2.3 Zmierzch ery ideologii I prognozy na przyszłość

Wraz z upływem lat po tragicznych wydarzeniach roku 1989 postulaty zmian politycznych stały się po części przedmiotem publicznych debat i straciły charakter buntowniczej, dysydenckiej działalności, choć władze nadaj tępię działania otwarcie opozycyjne, a dyskusje możliwe są w głównej mierze jedynie w łonie partii. Jednak jej kierownictwo wciąż chce sprawować rządy autorytarne, a żeby móc to robić potrzebuje ideologicznego spoiwa, którym przez 50 lat był komunizm. Jak już zostało wcześniej wspomniane komunizm obumiera i staje się nieużyteczny przy liberalizacji i modernizacji gospodarki oraz otwarciu na Zachód. Waldemar Dziak wskazuje, że komunizm zostanie w Chinach odrzucony, ale będzie to proces rozłożony na lata i nie będzie oznaczał rozpadu partii komunistycznej, która znajdzie sobie nową ideologię, chociażby nacjonalizm (przejawy tego procesu już można zaobserwować)³⁰. Proces transformacji zmienia partię, która zmierza ku autorytarnemu modelowi rozwoju na sposób singapurski, tajwański i południowokoreański, a tak naprawdę wydaje się, że w obecnych warunkach tylko partia jest w stanie zagwarantować przeprowadzenie liberalnych reform bez nadmiernego ryzyka dezintegracji społecznej (podobnie jak np. na Tajwanie Kuomintang) . Zmierzanie w stronę azjatyckiego autorytaryzmu jako historycznie i kulturowo uzasadnionej formy rządów, niezbędnej też z pragmatycznego punktu widzenia, jest w tej sytuacji niczym innym jak próbą poszukiwania przez partię nowych źródeł legitymizacji władzy. Poszukiwanie nowej legitymizacji władzy przez partię odartą z ideologii, przesiąkniętą korupcją i bojkotowaną przez klasę średnią, nie jest procesem łatwym, zważywszy również na opory ideologicznych fundamentalistów w samej partii . Czy poszukiwania przez Komunistyczną Partię Chin nowego usytuowania w politycznej i ekonomicznej rzeczywistości kraju, ale i nowego uzasadnienia dla swej obecności i dalszego istnienia doprowadzą do pewnych procesów demokratyzujących polityczną przestrzeń? Pewne jest jedynie to, że zmiany są nieuniknione, choć trudno określić w jakim nastąpią kierunku.

Ogromne sukcesy gospodarcze wyrażające się w wysokim wzroście gospodarczym, powinny zjednywać władzy aplauz społeczny. Tak się jednak nie dzieje, a zamiast tego narasta krytyka i narzekania. Frustracja po masakrze na placu Tiananmen, rosnące bezrobocie, korupcja w administracji, brak perspektyw dla młodzieży doprowadziły do sytuacji, w której główną troską władz stało się utrzymanie systemu, oficjalnie określane mianem makrokontroli i dążeniem do chwalonej przez Zachód stabilizacji . Chińskie reformy zainicjowane przez Xiaopinga, rozpoczęte w warunkach totalitarnego systemu mocno osadzonego w konfucjańskiej tradycji posłuszeństwa i lojalności obywatela wobec władzy oraz mentalności akceptującej postępowanie w myśl wskazań panujących, przybrały obrót, których 30 lat temu w ogóle się nikt nie spodziewał. Reformy wolnorynkowe i otwarcie na Zachód ujawniły wszystkie słabości systemu. To właśnie wtedy najbardziej radykalni reformatorzy kierownictwa chińskiego uznali, że ideologia komunistyczna w swych sztywnych, doktrynalnych ramach przestaje być „busolą i drogowskazem”, a staje się coraz bardziej doktrynalną „zawalidrogą” i oczywistym politycznym balastem³¹.

Chińscy komuniści pod wodzą Mao zgodnie z zasadami konfucjanizmu starali się kierować społeczeństwem nie za pomocą administrowania i karania, lecz poprzez świetlany przykład kluczowych osobistości z życia publicznego. Wystarczy wspomnieć o proklamowanych przez nich niezliczonych wzorcach: wzorowy chłop, wzorowy kadrowiec czy wzorowy robotnik. Tradycja konfucjańska rozstrzyga w tym duchu, że legitymacja władcy polega na zdolności wzorcowego inspirowania podwładnych. W ten sposób Komunistyczna Partia Chin od początków swojego istnienia robi wszystko, żeby zapewnić sobie monopol w niemal każdej dziedzinie, a zwłaszcza w sferze kształtowania opinii publicznej. Jak ujmuje to Oskar Weggel, partia w ciągu dziesięcioleci dokonywała tak licznych wolt, że masy częstokroć traciły orientację. Skutkiem tego były trzy kryzysy mentalne, które objawiły się ze szczególną ostrością po śmierci Mao: kryzys lojalności (względem KPCh), kryzys wiary (w idee głoszone przez Mao Zedonga) i kryzys zaufania (wiary w przyszłość) . Następcy Mao skupili się na kreowaniu sukcesów gospodarczych. W Chinach obowiązuje optymizm, po tragicznych wydarzeniach na placu Tiananmen reżimowym dziennikarzom przypomniano po raz kolejny, że dziewięć dziesiątych ich relacji ma być pozytywną propagandą, a co najwyżej jedna dziesiąta może zawierać krytykę i demaskację . Jednak nawet powszechnie panująca polityka ukazywania samych jasnych stron, nie pozwala ukryć postępującego kryzysu ideologii..

Dobrze wykształceni i obeznanie na świecie młodzi reformatorscy liderzy doskonale zdają sobie sprawę, że komunizm nawet w wersji chińskiej opierał się nie tylko na fałszywej podstawie ideologicznej, ale też na bardzo kruchej podstawie społeczno-ekonomicznej. W tej sytuacji coraz częściej zaczyna przebrzmiewać wśród chińskich przywódców hasło, że komunizm odegrał już swą wielką, historyczną rolę rzucając światu wyzwanie w imię sprawiedliwości społecznej, ale jego czas się skończył. Chińczycy starają się argumentować, że komunizm i marksizm wprawdzie umarł, ale przecież żyje bogata tradycja socjalistyczna. Podobnie zresztą przekonują, że pojęcie wolnego rynku nie należy tylko do kapitalizmu, tak jak centralne planowanie nie należy tylko do komunizmu. Upadek komunizmu w XX wieku zadał ostateczny cios marzeniom o reformowalności systemu³². W tej sytuacji chińscy przywódcy postanowili wyrzucić ideologię komunistyczną za burtę pozostawiając wszechwładzę rządzącej partii. W ten sposób monopolistyczne i surowe rządy jednej partii, odwołujące się tylko werbalnie do marksizmu, wspierałyby proces budowy w pełni kapitalistycznych stosunków gospodarczych i społecznych. Wzorem przy tym procesie ma być miasto-państwo Singapur, który osiągnął zachodnie standardy konsumpcji bez uciekania się do zachodnich standardów demokracji .

Chiny znajdują się na etapie tak zaawansowanej transformacji systemowej, że już nie może zawrócić z tej drogi. Gospodarka scentralizowana ulega systematycznemu przekształcaniu w rynkową, powoli, z wielkim trudem, następuje budowa od podstaw systemu prawnego uwzględniającego nową rzeczywistość społeczno-ekonomiczną. Wśród setek milionów ludzi zachodzi radykalny proces transformacji duchowej i moralnej, a poglądy, oczekiwania i system wartości wschodzącej klasy średniej są naturalnym wyzwaniem dla oficjalnej ideologii komunistycznej, dla której tak naprawdę nie ma miejsca w tak odmienionej rzeczywistości. W Chinach istnieje coraz więcej stacji radiowych i tytułów prasowych, lawinowo zwiększa się też dostęp do internetu, powoli wykształca się rynek idei. Również nowi wpływowi technokraci i menadżerowie, którzy zrobili fortuny na szaleńczym rozwoju i dokonali wielkiego politycznego wyłomu w schematach partii, mogą upomnieć się o swoje prawa .

Przy słabnącej ideologii komunizmu coraz szerzej rozwija się chiński nacjonalizm. Ma to również związek z odwracaniem uwagi społeczeństwa od braku demokratycznych reform. Władze wykorzystują takie zdarzenia jak zbombardowanie ambasady chińskiej w Belgradzie (w 1999 r.) czy afera ze zwiadowczym samolotem amerykańskim, który naruszył przestrzeń powietrzną ChRL. Wprawdzie incydenty te na szczeblu oficjalnym zostały zażegnane, jednak jednocześnie w społeczeństwie chińskim został ugruntowany silny antyamerykanizm. Chińska propaganda cały czas przekonuje, że wszelkie trudności i ograniczenia są zapewne wynikiem eksploatatorskiego działania zagranicznych spółek na terenie Chin, zapominając, jaką one odgrywają rolę w rozkwicie gospodarki w ostatnim trzydziestoleciu. Lansowany patriotyzm jest w opinii wielu obserwatorów nastawiony negatywnie do wszystkich koncepcji zewnętrznych takich jak chociażby uniwersalne kryteria przestrzegania praw człowieka, przy jednoczesnym nadmiernym podkreślaniu specyfiki chińskiej. W latach dziewięćdziesiątych w Chinach zrodził się nawet ruch określany jako nacjonalistyczny, który lansuje teorie ?wyższości cywilizacji chińskiej?, a nawiązuje do pacyfizmu kultury chińskiej i tezy, że cywilizacja Wschodu uratuje ludzkość .

Bardzo ciężko jest określić, jakie zmiany nastąpią w najbliższym czasie w Chinach w kwestii przywództwa. Czy system polityczny przeobrazi się ?otwierając? na społeczeństwo, ograniczając władzę państwa i poszerzając prawa grup jednostek? Wydaje się, że możliwe jest formowanie się nazwanego przez Michaela Frolica ?społeczeństwa obywatelskiego kierowanego przez państwo?. Różne organizacje będą inspirowane albo wręcz tworzone przez władze państwowe, głównie w celu uzyskania pomocy i współpracy społeczeństwa w administrowaniu krajem i rozwiązywaniu jego problemów, a do pewnego stopnia będą służyć one także włączaniu do systemy politycznego jednostek i podmiotów, które mogą odegrać znaczącą rolę. Frolic przywiązuje duże znaczenie do tego kierunku, gdyż odpowiada on tradycjom przywódczej roli państwa przy braku tradycji organizowania się społeczeństwa przeciwko państwu .

Należy zauważyć, że rozwój ruchów demokratycznych i dysydenckich oraz powolne pojawianie się alternatywnych elit politycznych w Chinach jest zjawiskiem ograniczonym przestrzennie i marginalnym. Jednak postępująca transformacja systemu może sprawić, że stabilizacja w wersji zaproponowanej przez Deng Xiaopinga i jego kontynuatorów może zawieść . Kiedy kraj pogrąży się w chaosie, pozycja i rola nowych demokratycznych instytucji niemal z dnia na dzień może stać się realną alternatywą wobec skorumpowanego reżimu. Tym bardziej, że przed władzami ChRL czekają trudne czasy związane z wieloma narastającymi problemami społecznymi, etnicznymi, ekonomicznymi czy chociażby ekologicznymi, które mogą całkowicie i trwale zdestabilizować strukturę przywództwa politycznego³³.

Rozdiał III Dzisiejsze Chiny