Гістарыяграфія беларускай эміграцыі План

1. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў даваенны перыяд.

2. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў пасляваенны перыяд.

Літаратура

1. Беларусь у гады Вялікай Айчыннай вайны: Праблемы гістарыяграфіі і крыніцазнаўства: Зб. артыкулаў. – Мн.: Беларуская навука, 1999. – 253 с.

2. Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т. 1. – Мн.:БелЭн, 2005. – 688 с.

3. Запруднік Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях / Навук рэд. У.Арлоў. – Мн.: Бел.Фонд Сораса: ВЦ «Бацькаўшчына», 1996. – 326 с.

4. Калубовіч А. Крокі гісторыі: Дасьледаванні, артыкулы, успаміны. – Мн.: Маст. літ., 1993. – 288 с.

5. Калубовіч А. На крыжовай дарозе: Успаміны. – Кліўленд, 1986. – 252 с.

6. Кіпель В. Беларусы ў ЗША. – Мн.: Беларусь, 1993. – 352 с.

7. Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада: нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ – ХХ ст. – Мн.: Неўскі прасцяг, 2003. – С. 301 – 399.

8. Мірановіч Я. Найноўшая гісторыя Беларусі / Я.Мірановіч. Навук. рэд. А.Краўцэвіч. – Спб.: Неўскі прасцяг, 2003. – 243 с.

9. Найдзюк Я., Касяк І. Беларусь учора і сяньня: Папулярны нарыс з гісторыі Беларусі / Пасьл. А.Грыцкевіча. – Мн.: Навука і тэхніка, 1993. – 414 с.

10. Станкевіч Я. Савецкае хвальшаванне гісторыі Беларусі. – Мюнхен, 1956. – 185 с.

11. Сяргеева Г. Гісторыя Беларусі ў даследаваннях беларускай эміграцыі // ЭГБ: У 6 т. – Мн.: БелЭн, 1996. – Т. 3. – С. 28 – 31.

12. Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. – Мн.: Беларусь, 1993. – 236 с.

13. Урбан П. У святле гістарычных фактаў (У сувязі з брашурай Л.С.Абэцэдарскага). – Мюнхен, Нью-Ёрк, 1972. – 132 с.

Тэматыка рэфератаў

1. Гістарычныя навукова-папулярныя выданні беларускай эміграцыі 20 – 30-х гг. ХХ ст.

2. Праблема этнагенезу беларусаў у беларускай замежнай гістарыяграфіі.

3. Праблема беларускай дзяржаўнасці ў беларускай замежнай гістарыяграфіі.

4. Абагульняючыя працы па гісторыі Беларусі ў беларускай замежнай гістарыяграфіі.

1. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў даваенны перыяд. Зараджэнне нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі на эміграцыі звязана з узнікненнем палітычнай плыні пасля паўстанняў 1794 г., 1830 – 1831 гг., 1863 – 1864 гг., а станаўленне – з арганізаваным беларускім замежным рухам пасля ўсталявання на Беларусі савецкай улады і пасля Другой сусветнай вайны.

Дзеячы беларускага нацыянальнага руху пачатка ХХ ст., стваральнікі БНР П.Крачэўскі, В.Ластоўскі, А.Луцкевіч, А.Цвікевіч, К.Езавітаў і інш. сталі першымі ў замежжы даследчыкамі і папулярызатарамі айчыннай гісторыі. У 1918 – 1919 гг.выйшлі невялікія па аб'ёму нарысы: у Вільні – В.Ластоўскага «Калісь і цяпер: гісторыка-грамадзянскія нарысы», у Парыжы – А.Луцкевіча (А.Навіны), у Берліне – А.Цвікевіча «Беларусь: Палітычны нарыс», у Коўне – Я.Варонкі «Белорусский вопрос к моменту Версальской мирной конференции: Историко-политический очерк».

У гэтых нарысах вытокі беларускай дзяржаўнасці пачыналіся з Полацкага і Турава-Пінскага княстваў, з ВКЛ, якое пасля Люблінскай уніі 1569 г. трактавалася аўтаномнай часткай Рэчы Паспалітай. Страту дзяржаўнасці аўтары звязывалі з інкарпарацыяй беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі ў канцы ХVІІІ ст. У гэтых публікацыях прасочваецца станаўленне беларускай нацыянальнай ідэі ў навейшы час «як праграмы сённяшняга дня», заяўляецца пра імкненне беларусаў да пабудовы сваёй дзяржаўнасці. Нарысы пазнаёмілі еўрапейскія палітычныя колы з гісторыяй і тагачасным становішчам беларускага народа. Гэта была спроба пастаноўкі беларускага нацыянальнага пытання перад краінамі Антанты ў сувязі з правядзеннем парыжскай мірнай канферэнцыі.

Шмат увагі надавалася ўзаемадачыненням з Польшчай, якая заняла ў 1919 г. значную частку тэрыторыі Беларусі. К.Езавітаў у працы «Белорусы и поляки: Документы и факты из истории оккупации Белоруссии поляками в 1918 и 1919 гг.» (Коўна, 1919 г.), Я.Варонка ў працы «Беларускі рух ад 1917 да 1920 году» (Коўна, 1920 г.), А.Цвікевіч у працы «Адраджэнне Беларусі і Польшча» (Берлін, 1921 г.) рэзка крытыкавалі «каланіяльную» палітыку польскага ўрада.

Заснаванне ў 20-я гг. ХХ ст. замежных арганізацый у Чэхаславакіі, Літве, Латвіі, ЗША, беларускага перыядычнага друку і кнігавыдання (Беларускае выдавецкае таварыства ў Латвіі, Беларускі выдавецкі цэнтр у Літве, выдавецтва імя Ф.Скарыны ў Празе), дзейнасць Беларускага навукова-краязнаўчага таварыства ў Латвіі, Беларускае навуковае таварыства ў Рызе садзейнічалі з'яўленню новых навуковых і публіцыстычных прац па асобных аспектах гісторыі Беларусі. Шматлікія артыкулы пра гістарычныя падзеі на беларускіх землях змяшчаліся на старонках беларускіх грамадска-палітычных і навукова-гістарычных выданняў «На чужыне», «Голас беларуса» (Рыга), «Крывіч», «Часопісь», «Пагоня», «Беларускі сцяг» (Коўна) і інш.

У 1922 г. часопіс «Беларускі сцяг» надрукаваў манаграфічную працу А.І.Цвікевіча «Погляд П.Бяссонава на беларускую справу», прысвечаную развіццю беларускай грамадскай думкі. Яе ідэі знайшлі адлюстраванне ў кнізе «Западноруссізм», напісанай А.І.Цвікевічам пасля вяртання ў БССР і канфіскаванай уладамі ў 1929 г., адразу пасля выхаду ў свет.

У другой палове 20-х гг. традыцыйны для нацыянальных дзеячаў на эміграцыі погляд на гісторыю Беларусі прадоўжылі публікацыі К.Езавітава і П.Крачэўскага. Апошні з'яўляецца аўтарам нарыса «геаграфічнага, гістарычнага і эканамічнага доследу» Беларусі «ў мінулым і сучасным», надрукаванага ў зборніку «Замежная Беларусь» (Прага, 1926 г.). У гэтым зборніку змешчана першая публікацыя дакументаў і матэрыялаў па гісторыі беларускай эміграцыі, якая, на думку Крачэўскага «заўжды была рэхам народа і правадніком яго думак і імкненняў у шырокі свет агульначалавечага яднання». З артыкулаў зборніка можна адзначыць наступныя: «Скарына і незалежнасць», «Узаемаадносіны беларуска-літоўскага княства з Чэхіяй 500 гадоў назад», «Гісторыя беларускай кнігі», «Беларусь у мінулым і сучасным».

Езавітаву належаць першыя даследаванні па гісторыі беларусаў у Латвіі і Літве, у якіх вызначана іх колькасць, асвятляюцца сацыяльнае становішча, цяжкасці нацыянальна-культурнага і грамадскага развіцця. У 1932 г. выйшлі кнігі «Беларускае культурна-асветнае таварыства «Бацькаўшчына» у Латвіі» і «Беларусы ў Літве».

Агульнай характарыстыцы беларускага нацыянальнага руху прысвечана праца Я.Варонкі «Беларускі рух ад 1917 да 1920 г.», выдадзеная ў Каўнасе ў 1920 г. Аўтар даволі стрымана ставіцца да падзей 1917 года. Ні Лютаўская рэвалюцыя, якую аўтар называе «петраграцкім пераваротам», ні Кастрычніцкая рэвалюцыя нічога ў грамадска-палітычным жыцці Беларусі не змянілі: «Новая расейская дэмакрація, апрануўшыся ў чырвоную плахту, так званага, пролетарыяту, хварэла на тую ж імпэрыялістычную хваробу, на якую хварэлі і сам Раманаў і яго насьледнік Керэнскі». Нягледзячы на той факт, што, «народ лявеў ва ўсіх пытаньнях», у той жа час, «для беларусоў – бальшэвізм быў незразумелым зьявішчэм». Даследчык не можа дараваць бальшавікам ні зачынення беларускіх вайсковых арганізацый, ні разгон Усерасійскага і Беларускага (Першы Усебеларускі з’езд) Устаноўчых сходаў, ні Брэсцкага мірнага дагавора. На канкрэтных прыкладах аўтар даказвае, што беларускі нацыянальны рух быў самастойным і не меў знешняй падтрымкі: «…і з аднаго, і з другога боку беларускую справу залічылі то да польскай, то да маскоўскай інтрыгі, але фактычна ні адна з гэтых старон справе не дапамагала». Разам з тым для яго працы ўласна ідэалізацыя перыяда нямецкай акупацыі. Ён станоўча адзываецца аб падтрымцы беларускай справы з боку немцаў, асабліва ў 1916 г. Але не задаецца пытаннем «чаму?». Не бачыць ён жадання немцаў выкарыстаць беларускі нацыянальны рух супраць польскага адраджэння, замоўчвае стаўленне акупацыйных уладаў да беларускага насельніцтва, не ўспамінае факт ганебнай удзячнай тэлеграмы да кайзера Вільгельма ІІ.

Літва з’яўлялася буйнейшым цэнтрам беларускай палітычнай эміграцыі. Старшыня Беларускага выдавецкага цэнтра ў Каўнасе В.Ластоўскі на працягу 1923 – 1926 гг. выдаваў там часопіс «Крывіч». На яго старонках, а таксама ў прадмове да «Падручнага расійска-крыўскага (беларускага) слоўніка» (Коўна, 1924 г.) ён выклаў сваю тэорыю паходжання беларусаў, т.зв. «крывічску»: «на зарані гістарычных часоў наш народ выступае, як з'арганізаванае цэлае нацыянальнае і палітычнае пад найменнем крывічы». Не страціла навуковай каштоўнасці яго фундаментальная бібліяграфічная праца «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўна, 1926 г.). Аўтар зрабіў агляд больш за 1000 рукапісных кніг, грамат, старадрукаў за перыяд з Х па ХVІІІ ст.

У 1921 г. на старонках газеты «Беларускі звон», якая выдавалася ў Вільні, друкаваліся артыкулы М.Краўцова – члена Беларуская Вайсковай Камісіі, аўтара вершаў да гімна БНР. У адным з іх – «Усебеларускі з’езд 1917 г.» аўтар апісаў падзеі, якія адбываліся напярэдадні правядзення Першага Усебеларускага з’езда. Ён адмоўна ставіцца да яго разгону, але не ў прыклад іншым даследчыкам не перакладвае адказнасць толькі на бальшавікоў. Аўтар адзначае, што на адкрыцці з’езда сяляне разам з інш. дэлегатамі ўзнёсла пелі «беларускую марсельезу» і віталі кожнае новае прынятае рашэнне. Калі ўварваліся бальшавікі і пачалі арыштоўваць удзельнікаў з'езда, то дэлегаты з халопскай пакорнасцю малілі і прасілі, каб іх выпусцілі, «бо яны, быццам ня ведаюць, што тут робіцца…». Тым самым аўтар паставіў немалаважнае пытанне аб нацыянальнай самасвядомасці беларусаў. Наступны артыкул «Рада Беларускае Народнае Рэспублікі», надрукаваны ў тым жа годзе і ў той жа газеце, з’яўляецца тэматычным працягам першага. Тут аўтар аналізуе перыяд паміж Брэсцкімі і Рыжскімі перамовамі. Між іншым ён даследуе такія пытанні як абвяшчэнне БНР, дзейнасць Беларускай Вайсковай Камісіі, белапольская акупацыя. Ён працягвае думку Цвікевіча аб пераемнасці паміж Першым Усебеларускім з’ездам і абвяшчэннем БНР.

Рыжскаму міру прысвечаны артыкул К.Дуж-Душэўскага «Беларусь і Рыжскі мір». Паводле аўтара, гэты падзел адмоўна адбіўся на працэсах нацыянальнай кансалідацыі Беларусі. Ён засяроджвае ўвагу на пытаннях узаемаадносін Беларусі і Польшчы, з аднаго боку, і Беларусі і Расіі, з другога. Аўтар прыходзіць да высновы, што Рыжскім мірам не задаволены ні Польшча, ні Расія. З гэтай прычыны ён выказвае спадзяванне, што ў хуткім часе вынікі міру будуць перагледжаны.

У гістарычным нарысе маёра А.Ружанцава «Беларускія войскі ў Літве 1918 – 1920 гг.», выдадзеным у Коўне ў 1921 г., фарміраванне беларускага войска разглядаецца ў кантэксце барацьбы за аднаўленне Канфедэрацыі ВКЛ, у якую, акрамя літоўскіх, павінны былі ўвайсці і беларускія землі (Віленшчына, Гродзеншчына і Беласточчына).

2. Гістарыяграфія беларускай эміграцыі ў пасляваенны перыяд. Традыцыі нацыянальнай гістарыяграфіі пасля Другой сусветнай вайны працягвалі навукоўцы, адны з якіх апынуліся на эміграцыі ў якасці сталых даследчыкаў (А.Адамовіч, Я.Станкевіч, І.Любачка, А.Калубовіч, В.Жук-Грышкевіч), другія атрымалі гістарычна-філасофкую ці інш. адукацыю на Захадзе і потым звярнуліся да вывучэння гісторыі і культуры Беларусі (Я.Запруднік, В.Кіпель, Я.Садоўскі і інш.). Ужо ў першыя пасляваенныя гады прысутнасць за мяжой творчай інтэлігенцыі абумовіла з'яўленне публіцыстычных матэрыялаў у беларускамоўных выданнях – «Шляхам жыцця», «Бацькаўшчына» (Мюнхен), «Зьніч» (Рым), «Беларус на чужыне» (Лондан), «Пагоня» (Зальцбург) і інш.

У 1947, 1950 і 1953 гг. у Парыжы выйшлі гісторыка-эканамічныя даведнікі, падрыхтаваныя Л.Гарошкам (П.Кавалём), са звесткамі па гісторыі Беларусі і дыяспары, сабраныя як з замежных, так і з савецкіх выданняў.

Першым зародкам арганізацыйнага афармлення эмігранцкай беларускай гістарыяграфіі стала Крывіцкае навуковае таварыства Ф.Скарыны, створанае ў 1947 г. у Рэгенсбургу (Германія) у лагеры для перамешчаных асоб. Яно наладзіла выпуск навукова-літаратурнага часопіса «Веда».

У 50-я гг. ХХ ст. сфарміраваліся нацыянальныя навукова-культурныя цэнтры ў ЗША, Вялікабрытаніі і інш. краінах. У 1951 г. у Нью-Йорку быў заснаваны Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНІМ), які выдае гадавік «Запісы». Таксама была створана Фундацыя імя П.Крэчэўскага для паглыблення вывучэння беларускай спадчыны. Важным цэнтрам аб'яднання навуковых сіл у Заходняй Еўропе ў 50-я гг. стаў г. Мюнхен, дзе працавалі беларускае выдавецтва «Бацькаўшчына» і самастойны аддзел БІНІМа (1955 – 1966 гг.).

З сярэдзіны 50-х гг. беларускія даследчыкі ўдзельнічалі ў рабоце Інстытута па вывучэнні СССР, створанага ў 1950 г. у Мюнхене савецкімі эмігрантамі. С.Станкевіч, В.Жук-Грышкевіч, А.Адамовіч, Ч.Сіповіч прымалі ўдзел у вызначэнні напрамкаў яго працы, забеспячэнні выданняў беларускай праблематыкай. На беларускай, англійскай, нямецкай мовах былі апублікаваны «Беларускія зборнікі».

Арганізаванае ў 1954 г. у Лондане Англа-Беларускае таварыства садзейнічала з'яўленню новых даследчыкаў-беларусазнаўцаў у Вялікабрытаніі. У 1965 – 1988 гг. таварыства выдавала часопіс «Джэнэл оф белорашн стадзіз», дзе друкаваліся артыкулы па гісторыі, палітыцы, інш. праблемах развіцця беларускага народа.

Даследчыкі за мяжой абгрунтоўвалі канцэпцыю гістарычнага развіцця Беларусі, якая карэнным чынам адрознівалася ад той, што існавала ў беларускай савецкай гістарыяграфіі. Яны звярталіся да тых пытанняў, якія ў БССР, на іх думку, «скажаліся»: вытокі дзяржаўнасці беларускага народа, нацыянальны характар ВКЛ, нацыянальны рух і нацыянальнае адраджэнне ў ХХ ст., прычыны антысавецкіх узброеных выступленняў на Беларусі, масавыя рэпрэсіі ў 30-я гг. і іх вынікі, працэсы дэнацыяналізацыі пасля Другой сусветнай вайны і інш.

Даследаванні А.Адамовіча (Н.Недасека) (Мюнхен, 1954 г., 1956 г.) і С.Крушынскага (Нью-Йорк, 1953 г.) раскрывалі ролю партыі бальшавікоў у рэвалюцыйных падзеях на Беларусі, іх негатыўныя адносіны да нацыянальнага руху і шляхі ўсталявання «кантролю над Беларуссю». У працах С.Станкевіча (1955 г.), Г.Паланевіча (1960 г.), П.Урбана (1957 г.) на прыкладзе БССР крытыкавалася савецкая нацыянальная палітыка, С.Кабыша (1958 г.) (усе выдадзены ў Мюнхене) – палітыка рэпрэсій, «генацыду ў БССР». Мюнхенскія публікацыі А.Адамовіча і П.Урбана асвятлялі праявы «нацыянальнага супраціву» ў Савецкай Беларусі, апазіцыі таталітарнай сістэме. Я.Станкевіч (Нью-Йорк, 1953 г.), В.Тумаш (Р.Максімовіч) (Нью-Йорк, 1954 г.), В.Пануцэвіч (М.Волаціч) (Мюнхен, 1953 г.) звярнуліся да праблемы, якую абыходзіла беларуская савецкая гістарыяграфія, да гістарычна-этнаграфічнай тэрыторыі Беларусі, падзелу яе на часткі і ўключэнне ў склад суседніх краін.

У эмігранцкіх выданнях 50-х гг. дадзены грунтоўны аналіз савецкай палітыкі ў БССР у галіне навукі, школьнай адукацыі (Г.Паланевіч пад псеўд. Г.Няміга), беларускай мовы (Я.Станкевіч), літаратуры (А.Адамовіч), мастацтва (М.Куліковіч-Шчаглоў, У.Сядура).

Агульныя тэндэнцыі развіцця нацыянальнай культуры разгледжаны ў працы У.Сядуры (У.Глыбінны) «Доля беларускай культуры пад Саветамі» (Мюнхен, 1958 г.). Даследчыкі характарызавалі 20-я гг. як перыяд уздыму нацыянальнай асветы, навукі, інш. галін культуры, а 30-я гг. – часам іх заняпаду, «савета-камунізацыі з русіфікацыяй», крытыкавалі палітыку русіфікацыі, заахвочвання нацыянальнага нігілізму ў пасляваенны час.

10-я кніга «Беларускага зборніка» (Мюнхен, 1959 г.), прысвечаная 40-годдзю ўтварэння БССР, ахоплівае ўсе асноўныя падзеі на Беларусі за гэты перыяд. На аснове шырокага крытычнага выкарыстання савецкіх выданняў (зборнікаў дакументаў і навуковых прац) у ёй разглядаюцца праблемы, звязаныя з утварэннем БССР (П.Урбан), палітыкай КПБ (Я.Запруднік), аналізуюцца працэсы ў галіне культуры (С.Станкевіч, Г.Няміга), прамысловасці (Г.Ведэнскі), сельскай гаспадаркі (С.Кабыш).

Аўтары насуперак савецкай гістарыяграфіі не пагаджаліся з тэзісам аб тым, што беларускі народ упершыню стварыў сваю дзяржаўнасць пры савецкай уладзе, зрабілі выснову аб «чужым» паходжанні бальшавізму на Беларусі, завяршэнні канфлікту 20-х гг. «паміж беларускімі нацыянал-камуністамі і расейскімі бальшавікамі» масавымі рэпрэсіямі ў 30-я гг., ператварэнні КПБ у правінцыяльную арганізацыю КПСС. Яны адзначалі стан «нацыянальнага прыгнечання і дыскрымінацыі ў СССР», поўнага ігнаравання беларускіх нацыянальных інтарэсаў, фармальнасць суверэнітэту БССР ва ўсіх сферах (сацыяльна-эканамічнай, культурнай, грамадска-палітычнай, міжнароднай).

У 50 – 80-я гг. альтэрнатыўны пункт погляду (тагачаснаму ў БССР) на старажытную гісторыю Беларусі, ВКЛ выкладзены ў працах Я.Станкевіча: «З гісторыі Беларусі» (Мюнхен, 1958 г.), «Аканне – балцкая рыса ў мове вялікалітоўскай» (Мюнхен, 1971 г.), «Нарысы з гісторыі ВялікаЛітвы-Беларусі» (Нью-Джэрсі, 1978 г.); В.Пануцэвіча «З гісторыі Беларусі або Крывіччыны-Літвы» (Чыкага, 1965 г.) і інш.

Абапіраючыся на даследаванні беларускіх гісторыкаў, асабліва 20-х гг., аналізуючы тапаніміку, мову, археалагічныя матэрыялы, яны не пагаджаліся з тэзісам аб чыста славянскім паходжанні беларусаў, падкрэслівалі наяўнасць балцкага элемента ў гэтым працэсе, адмаўлялі існаванне адзінай старажытнарускай народнасці. Аўтары не прымалі сцвярджэнне савецкіх гісторыкаў аб адсутнасці беларускай дзяржаўнасці ў сярэднявеччы, уніяцкую царкву вызначалі як народную, лічылі, што ў выніку далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі яны ператварыліся ў гаспадарчую калонію, пагоршылася сацыяльна-эканамічнае становішча насельніцтва, узмацнілася яго русіфікацыя.

У эміграцыі з'явіліся публікацыі пра Ефрасінню Полацкую (Л.Гарошка), Кірылу Тураўскага (П.Татарыновіч, А.Надсон), Лявонція Зізанія (А.Надсон), Льва Сапегу (В.Тумаш), Рыгора Хадкевіча (Л.Гарошка), Кастуся Каліноўскага (П.Урбан, Я.Запруднік).

Гісторыі праваслаўнай царквы на Беларусі прысвечаны даследаванні І.Касяка (Нью-Йорк, 1956 г.), А.Караля (Нью-Брансуік, 1956 г.), А.Мартаса (Буэнас-Айрэс, 1966 г.), М.Лапіцкага (Саўт-Рывер, 1978 г.). Замежныя скарыназнаўцы В.Тумаш (С.Брага), Я.Садоўскі, А.Надсон значна ўзбагацілі навуковую літаратуру новымі фактамі і дакументамі пра жыццё і дзейнасць усходнеславянскага першадрукара, асветніка, вучонага. Прысвечаныя яму працы, а таксама апрацаваны В.Тумашам бібліяграфічны даведнік «Пяць стагоддзяў Скарыніяны» (Нью-Йорк, 1989 г.) сталі сур'ёзнымі крыніцамі для даследчыкаў, стымулявалі вывучэнне спадчыны Ф.Скарыны ў БССР.

Значны ўклад у гістарыяграфію палітычнай барацьбы вакол беларускага пытання ў Дзяржаўнай думе зрабіў Я.Запруднік, які ў 1969 г. у Нью-Йоркскім універсітэце абараніў па гэтай праблеме доктарскую дысертацыю. Вытокі беларускіх пячатак даследаваў М.Белямук (Кліўленд, 1986 г.). Па праблемах картаграфіі Беларусі і яе гістарычнай назвы былі апублікаваны ў 60 – 70-я гг. ў Лондане на англійскай мове працы В.Астроўскага.

Першы сістэматызаваны агляд гісторыі Беларусі савецкага перыяду зроблены ў кнізе І.Любачкі «Беларусь пад савецкім праўленнем. 1917 –1957» (1972 г., на англійскай мове). У навукова-папулярны зборнік «Беларусь. Гістарычны нарыс» (Лондан, 1989 г.) увайшлі перакладзеная на англійскую мову праца Я.Найдзюка «Беларусь учора і сёння» (Мн., 1943 г.) і раздзелы І.Касяка, што ахопліваюць падзеі на Беларусі да сярэдзіны 70-х гг.

Я.Станкевіч, В.Пануцэвіч, А.Адамовіч, А.Жук-Грышкевіч, Я.Запруднік і інш. асвятлялі гісторыю беларускага нацыянальнага адраджэння ў ХХ ст., разглядалі абвяшчэнне БНР як акт аднаўлення беларускай дзяржаўнасці, падкрэслівалі ўплыў нацыянальнага руху на ўтварэнне БССР, якая ўзнікла ў процівагу БНР. Гэта праблематыка знайшла адлюстраванне ў кнізе «Беларуская дзяржаўнасць. Хрэстаматыя і бібліяграфія», якая выйшла ў 1988 г. на англійскай мове ў Нью-Йорку пад рэд. В. і З.Кіпеляў.

Гісторыю ўтварэння і станаўлення БССР праз трагічныя лёсы нацыянальных дзеячаў, што стаялі каля яе вытокаў, раскрыў А.Калубовіч (Кліўленд, 1982 г., 1985 г.). Публікацыі Л.Гарошкі (П.Каваля) і В.Кіпеля асвятляюць узброенае супраціўленне савецкай уладзе, паказваюць Слуцкае паўстанне 1920 г. як змаганне за ідэалы БНР. Нацыянальнай палітыцы ў БССР у 20 – 30-я гг. прысвечаны матэрыялы М.Іванова ў польскіх навуковых выданнях. Іншы, чым у Савецкай Беларусі, падыход да асвятлення ролі вядомых нацыянальных дзеячаў назіраецца ў артыкулах 50 – 60-х гг. А.Саковіч і А.Калубовіча пра М.В.Доўнар-Запольскага, публікацыях С.Станкевіча і Я.Запрудніка пра Я.Купалу і Я.Коласа (Нью-Йорк, 1982 г.), А.Адамовіча пра І.Луцкевіча (Нью-Йорк, 1983 г.), Ю.Туронка пра В.Іваноўскага (Варшава, 1992 г.).

У працы Ю.Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» (Вроцлаў; Варшава, 1989 г.; 2-е выд. 1993 г.) па-новаму асэнсоўваюцца гістарычныя падзеі на Беларусі. Аўтар прыходзіць да высноў, «незалежных ад папярэдніх супярэчлівых ацэнак сведак і пасляваенных інтэрпрэтатараў падзей».

У 60-я г. пачалі даследаванне гісторыі Беласточчыны вучоныя-беларусы ў Польшчы. Артыкулы Ю.Туронка, А.Баршчэўскага, У.Юзвюка, М.Гайдука, В.Нікіцюка і інш. з'явіліся ў беластоцкіх навуковых зборніках (1961 г., 1964 г., 1974 г., 1982 г.), беларускіх календарах, штотыднёвіку «Ніва». М.Кандрацюк асвятляе гісторыю краю праз балцкія элементы ў яго тапаніміцы (Беласток; Вроцлаў, 1974 г.; Вроцлаў, 1985 г.). Грунтоўна разгледжаны становішча і роля праваслаўнай царквы на Беласточчыне ў працах Я.Мірановіча і Р.Сасны, жыццё суродзічаў у Польшчы ў кнізе А.Садоўскага «Народы вялікія і малыя: Беларусы ў Польшчы» (Кракаў, 1991 г.) і Я.Мірановіча «Беларусы ў Польшчы, 1944 – 1949» (Варшава, 1993 г.). Зборнік публіцыстыкі С.Яновіча «Беларусь, Беларусь» (Варшава, 1987 г.) раскрывае складанасць беларуска-польскіх узаемаадносін.

Пачынальнікамі даследаванняў гісторыі беларускай эміграцыі з'яўляюцца А.Калубовіч (ад ранніх перасяленняў да Другой сусветнай вайны), А.Латышонак (беларуская заходняя дыяспара навейшага часу), В.Кіпель (нацыянальная дыяспара ў ЗША), Я.Садоўскі (у Канадзе), А.Вініцкі, С.Коўш, М.Шыла (у Германіі), К.Мерляк (у Аргенціне). На эміграцыі зроблены спробы асэнсавання гісторыі Беларусі ў больш шырокім кантэксце, выкарыстання пры яе даследаванні навейшых падыходаў. У публікацыях 50-х гг. прафесара Л.Акіншэвіча разглядаліся «цывілізацыйныя асновы беларускага гістарычнага працэсу», гісторыя цывілізацыі Усходняй Еўропы паводле канцэпцыі А.Тойнбі. Я.Запруднік звярнуўся да праблем тэрміналогіі і перыядызацыі беларускай гісторыі.

У 60 – 80-я гг. з'явіліся гістарыяграфічныя працы: кніга-водгук Я.Станкевіча «Савецкае хвальшаванне гісторыі Беларусі» (1956 г.) на выхад у 1954 г. у Мінску «Гісторыі Беларускай ССР», твор П.Урбана «У святле гістарычных фактаў» (1972 г.), у якой абвяргаецца версія гісторыі Беларусі, выкладзеная Л.С.Абэцэдарскім у брашуры «У святле неабвержных фактаў» (1969 г.), агляд А.Калубовіча стану вывучэння помнікаў беларускага пісьменства Х – ХVІІІ ст. (1978 г.), публікацыі пра вывучэнне гісторыі Беларусі ў БССР (П.Урбан), спробы адыходу ад афіцыйнай інтэрпрэтацыі ў беларускай гістарыяграфіі (Ч.Будзька), гістарычная канцэпцыя В.Ластоўскага (В.Тумаш), вытокі беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі (В.Сянькевіч), савецкай канцэпцыі гісторыі ВКЛ (Я.Запруднік).

Аналізуючы стан гістарычных даследаванняў у БССР, яны вызначылі два этапы: адносна незалежнае ад цэнтра развіццё да 1930 г. «нацыянальнай па свайму духу і сэнсу гістарыяграфіі», а ў далейшым – адсутнасць у беларускіх савецкіх вучоных уласнага погляду на гісторыю беларускага народа, разгляд яе «толькі ў рамках вялікадзяржаўных канцэпцый Масквы», мэтай якіх было «зліць гісторыю народаў СССР з патокам гісторыі рускага народа».

Даследчыкі ў эміграцыі рэзка крытыкавалі гісторыкаў БССР за залежнасць іх пазіцый ад партыйна-дзяржаўных установак, аднабаковы ідэалагізаваны паказ гістарычнага працэсу, абмежаванасць даследаванняў граніцамі БССР (пакідаючы па-за ўвагай інш. этнічныя тэрыіторыі), падкрэслівалі адлучанасць навукоўцаў ад навейшых методык і падыходаў замежных гісторыкаў, іх высноў па глыбінных з'явах развіцця чалавецтва і народаў. Разам з тым эмігранцкія аўтары адзначалі пэўныя змены ў тлумачэнні савецкай гістарыяграфіяй асобных перыядаў і падзей, падкрэслівалі спробы адыходу ад «спрошчвання беларускай мінуўшчыны», элементы новага асэнсавання нацыянальнага характару ВКЛ, аднаўлення «нацыянальных рыс беларускай культуры XV – XIX – пачатку XX ст.».

Многія працы эмігранцкіх вучоных нясуць адбітак прапагандысцкага характару, не пазбеглі палітычнай прадузятасці, уплыву «халоднай вайны», жорсткай канфрантацыі дзвух грамадскіх сістэм, складаных узаемаадносін Беларусі з эміграцыяй, іх ізаляванасці адна ад адной. Ёсць разыходжанні ў поглядах на асобныя з'явы і падзеі ў гісторыі беларусаў.

Каштоўнымі крыніцамі па праблемах, што замоўчваліся ці абыходзіліся савецкай гістарыяграфіяй, сталі апублікаваныя на эміграцыі дакументы па навейшай гісторыі Беларусі: «Кніга ахвяраў бальшавізму» (1950 г.); стэнаграма «Другога Усебеларускага кангрэса» (1954 г.); дакументы і матэрыялы па БНР (газета «Бацькаўшчына» за 1949 – 1950 гг.; «Дзень незалежнасці Беларусі, 25 сакавіка 1918 г.» 1958 г.; «Запісы», кн. 13, 1975 г.; «Дзень незалежнасці Беларусі ў 200-ю гадавіну адкрыцця Амерыкі» 1977 г.); матэрыялы да Першага Усебеларускага з'езда 1917 г. («Запісы», кн. 2 - 4, 1963 – 1966 гг.); зборніка дакументаў «За дзяржаўную незалежнасць Беларусі» (1960 г.). На англійскай і беларускай мовах былі выдадзены дакументы пра паўстанне 1863 г. на Беларусі (1980 г.), на польскай – зборнік дакументаў пра становішча праваслаўнай царквы на Беласточчыне ў 1928 – 1939 гг. (1991 г.). Кніга дакументаў і матэрыялаў пра жыццё і дзейнасць вядомага на эміграцыі грамадска-палітычнага і культурнага дзеяча А.Жук-Грышкевіча выйшла ў 1993 г. у Таронта. Цікавасць для даследчыкаў уяўляюць часопіс «Летапісь беларускай эміграцыі» (Бруклін), кніга ўспамінаў пра Я.Купалу і Я.Коласа (1982 г.), публікацыі мемуараў Я.Германовіча, Я.Калубовіча, В.Рагулі, Мерляка, Я.Станкевіча, А.Жук-Грышкевіча, Л.Галяка, Я.Гладкага, Я.Пятроўскага, М.Сяднёва, Я.Малецкага, П.Сыча і інш.

У 60 – 80-я гг. заахвочванню даследаванняў па гісторыі Беларусі і публікацыі іх вынікаў садзейнічалі новыя нацыянальныя культурна-навуковыя цэнтры – філіял Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Таронта (Канада), Беларуская бібліятэка і музей імя Ф.Скарыны ў Лондане (Вялікабрытанія), Інстытут беларусаведы і беларускі музей у Ляймене (ФРГ), Беларускае культурна-мастацкае і навуковае таварыства ў Саўт-Рыверы, Вялікалітоўскі фонд імя Л.Сапегі, фонд імя І.Любачкі і Беларускі харытатыўна-адукацыйны фонд (ЗША). Актыўны навуковы асяродак склаўся ў Польшчы (Беласток, Варшава). Значную ролю ў пашырэнні гістарычных ведаў адыграў і беларускі перыядычны друк – штомесячная газета «Беларус», штоквартальнік «Беларускі агляд», часопіс «Беларуская думка», «Беларускі сьвет» і інш. Для інфармавання заходніх палітычных і навуковых колаў у 1979 – 1991 гг. выходзілі ў Боне (ФРГ) гадавыя агляды беларускага савецкага друку.

Розныя аспекты сваёй канцэпцыі гісторыі Беларусі даследчыкі з нацыянальнай дыяспары выкладалі на міжнародных форумах па праблемах СССР і Усходняй Еўропы, славістычных канферэнцыях, этнічных навуковых мерапрыемствах у ЗША і Канадзе, публікацыях у англамоўных энцыклапедычных даведніках, інш. выданнях. Актывізацыя іх супрацоўніцтва з навуковымі і навучальнымі ўстановамі краін пражывання, удзел у міжнародных навуковых мерапрыемствах павышалі зацікаўленасць замежных вучоных праблемамі Беларусі, садзейнічалі далучэнню іх да вывучэння гісторыі, культуры, мовы беларускага народа пашырэнню інфармацыі аб ім у свеце. Нацыянальная эміграцыя апублікавала ў Нью-Йорку нарыс-роздум ананімнага беластоцкага аўтара «Праваслаўная царква ў Беластоцкім краі і беларуская мова ў ёй» (1984 г.), у Лондане – кнігу «Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс» А.Бембеля (1985 г.), «Ліст да рускага сябра» А.Каўкі (1979 г.), Зварот беларускай інтэлігенцыі да М.С.Гарбачова (1987 г.), якія ў той час не маглі быць выдадзены ў БССР і ПНР. У 1994 г.у Нью-Йорку выйшла кніга «Курапаты», у якой на англійскай і беларускай мовах змешчаны навуковая справаздача пра археалагічныя даследаванні ў 1988 г. і артыкулы пра рэпрэсіі на Беларусі ў 30 – 40-я гг.

У БССР публікацыі эмігранцкіх аўтараў былі недаступнымі чытачу (калі і паступалі ў бібліятэкі, то знаходзіліся ў спецсховішчах), па ідэалагічных прычынах немагчыма было іх навуковае рэцэнзаванне. Высновы эмігранцкіх даследчыкаў па розных аспектах гісторыі Беларусі падаваліся як фальсіфікацыі «буржуазных нацыяналістаў», памагатых «буржуазных саветолагаў».

Абвяшчэнне незалежнасці Рэспублікі Беларусь паклала пачатак складванню новых узаемаадносін з гісторыкамі і інш. вучонымі на эміграцыі, асэнсаванню іх спадчыны. Праявамі гэтага сталі сумесны ўдзел айчынных і замежных вучоных-беларусаў у міжнародных і нацыянальных навуковых канферэнцыях. У 1993 – 1994 гг. у Мінску выдадзены працы «Беларусь пад нямецкай акупацыяй» Ю.Туронка, «Беларусь учора і сёння» Я.Найдзюка і І.Касяка, «Крокі гісторыі» і «На крыжовай дарозе» А.Калубовіча, «Беларусы ў ЗША» В.Кіпеля, «Да пытання этнічнай прыналежнасці старажытных ліцвінаў» П.Урбана, «Міхал Казімір Агінскі і яго «сядзіба музаў» у Слоніме» А.Цеханавецкага, гістарычнае эсэ «Паратунак» М.Гайдука, «З гісторыяй на «Вы» (Вып. 3, укл. Я.Запруднік). Падрыхтаваны да друку інш. выданні. З пачатку 90-х гг. багаты дакументальны матэрыял з гісторыі эміграцыі, пра яе найбольш вядомых прадстаўнікоў публікаваў часопіс «Спадчына».

З'яўленне новых незалежных дзяржаў на постсавецкай прасторы абумовіла значнае павелічэнне нацыянальнай дыяспары, у т.л. даследчыкаў айчыннай гісторыі за межамі Беларусі. Сумеснымі намаганнямі вучоных блізкага замежжа і Беларусі выдаваўся літаратурна-навуковы гадавік «Скарыніч» (вып. 1 – 2, 1991 – 1993 гг.). На яго старонках, а таксама ў новых ці адноўленых беларускіх замежных выданнях папулярызаваліся набыткі сучаснай гістарычнай думкі ўсходняй дыяспары: «Наша ніва» (Вільня), «Сьвітанак» (Рыга), «Шляхам Скарыны» (Масква). Для даследавання і папулярызацыі гісторыі беларусаў у Польшчы было створана ў 1993 г. у Беластоку Беларускае гістарычнае таварыства, якое выдае часопіс «Беларускі гістарычны сшытак», «Часопіс», «Беларускія навіны», а ў Варшаве выходзіць беларуска-польскі часопіс «Дыскусія».

Працэсы нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння актывізавалі навукоўцаў заходняй дыяспары. Заснаваны часопіс «Полацак» (Кліўленд), дзе друкуюцца даследаванні гісторыкаў Беларусі і замежжа. З'явіліся іх публікацыі ў часопісе «Весткі Інстытута беларусаведы» (Ляймен, Германія). Пачаў выходзіць часопіс «Прамень» (Манрэаль, Канада). Вынікам цікаўнасці ў ЗША да новай незалежнай дзяржавы стала выданне ў 1993 г. на англійскай мове працы «Беларусь. На гістарычных скрыжаваннях» Я.Запрудніка – нарыса гісторыі народа ад старажытнасці да пачатку 90-х гг. ХХ ст.