцыятыве філарэта Міхала Рукевіча ўзнікла тайнае «Таварыства ваенных сяброў». Члены таварыства выступалі за вольнасць і асвету для сябе і іншых. 24 снежня 1825 г. «ваенныя сябры» сарвалі цырымонію прысягі на вернасць Мікалаю I у мястэчку Браньск. Аднак выступление некалькіх рот сапёрнага батальёна не ахапіла ўвесь корпус, а яго арганізатары, у тым ліку М. Рукевіч, капітан К. Ігельстром, паручнік А. Вягелін, падзялілі лес ссыльных дзекабрыстаў.У лютым 1826 г. член «Таварыства аб'яднаных славян» С. Трусаў спрабаваў узняць паўстанне ў Палтаўскім пяхотным палку ў Бабруйску, але і гэтае выступление не прывяло да поспеху. Шляхецкае паўстанне 1830—1831 гг. Разгром дзекабрыстаў зняў пытанне аб сумесным выступленні рэвалюцыянераў Расіі і былой Рэчы Паспалітай; апошнім прыходзілася разлічваць толькі на ўласныя сілы. У лістападзе 1830 г. у Варшаве пачалося шляхецкае паўстанне, кіраўнікі якога ставілі галоўнай мэтай аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Хутка паўстанне ахапіла ўсё Царства Польскае. Старшынёй польскага нацыянальнага ўрада стаў князь Адам Чартарыйскі. Ён з'яўляўся лідэрам кансерватыўнай плыні, якая пераважала ў паўстанні. Яе прадстаўнікі былі прыхільнікамі захавання традыцый, стабільнасці, упарадкаванасці. Прадстаўнікі дэмакратьгчнай плыні на чале з гісторыкам I. Лялевелем дабіваліся пашырэння паўстання на землі былога ВКЛ. Вясной 1831 г. у руках паўстанцаў аказаліся Літва і шэраг паветаў Заходняй Беларусь Паўстанне развівалася нярэдка стыхійна, хоць і быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Шляхта кожнага павета выбірала свой урад і вайсковага камандзіра. Гэтыя ўрады прыводзілі насельніцтва да прысягі, аб'яўлялі рэкруцкі набор, выдавалі адозвы. Сяляне і мяшчане набіраліся ў атрады пераважна пад прымусам і не заўсёды былі зацікаўлены ваяваць. Царскі ўрад асцерагаўся, «каб з польскага бунту не зрабіўся б сялянскі». Сялянам афіцыйна аб'яўлялася памілаванне, калі яны самі пакінуць атрады і вернуцца дамоў. Асобныя царскія камандзіры абяцалі нават вызваленне ад паноў-паўстанцаў. Кульмінацыяй падзей стала бітва за Вільню 19 чэрвеня 1831 г., у якой паўстанцы былі разбіты царскімі войскамі. Камандуючы расійскай арміяй генерал-фельдмаршал I. Ф. Паскевіч «заслужыў» ад цара гомельскі маёнтак. Агульная колькасць удзельнікаў паўстання ў Беларусі склада каля 15 тыс. чалавек. Свядома падтрымала паўстанне шляхта, вучнёўская моладзь, каталіцкае і часткова уніяц-кае духавенства. Заклікі да барацьбы «за Польшчу, айчыну нашу» не выклікалі энтузіязму ў большасці беларускага насельніцтва. Пытанне аб дзяржаўнасці свайго краю не ставілася, а сялянскае пытанне фактычна ігнаравалася. Сяляне спадзяваліся на атрыманне волі і ўласнай зямлі. Але наибольшее, што змагла ім паабяцаць шляхта ў асобных паветах, — гэта зніжэнне нормы паншчыны да двух дзён у тыдзень.

Білет 27

Паўстане 1863-1864 гг. Яго вынікі і значэнне

З часоў падзелу Рэчы Паспалітай польскі патрыятычны рух не даваў спакою расійскім уладам. Польскі патрыятычны лагер падзяліўся на дэмакратаў, якія выступалі за паўстанне, і лібералаў – прыхільнікаў мірных сродкаў барацьбы. Тыя, хто быў за паўстанне, атрымалi назву “чырвоныя”. Яны падзялялiся на правых i левых. Першыя рабiлi стаўку на шляхту i асцерагалiся шырокага сялянскага руху.Яны прадугледжвалi надзяленне сялян зямлёй за кошт яе частковай канфiскацыi ў памешчыкаў пры абавязковай грашовай кампенсацыi. Левыя разлiчвалi на сялянскую рэвалюцыю. Працiўнiкаў паўстання называлi “белымi”. Гэта былі пераважна памешчыкi, сярэдняя буржуазiя, частка iнтэлiгенцыi. Гэтыя палiтычныя плынi сфарміраваліся і iснавалi не толькi ў Польшчы, але i на тэрыторыi Беларусi i Лiтвы. Восенню 1861 г. у Варшаве з разнастайных рэвалюцыйных груповак быў арганiзаваны паўстанцкi гарадскi камiтэт. “Левых” ў Беларусi ўзначальваў Канстанцiн Калiноўскi (1838–1864). Ён паходзiў з сям’i збяднелага шляхцiца Гродзенскай губернi, скончыў Пецярбургскi ўнiверсiтэт. Вярнуўшыся ў 1861 г. на радзiму, К. Каліноўскі стварыў у Гродне нелегальную рэвалюцыйную арганiзацыю з разначыннай iнтэлiгенцыi. Выдаў 7 нумароў падпольнай рэвалюцыйнай газеты на беларускай мове “Мужыцкая праўда”. Была выкладзена праграма паўстання: Польшча абвяшчалася незалежнай краiнай з роўнымi правамi ўсiх яе грамадзян перад законам, дазвалялася дзейнасць ўнiяцкай царквы, планавалася перадаць сялянам iх зямельныя надзелы ў поўнае ўладанне, а памешчыкам выплацiць кампенсацыю з дзяржаўнай казны. У студзенi–лютым 1863 г. ў Беларусi з’явiлiся першыя паўстанцкiя атрады, якiя прыйшлi з Польшчы. Найбольш актыўна паўстанцы дзейнiчалi ў Гродзенскай губернi, дзе ваяводскiм камiсарам быў К. Калiноўскi. Паўстанне 1863–1864 гг. адбывалася ва ўмовах правядзення аграрнай рэформы ў Расii. Поспеху ў барацьбе з паўстаннем расійскiя ўлады дасягнулi не толькi дзякуючы вайсковай сiле. У чэрвенi 1863 г. ў Вiльню вярнуўся К. Калiноўскi, а ў лiпенi ён стаў старшынёй Вiленскага аддзела. Да канца лета ў руках К. Калiноўскага сканцэнтравалася ўсё кiраўнiцтва паўстанцкiмi атрадамi на тэрыторыi Лiтвы i Беларусi. Аднак выратаваць паўстанне ўжо не удалося.

Білет 29

Утварэнне i дзейнасць палiтычных партый i арганiзацый Беларусі ў канцы XIX – пачатку XX ст.

Канец XIX – пачатак XX ст. – час стварэння і станаўлення палітычных партый. У другой палове 90-х гг. сярод сацыял-дэмакратаў шматнацыянальных заходнiх губерняў пераважала тэндэнцыя да стварэння рабочых арганiзацый па нацыянальнай прыкмеце. У Расii ствараюцца буйныя гарадскiя i рэгiянальныя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi. Усё гэта выклiкала неабходнасць аб’яднання сацыял-дэмакратаў у адзiную партыю. Iнiцыятарам аб’яднальнага працэсу стаў пецярбургскi “Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа”. У 1898 г. у Мiнску прайшоў з’езд, якi прыняў рашэнне аб аб’яднаннi прадстаўленых на iм арганiзацый у РСДРП i выбраў ЦК партыi. Летам 1903 г. за мяжой адбыўся ІІ з’езд РСДРП. Ён прыняў праграму у якой абвяшчалася пралетарская рэвалюцыя, заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму. Адбыўся раскол РСДРП. Рэвалюцыйную частку расійскіх сацыял-дэмакратаў пачалі называць бальшавікамі, а прыхільнікаў рэфармісцкага накірунку – меншавікамі. У 1902 г. прыхiльнiкi iдэй народнiцтва стварылi Партыю сацыялiстаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Эсэры мелі на мэце звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне памешчыцкага землеўладання i ўстанаўленне ў Расii федэратыўнай дэмакратычнай рэспублiкi. На рубяжы XIX–ХХ стст. з агульнадэмакратычнага руху вылучаецца беларуская нацыянальная плынь. У канцы 1902 – пачатку 1903 гг. аформiлася Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ). На сваiм I з’ездзе ў 1903 г. БРГ прыняла праграму, дзе называла сябе сацыяльна-палiтычнай арганiзацыяй беларускага працоўнага народа. Тэарэтычныя погляды БРГ спалучалi iдэi рэвалюцыйнага дэмакратызму i народнiцтва. Партыя выступала за звяржэнне самадзяржаўя, знiшчэнне капiталiзму i ўсталяванне дэмакратычнага ладу, прызнавала правы народаў Расii на аўтаномiю.

Білет 30

Рэвалюцыя 1905-1907 гг. у беларускіх губернях.

У пачатку ХХ ст. у Расii склалася рэвалюцыйная сiтуацыя. Эканамiчны крызiс 1900–1903 гг. i руска-японская вайна 1904–1905 гг. садзейнiчалi абвастрэнню ўсiх супярэчнасцей. Рэвалюцыйны выбух у Расii стаў непазбежным. У палiтычнай барацьбе вылучаюцца тры лагеры: урадавы, лiберальна-буржуазны i дэмакратычны. Кожны з iх меў свае мэты i задачы. Урадавы лагер iмкнулся захаваць самадзяржаўе i не дапусцiць карэнных змен у дзяржаўна-палiтычным ладзе Расii. Лiбералы марылi аб палiтычных свабодах, жадалi лiквiдаваць перажыткi феадалізму. Агульнай мэтай дэмакратау было знiшчэнне ўсiх рэшткаў феадалізму, у тым лiку i памешчыцкага землеўладання, звяржэнне самадзяржаўя i ўсталяванне дэмакратычнай рэспублiкi. 9 студзеня 1905 г. у Пецярбургу было растраляна мiрнае шэсце рабочых, якiя накiроўвалiся да цара з просьбай палепшыць становiшча народа. Гэтая падзея выклiкала магутную хвалю пратэсту. У лютым – сакавiку колькасць палiтычных выступленняў рэзка зменшылася, але адбылося значнае павелічэнне эканамiчных забастовак. Вясною 1905 г., як следства ўздзеяння рабочага руху, на Беларусi разгарнуўся масавы рэвалюцыйны рух сялянства. Восенню 1905 г. шматлiкiя агульнагарадскiя стачкi злiлiся ва Усерасiйскую палiтычную стачку. Ва ўсёй Расii баставала звыш двух мiльёнаў чалавек. 18 кастрычнiка ў Мiнску на плошчы адбыўся мiтынг, у якiм удзельнiчалi каля 20 тыс. чалавек. Каб разагнаць мiтынгуючых, губернатар Курлаў загадаў прымянiць зброю. У снежнi 1905 г. палiтычная барацьба пралетарыяту Расii працягвалася. У Маскве яна перарасла ва ўзброенае паўстанне. Забастоўка ахапiла большасць чыгуначных вузлоў Беларусi. У апошнія месяцы 1905 г. зноў узрос сялянскi рух. Аднак збiць рэвалюцыйную хвалю ўладам ўсё ж такi ўдалося. У пэўнай ступенi гэтаму спрыяў Манiфест 17 кастрычнiка. Пасля снежаньскiх падзей 1905 г. рэвалюцыйны рух паступова iдзе на спад.

Білет 31

Беларускі нацыянальны рух і яго роля ў рэвалюцыйным працэсе пачатку ХХ ст.

Расійскія войскі, церпячы паражэнне за паражэннем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск–Паставы–Баранавічы–Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй. У сувязі з наступленнем германскіх войск на ўсход рушыў вялікі паток бежанцаў з Польшчы, Літвы і заходніх паветаў Беларусі На захопленай Гегманіяй тэрыторыі Беларусі ўводзіліся розныя ваенныя павіннасці. На абаронныя работы прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, прадуктаў харчавання і фуражу. Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу фронту праводзілі і германскія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялян коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзенне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасці. У выключна цяжкім становішчы апынулася сельская гаспадарка Беларусі. Больш як палова ўсіх працаздольных мужчын беларускай вёскі была мабілізавана і адпраўлена на фронт. З-за моцнага заняпаду сельскай гаспадаркі амаль перасталі паступаць на рынак прадметы першай неабходнасці, што выклікала рост дарагоўлі, зніжэнне жыццёвага ўзроўню народа. Пачынаючы з 1915 г., на Беларусі назіраецца нарастанне рабочага руху. У 1916 г. стачачны рух ахапіў 11 населеных пунктаў Беларусі. Асноўным патрабаваннем стачачнікаў з’яўлялася павышэнне заработнай платы. Аднак трэба адзначыць, што стачкі на Беларусі ў гэты час адбываліся разрознена, і, як правіла, у іх удзельнічала толькі частка рабочых. Масавага рабочага руху не было. Своеасаблівую форму на Беларусі ў гады вайны набыў сялянскі рух – разгром памешчыцкіх маёнткаў, харчовых магазінаў і лавак. Значна ўзраслі сялянскія хваляванні ў 1915 г. У сувязі з перанясеннем баявых дзеянняў на тэрыторыю Беларусі і ростам рэквізіцый сярод сялян. Аднак у 1916–1917 гг. іх колькасць значна зменшылася. Ваенныя паражэнні расійскай арміі ў кампаніі 1915 г., няўдачы баявых дзеянняў у 1916 г., велізарныя людскія страты выклікалі нездаволенасць салдат. У войсках успыхнулі хваляванні, звязаныя з дрэнным забеспячэннем прадуктамі харчавання і абмундзіраваннем, недахопам зброі і боепрыпасаў. Расло дэзерцірства. 22 кастрычніка 1916 г. адбылося паўстанне салдат, казакоў і матросаў на размеркавальным пункце ў Гомелі. Паўстанне ўспыхнула ў сувязі з арыштам аднаго з казакоў. Паустанцы былі жорстка пакараны. Але спыніць працэс разлажэння арміі ўжо было нельга, яна паступова станавілася небаяздольнай.

Білет 32

Фарміраванне беларускай народнасці.

Асноўнымі прыкметамі народнасці з’яўляюцца адносная агульнасць мовы, агульнасць тэрыторыі, культуры і характару людзей, пэўныя гаспадарчыя сувязі, этнічная самасвядомасць і саманазва. Існаванне Вялікага княства Літоўскага стварала новыя ўмовы для далейшага фарміравання беларускай народнасці. Гэтаму садзейнічала мноства фактараў. Першая група – палітычныя фактары. Неабходнасць барацьбы са знешняй агрэсіяй. Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з’явілася далейшае развіццё сельскай гаспадаркі, замена двухполля парнай зерневай сістэмай трохполля, удасканаленне рамяства, пашырэнне гандлю. Паступова ў ВКЛ усталёўвалася адзіная грашовая сістэма гандлёва-вымяральных стандартаў. З папярэднімі фактарамі цесна звязаны і сацыяльныя ўмовы. Разам з палітычнымі, эканамічнымі і сацыяльнымі фактарамі пэўную ролю адыгрываў і канфесійны фактар. Прыкмета веры станавілася своеасаблівай прыкметай народа, а барацьба народа з’яўлялася часткай барацьбы за яго самабытнасць. Сукупнасць дзейнасці этнаўтваральных фактараў спрыяла фарміраванню беларускай народнасці і такіх яе агульных прыкмет як этнічная тэрыторыя, адносная агульнасць мовы, своеасаблівая матэрыяльная і духоўная культура, этнічная самасвядомасць і саманазва. У XV–XVI стст. на тэрыторыі Беларусі з’яўляецца шэраг новых тыпаў пасяленяў: мястэчка, фальварак, засценак, ваколіца. Адным са значных кампанентаў народнасці з’яўляецца самасвядомасць беларусаў. У ВКЛ жыхар беларускіх зямель адрозніваў сябе ад іншых народаў. Гістарычная супольнасць усходнеславянскага народа, адзіная рэлігія і мова продкаў тармазіла працэс дыферэнцыяцыі рускага і беларускага народаў. Беларуская культура другой паловы XIII – першай паловы XVI ст. развівалася на аснове засвойвання багатых традыцый высокаразвітых візантыйскай і старажытнарускай культур, пад уздзеяннем мясцовых умоў. У другой палове XIII – першай палове XVI ст. паралельна з працэсамі стварэння беларускай арыгінальнай літаратуры ішло развіццё старабеларускай літаратурнай мовы. З усіх жанраў беларускай літаратуры перыяду яе станаўлення найбольш дынамічна развіваліся летапісы. У другой палове XVI ст. летапісы сталі паволі адміраць, уступаючы месца іншым гістарычным жанрам. У канцы XV – пачатку XVI ст. складаліся перадумовы Рэнесанса на Беларусі: рост гарадоў, фарміраванне беларускай народнасці, ажыўленне грамадска-палітычнай дзейнасці і нацыянальна-класавай барацьбы. Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 г. – каля 1551 г.). У Празе Ф. Скарына пры дапамозе заможных віленскіх і полацкіх мяшчан заснаваў друкарню. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. Першадрукар выдаў пераважную частку Старого Запавету Бібліі, прычым выбраў найбольш важныя кнігі. Выдатным дзеячам беларускай культуры быў паэт-гуманіст, прадстаўнік новалацінскай літаратурнай школы М. Гусоўскі. Нарадзіўся будучы паэт у сям’і вялікакняскага лоўчага і атрымаў адукацыю ў Вільні, Польшчы, Італіі. На працэс станаўлення і развіцця беларускай архітэктуры і выяўленчага мастацтва значна паўплывалі старажытнарускія традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні архітэктуры і мастацтва заходнееўрапейскіх краін. Готыка на Беларусі была прадстаўлена шматлікімі абарончымі збудаваннямі – замкамі, якія адначасова з’яўляліся адмістрацыйнымі, палітычнымі, эканамічнымі і культурнымі цэнтрамі. Мураваныя замкі пачалі будавацца ў першай палове XVI ст. У сувязі з пашырэннем каталіцызму на ўсёй тэрыторыі Беларусі пачалося будаўніцтва касцёлаў. У культавай архітэктуры канца XV – першай паловы XVI ст. з’яўляецца новы тып пабудоў – інкастэляваныя храмы, прыстасаваныя да абароны. У выяўленчым мастацтве Беларусі другой паловы XIII – першай паловы XVI ст. вылучаюцца іконапіс, фрэскі, кніжная мініяцюра, гравюра, арнамент, драўляная разьбяная скульптура. У рамках дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва на Беларусі ў другой палове XIII – першай палове XVI ст. развівалася размалёўка па дрэву, чаканка па металу, выраб керамікі.

Білет 33

Асаблівасці фарміравання беларускай нацыі ў ХІХ-пачатку ХХ ст.

Нацыя – гістарычная супольнасць людзей, якая характарызуецца ўстойлівымі эканамічнымі і тэрытарыяльнымі сувязямі, агульнасцю мовы, культуры, характару, побыту, традыцый, звычаяў, самасвядомасці. Рэформа 1861 г., вызваліўшы сялян ад прыгоннай залежнасці, стварыла ўмовы для капіталістычнай перабудовы памешчыцкай і сялянскай гаспадарак з арыентацыяй на рынак. Прамысловы пралетарыят Беларусі характарызаваўся шматнацыянальнасцю і адносна невысокай канцэнтрацыяй. Гандлёва-прамысловая буржуазія Беларусі была таксама шматнацыянальнай, прычым большую яе частку складалі прадстаўнікі небеларускага этнічнага насельніцтва. Слабасць нацыянальнай буржуазіі ў пэўнай ступені замаруджвала працэс кансалідацыі беларускай нацыі. У канцы XIX ст. паступова стабілізавалася этнічная тэрыторыя беларусаў. Галоўным арэалам кансалідацыі беларускай нацыі былі цэнтральная і паўночна-заходняя часткі Беларусі. За 40 паслярэформенных гадоў колькасць жыхароў Беларусі падвоілася. У другой палове ХІХ – пачатку XX ст. працягваўся працэс фарміравання мовы беларускай нацыі. Беларуская літаратурная мова развівалася галоўным чынам як мова мастацкай літаратуры і часткова публіцыстыкі. Адметнасць беларускага этнасу адлюстроўвалася ў своеасаблівым народным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве. Кансалідацыя беларускага этнасу ў нацыю суправаджалася ростам нацыянальнай самасвядомасці. Быў праведзены шэраг рэформ у галіне адукацыі Расійскай імперыі, якія закранулі і Беларусь. Да 60-х гг. ХІХ ст. сістэма адукацыі характарызавалася рознатыповасцю навучальных устаноў. У мэтах уніфікацыі іх дзейнасці большасць навучальных устаноў перайшла ў падпарадкаванне Міністэрства народнай асветы. Змены ў сістэме адукацыі Беларусі прывялі да ўстойлівага росту колькасці навучальных устаноў. Аднак, нягледзячы на станоўчыя дасягненні народнай асветы, як Расійская імперыя ў цэлым, так і Беларусь адставалі ад краін Заходняй Еўропы. У галіне пачатковай адукацыі ўрадавая палітыка была накіравана на тое, каб значную частку затрат на ўтрыманне народных вучылішч перакласці на сялян.Сярэдняя адукацыя заставалася прывілеяй пануючых класаў.Складвалася сістэма прафесійнай адукацыі. У Беларусі ствараліся рамесныя, сельскагаспадарчыя, камерцыйныя, медыцынскія, музыкальныя, мастацкія навучальныя ўстановы. Літаратура. У другой палове ХІХ ст. пачынаецца новы этап у развіцці беларускай літаратуры. Пісьменнікі паступова пераадольвалі вузкае фальклорнае апісальніцтва сваіх папярэднікаў, станавіліся на шлях стварэння развітой літаратуры. Ішоў працэс жанравага ўзбагачэння літаратуры, удасканальвалася вершаскладанне. Вяршыняй развіцця беларускай літаратуры другой паловы ХІХ ст. стала творчасць Францішка Багушэвіча. На лепшыя дасягненні літаратуры другой паловы ХІХ ст. абапіралася беларуская літаратура пачатку ХХ ст. Новыя тэмы, матывы і вобразы прынесла ў беларускую літаратуру. Як таленавіты паэт-наватар, адзін з пачынальнікаў беларускай драматургіі і заснавальнікаў нацыянальнай школы перакладу ўвайшоў у гісторыю беларускай літаратуры Янка Купала. Разам з Янкам Купалам заснавальнікам новай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы стаў Якуб Колас. У пачатку ХХ ст. раскрыліся творчыя здольнасці Максіма Гарэцкага, Змітрака Бядулі, Цішкі Гартнага, Каруся Каганца і інш. Тэатр. У фарміраванні беларускага прафесійнага нацыянальнага тэатра вялікую ролю адыграла тэатральная культура рускага, украінскага і польскага народаў. У беларускіх гарадах дзейнічалі мясцовыя рускія драматычныя трупы, а таксама гастралявалі акцёры сталічных тэатраў. Паспяхова выступалі артысты ўкраінскіх тэатраў, прыязджалі польскія тэатральныя калектывы.

Білет 34

Берасцейская царкоўна-рэлігійная унія.

Некаторых мясцовых праваслаўных лідэраў прывабіў сваёй жыццяздольнасцю каталіцкі захад. Яны ўбачылі шлях да пераадолення духоўнага крызісу ў заключэнні уніі з Рымам. Гэты шлях быў рэалізаваны ў выглядзе Берасцейскай уніі. Новы накірунак хрысціянства – уніяцтва – быў аформлены на Берасцейскім саборы 1596 года. Ён прадугледжваў захаванне праваслаўнай абраднасці, царкоўна-славянскай мовы ў набажэнстве, але прызнаваў вяршэнства папы рымскага, каталіцкае веравучэнне. Але замест спакою унія стала крыніцай раздораў. Першы напрамак рэлігійнай барацьбы – гэта пачатак літаратурна-багаслоўскай палемікі. Другім напрамкам была парламенцкая барацьба. На сеймах паміж праваслаўнымі і уніятамі адбываліся вострыя спрэчкі. Трэцяй формай рэлігійнай барацьбы была адміністрацыйная барацьба: закрыццё праваслаўных цэркваў, перадача іх і манастыроў уніятам. Па Беларусі пракацілася хваля антыуніяцкіх выступленняў. З пачатку XVII стагоддзя ўсё большую вагу пачынаюць набываць казакі. Яны пачынаюць бараніць пакрыўджаную царкву. У 1648 годзе на барацьбу з прыгнятальнікамі ўзнялося запарожскае казацтва на чале з Б.Хмяльніцкім, галоўнае патрабаванне паўстання – ліквідацыя уніяцкай царквы. У XVII–XVIII ст. на Беларусі ўзмацнілася дзейнасць каталіцкіх манаскіх. Яны праводзілі гвалтоўнае акаталічванне беларускага насельніцтва. Абаронцамі праваслаўя становяцца праваслаўныя брацтвы, якія ўзніклі ў XVI ст. Галоўны напрамак іх дзейнасці – захаванне чысціні праваслаўнага вучэння, богаслужэння і царкоўнага кіравання. Такім чынам, на працягу ўсяго існавання Рэчы Паспалітай беларускі народ вымушаны быў весці цяжкую барацьбу за сваю веру, мову, культуру.

Білет 35

Рэфармацыя і Конррэфармацыя і іх уплыў на канфесійнае становішча на беларускіх землях.

Праваслаўе да 1385 года было амаль дзяржаўнай рэлігіяй. Але пасля Крэўскай уніі пануючай рэлігіяй у ВКЛ становіцца каталіцтва. На глебе барацьбы паміж свецкай і духоўнай уладамі прарасла Аармацыя.

Рэфармацыя – грамадска-палітычны і рэлігійны рух, накіраваны супраць каталіцкай царквы як ідэйнай асновы феадалізму. У Рэфармацыі можна выдзяліць тры напрамкі: 1) каралеўска-княжацкі, які абараняў інтарэсы манархаў і свецкіх феадалаў ва ўмацаванні сваёй улады і захопе зямных багаццяў царквы; 2) бюргерска-буржуазны з яго пропаведдзю “мірскога аскетызму” і рэспубліканскага ўладкавання царквы;

3) народны, які патрабаваў ліквідацыі царквы, феадальнага прыгнёту і ўзаконення роўнасці. Шляхту і заможных гараджан Рэфармацыя прывабіла магчымасцю падарваць магутнасць царквы, якая ўшчымляла іх правы. Найбольшае пашырэнне ў княстве атрымаў кальвінізм, абаронцам якога стаў Мікалай Радзівіл Чорны. Ён заснаваў у Вільні першую пратэстанцкую абшчыну. У 60-я гады XVI стагоддзя на Беларусі, у Літве і на Украіне з кальвінізму вылучыўся больш радыкальны напрамак – арыянства, ці антытрынітарызм. Папства зрабіла стаўку ў выратаванні каталіцкай царквы на ордэн езуітаў. У ВКЛ езуіты з’явіліся на наступны год пасля Люблінскай уніі, выкліканыя віленскім біскупам для барацьбы з Рэфармацыяй. К канцу XVII стагоддзя контррэфармацыя ў княстве перамагла. Да сярэдзіны XVII стагоддзя польскія каралі практычна падпарадкавалі сабе праваслаўную царкву. Такім чынам, на працягу ўсяго існавання Рэчы Паспалітай беларускі народ вымушаны быў весці цяжкую барацьбу за сваю веру, мову, культуру.

Білет 37

Асноўныя тэндэнцыі і дасягненні ў развіцці беларускай культуры ў эпохі Адраджэння і Асветніцтва.

У гісторыі культуры Беларусі сярэдзіны XVI – XVIII ст. можна выдзеліць тры перыяды: 1) другая палова XVI ст. – рэфармацыйна-гуманістычны рух; 2) канец XVI – першая палова XVII ст. – эпоха контррэфармацыі і ўсталявання барока; 3) другая палова XVII – XVIII ст. – панаванне ў мастацтве стылю барока і пачатак стылю класіцызму. Асвета і кнігадрукаванне. На тэрыторыі Беларусі з’яўляюцца найбольш перадавыя для свайго часу пратэстанцкія і брацкія школы. У школах вывучаліся гуманітарныя навукі – лацінская, грэчаская, польская, нямецкая мовы, рыторыка, гісторыя, правазнаўства, матэматыка, фізіка. У канцы XVI – першай палове XVII ст. на Беларусі адчыняюцца брацкія школы. Яны з’яўляліся і цэнтрамі кнігадрукавання. У XVIII ст. на беларускіх землях пашыраецца свецкая адукацыя. Гэтаму садзейнічала рэформа школ. Бібліятэчная і архіўная справа. Багацейшай у Рэчы Паспалітай з’яўлялася Нясвіжская бібліятэка Радзівілаў, заснаваная ў 1600 г. У бібліятэцы налічвалася больш за 20 тыс. тамоў кніг амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах. У 1772 г. бібліятэка была канфіскавана і перавезена ў Пецярбург. У бібліятэцы захоўваліся таксама рэдкія рукапісы. Сярод іх – Радзівілаўскі летапіс, упрыгожаны 617 каляровымі малюнкамі. Больш за 6 тыс. рэдкіх кніг, старажытных рукапісаў, геаграфічных карт Беларусі, Літвы і Польшчы знаходзіліся ў Шчорсах, у маёнтку магната Храптовіча. У Нясвіжскім замку знаходзіўся і архіў, у якім налічвалася больш за 500 тыс. гістарычных актаў, грамат, пісьмаў і іншых дакументаў. Гэтыя матэрыялы былі сабраны з 1551 г., калі Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права захоўвання ў Нясвіжы т. зв. Літоўскай метрыкі – дзяржаўнага архіва Вялікага княства Літоўскага. Літаратура. Агульнадзяржаўныя летапісы і хронікі паступова саступаюць месца новым літаратурным відам і жанрам: публіцыстыцы, гісторыка-мемуарнай літаратуры, палітычнай сатыры, паэзіі. Тэатр і музыка. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі ў XVI ст. атрымаў тэатр лялек – батлейка. Сюжэты батлейкі былі заснаваны на біблейскай і евангельскай тэматыцы, а таксама бытавых матывах. Выяўленчае мастацтва. У беларускім жывапісе акрэсліліся два напрамкі. Першы – мастацтва, заснаванае на старажытнарускіх традыцыях; другі – жывапіс, які знаходзіўся пад уплывам заходнееўрапейскай мастацкай школы. ца новаму стылю ў выяўленчым мастацтве – класіцызму. Архітэктура. У XVI – першай палове XVII ст. працягвалася стварэнне абарончых і культавых збудаванняў у стыле барока. Беларускі феадальны горад, як і раней, меў тыповую забудову: умацаваны замак – рэзідэнцыя феадала і размешчаны вакол замка гандлёва – рамесны пасад пад аховай замкавых. Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 г. – каля 1551 г.). Ф. Скарына аснаваў друкарню. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. Першадрукар выдаў пераважную частку Старого Запавету Бібліі, прычым выбраў найбольш важныя кнігі. У 1520 г. Скарына пераехаў у Вільню, дзе ў 1522 г. выйшла ў свет зборнік рэлігійных і свецкіх твораў. Зборнік был больш даступным шырокаму колу насельніцтва. Ф. Скарына выступіў у якасці стваральніка новага літаратурнага жанру – прадмоў. Яны змяшчалі ў сабе кароткі змест твора. Ф. Скарына ўнёс уклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы.

Білет 38