I ўсё. Замест людзей – капец зямлі.

Ю н г е н (да натоўпу). Ну як?

Маўчанне.

Карціна дзевятая

Задні пакой за модным магазінам, які належыць Юзэфе Яневіч. Пад манекенамі доўгія рагожныя цюкі са зброяй. Тут жа сядзіць А р с е н ь, узброены лупай; рэжа на гуме штамп, робячы пробныя водціскі. Кастусь сядзіць за сталом, гамонячы з Каралінай, Чортавым Бацькам, Марцявічусам.

Кастусь скандуе.

К а с т у с ь. Сачыніцель папулярных баек, з камітэта адказны таварыш, паважаны Арсенька Станевіч...

А р с е н ь. Чаго табе?

К а с т у с ь. Маніфест аб зямлі, які вы адрэдагавалі, на-дру-ка-ва-ны... вось... Трыста экземпляраў на Міншчыну...

Чортаў Бацька (уздыхае). Зямля-зямля...

А р с е н ь. Добра.

К а с т у с ь. Як пячаць?

А р с е н ь. Зараз скажу. Будзе – хоць падарожныя фельд’егерам адмячай.

К а с т у с ь (скандуе). Паважаны фальшываманетчык і падробнік дзяржаўных пячацяў. Да чаго ж ты, браток, дакаціўся?!

А р с е н ь. Змоўч, чапяла.

Чортаў Бацька. Сапраўды, як дзіця малое.

Караліна (з дакорам). Хлопцы... Вы ж ведаеце, к а л і ён вершы піша, вершамі гамоніць...

Я н е в і ч. Вершамі жартуе.

А р с е н ь. Знайшоў час жартаваць...

К а с т у с ь. Лягчэй вам стане, калі я плакаць буду? Жартуйце, хлопцы, жартуйце... Каб не вершы, не жарты – ета ж проста нам усім перавешацца трэба было б... самім... не чакаючы мураўёўскай ласкі... От, пэўна, узрадаваўся б! (Цытуе.) “З-за адсутнасці здаровага смеху ўрад паўстання перавешаўся ў поўным складзе”.

Караліна. Каліна, не трэба...

К а с т у с ь. Сонца з месяцам ззяе на небе. На зямлі – адно толькі сонца. Каралінай яно завецца... Подлых змоўшчыкаў святлом сагравае.

Я н е в і ч (ціха). Сэрца збалелася, на цябе гледзячы... Не забыў жа... Не...

Паўза.

К а с т у с ь. Я, матулечка, усё помню... Я – не з тых, што забываюць...

Паўза.

Рыгнецца ім яшчэ за жыўцом закапаных, за дзярмо на святых магілах... Адальюцца кошцы мышчыны слёзкі... I не дзярмом – крывёю.Вось яно як.

Паўза.

I таму працаваць, хлопцы, працаваць.

Званочак. Я н е в і ч выйшла. Кастусь выняў з цюка штуцэр, прыцэліўся.

Дзіва штуцэры. Адвязём на Слонімшчыну.

Марцявічус. Згода.

Кастусь. А тыя няхай зэльвенцы возьмуць.

Заходзіць Я н е в і ч.

Я н е в і ч. Ф-фу-у. Удружыў ты мне, Кастусь, дружок, гэтым магазінам... Бабы прыходзяць дурныя, як курыцы.

К а с т у с ь. Гаспадыня моднага салона, найяснейшая пані Яневіч, пацярпіце дзянёк, калі ласка, накіруем мы вас у Варшаву: аднаўляць з “чырвонымі” сувязь.

Я н е в і ч. Праўда?

Кастусь. I “чырвоныя” ў Варшаве – праўда. I паездка – праўда... Караліна!

К а р а л і н а. Што?

К а с т у с ь. Добра ты гукі вымаўляеш. (Хітнуў галавою.) Справа для цябе.

К а р а л і н а. Ну...

К а с т у с ь. Імператар Аляксандр другі, вялікі князь Самагіцкі, гасудар і вялікі князь Абдорскі і Кандзійскі, наследнік Нарвежскі, Дзітмарсенскі і прочая і прочая зволілі прыняць катэгарычны імператыў графа Мураўёва, вялікага князя Самаедскага, гасудара Шыбеніцкай зямлі, Лобных месцаў і прочая – аб разгроме і рэпрэсіях. (Ідзе да непрыкметных дзверцаў і дастае адтуль два чамаданы.) У адказ на гэта найбольш небяспечная з калматых нігілістак беларускіх, Караліна, па мянушцы Крывавы Кінжал, павязе ў горад Мінск гэтыя шрыфты.

Караліна. Нашто?

К а с т у с ь. Каб падкласці іх пад трон начальніка мінскага акцыза.

Чортаў Бацька. Хай узрываецца.

Марцявічус. О, выбуховая моц беларускага вольнага слова!.. Гекзаметрам загаварыў.

Караліна. Сур’ёзна.

К а с т у с ь. Дрэнна... (Голас ягоны сеў.) Рэпрэсіі. Сярод калег – слабіна... Трэба зноў звязваць людзей... як сноп... дарагое маё перавясла...

Званок ля дзвярэй магазіна.

Я н е в і ч. Зноў... Адны гускі ды аслы ходзяць... (Выйшла.)

Караліна. Я зраблю.

К а с т у с ь. Ведаю... (Да Арсеня.) Падрыхтуй, Арсень, загад. На кожнага павешанага паўстанца падпольны ўрад адкажа ўдарам кінжала... Няўхільна... Няўмольна... Адразу...

Марцявічус. Даўно пара...

Я н е в і ч (у дзвярах). Кажу, нельга.

У дзвярах Вітаўт і Марыя Грэгатовіч.

В і т а ў т. Свае. Трэба.

Зайшлі. Паўза.

К а с т у с ь. Ах-х, вось яшчэ не было... Вітаўт!.. (Ціха.) Нашто прывёў старонняга?

В і т а ў т. Ну-у!.. В-ведаеш! Табе ўнаравіць... як графскаму сабаку... Табе што, жыццё сваё – капейка?.. Я прыйшоў, каб вы-ра-та-ваць яго... Мала гэтага?.. Зразумеў? I ўсё! I досыць!

К а с т у с ь. Зразумеў... Але гэта канспіратыўная кватэра. Я магу памерці – камітэт павінен жыць...

В і т а ў т. То і памрэш...

М а р ы я. Пан Макарэвіч... Не трэба яго... Я ў адчай прыйшла, пакуль яго адшукала... Горад аббегала...

К а с т у с ь. Спакойна, Марыя. Што такое?

М а р ы я. Надвячоркам зайшла суседка... Прасіла не выдаваць... Па сакрэту сказала, што ўжо ва ўсіх на тым баку вуліцы правяралі дамавыя кнігі, што заўтра будуць у астатніх... У нас... Я пайшла да мадам Салье... (У адчаі.) Выявілася, што ўлады шукаюць слядоў Макарэвіча... Яны ведаюць, што ён і Каліноўскі – адно...

Чортаў Бацька. М-маем.

А р с е н ь. Значыць, табе нельга вяртацца на Антокаль, Кастусь.

Паўза.

М а р ы я (зусім ціха). Вы на Антокалі? I не маглі знайсці... Што ж, я зрабіла ўсе, што магла: заліла чарнілам ліст у дамавой кнізе маці.

А р с е н ь. Чортаў Бацька, давай бланк.

Чортаў Бацька дастае з-пад маснічыны нейкія паперы.

Чортаў Бацька. На.

Караліна падышла яшчэ бліжэй да Кастуся і Марыі.

М а р ы я. Я ненавіджу гэтую вашу... справу. Але я зрабіла гэта.

Ка с т у с ь. За што ненавідзіце?

М а р ы я. Яна адбірае вас ад мяне. Якраз у той дзень, калі я зразумела, што... кахаю вас... – вы зніклі з флігеля на Антокалі: пайшлі, відаць, у гэтую сваю... справу... Яна і цяпер адбірае вас, дае мне замест шчасця штодзённае гора.

К а с т у с ь. Марыя...

М а р ы я. Бо я кахаю вас. I я слабейшая за яе, праклятую. Што яна зрабіла з горадам, з краінай, са шчасцем, ваша справа?! А я – слабейшая. Я не магу змагацца супраць яе... Гора маё! Бяда мая! (Плача.)

Караліна. Сочаць... Падбіраюцца. Як пальцы да горла.

Марцявічус (змрочна). Не лезь, Мураш, да горла мяцяжу, бо атрымаеш ты... па пысе... Не, я не Пушкін... Але па пысе ён атрымае.

В і т а ў т. Не ўсё ж каб шанцавала ды шанцавала. Паўсюль. Ва ўсім. У вайне, выкраданнях, каханні... у картах... чорце, д’ябле.

Арсень са здзіўленном азірнуўся.

А р с е н ь. У якіх картах?

В і т а ў т. Скажам, “у стратэгічных картах”.

Марцявічус. З імі некаторым, прама скажам, не шанцуе...

А р с е н ь (нудна). Ты, Вітаўт, нуда японская... Астабрыд ты мне. (Думае над бланкам пашпарта.) Якое б табе прозвішча, Кастусь?

В і т а ў т (сам сабе, вельмі змрочна). Банапарт нядрэннае прозвішча... Пугачоў.

Чортаў Бацька. Відны...

А р с е н ь. Нешчаслівае для нашага брата прозвішча... Гм... Не, там людзі дрэнныя, поскудзь дробная, а не людзі... Спасаіконапрэабражэнскі? Пузам для такога прозвішча не выйшаў... А што, калі тваё, Пархвен, прозвішча? Ды не, які ён Бабаед... Унь бабы я г о, гаротнага, поедам ядуць,.. Ага, ад лацінскага “віта” – жыццё... Шчаслівае прозвішча – Ві-та-жэ-нец.

Я н е в і ч. А жыць яму, святому дурню, у святым месцы. У Свентаянскіх мурах.

Чортаў Бацька. Праўдачка. Да Мурашоўскага палаца адтуль – д-даплюнуць можна. Хто стане шукаць?

К а с т у с ь (да Марыі). Але я не ўводзіў вас у зман.

М а р ы я. Але я кахаю.

К а с т у с ь (мякка). Мне шкада, Марыя. Вельмі шкада.

Паўза.

Але я не магу быць побач. Не думайце, што прычына таму – вы. Проста мы ўсе тут – жаніхі радзімы, свабоды... Калі гэта цябе супакоіць – супакойся.

Караліна апускае галаву.

Калі можаш дараваць – даруй.

Караліна. Досыць... Не трэба слоў... Яна ж – ну проста... (Робіць жэст адчаю.) Маўчы. (Бярэ Марыю за плечы, адводзіць.)

М а р ы я. Ты таксама кахаеш... (Дапытліва глядзіць па Караліну.) Нічога. Я цябе не баюся. Я баюся – т о й... Бывай, Кастусь.

К а с т у с ь. Бывай.

Марыя (ціха). Да сустрэчы... як прыйдзе “свабода”. (Горка.) Не думала, што буду яе чакаць.

Чортаў Бацька. Чакай, дзетухна, чакай светлую нашу.

Пайшла М а р ы я.

Караліна (ціха). Нясцерпна ёй.

Я н е в і ч. Ты ўжо маўчы!.. Ты ўжо маўчы!.. Як аперазаю, не гледзячы.

Арсень бярэ стары пашпарт Кастуся, паліць на запалках. Падае яму новы.

А р с е н ь. Усё. Вітаю з хрьшгчэннем, пан Вітажэнец, прыватны настаўнік.

Марцявічус. Пан настаўнік, пан настаўнік, у вас бяда!

К а с т у с ь (змрочна). Што?! Кабан здох?

Марцявічус. Горш... інспектар прыехаў.

Усе засмяяліся, не вельмі весела.

В і т а ў т (голасна). Жарцікі... А ты на полі страчаных быў, а-та-ман?

А р с е н ь. А ты лічыў, гінуць са сцягам? Так і гінуць.

В і т а ў т. Ты быў, што жартуеш?

Я н е в і ч. Змоўч, псіх... Выгляд твой пахмуры – свята светлае побач з ягонымі... жартамі, імяніны сэрца...

К а с т у с ь. Не трэба яго крыўдзіць... Вітаўт, я ж не таму сказаў табе папрок, што ў мяне дрэнны характар, што я дрэнна стаўлюся да цябе. Проста, нават калі справа ідзе аб жыцці аднаго з нас – на канспіратыўную кватэру нельга весці старонніх. Ты гэта – запомні.

В і т а ў т. Яна ж твая кватэрная гаспадыня. Ты ж з ёю ды са мною аб зорах гаварыў.

К а с т у с ь. Зоры – справа іншая. На іх яшчэ мураўёўскія сышчыкі не паспелі залезці.

Вітаўт. Я ж думаў, у яе толькі справа. Я ж не ведаў, што яна яшчэ і куры з табой строіць.

К а с т у с ь. Не буду я з табой біцца, Вітаўт мілы.

В і т а ў т (непрытомна). Ух-х, да чаго ж цябе пашанцаванне любіць!

К а с т у с ь. Скончу, значыць, дрэнна.

Чортаў Бацька. Тых бунтаўшчыкоў, якім шанцуе, улады асабліва не любяць.

В і т а ў т (у ціхай раз’юшанасці). I ваявода ты, і трасца, і хвароба,.. I паэт... “I акадэмік, і герой...”

К а с т у с ь. Разнастайны чалавек... I цесля... Калок аднойчы зачасаў. I скончылася – страшна. Хіба што не мараплаўца... Вітаўт, што з табой?

В і т а ў т. Мараплаўца... I каламутнае яно, тое мора, у якім плаваеш. Плывец ты – нічога. Толькі замест залатога ветразя ў цябе – ануча. Чужым зрабіў нам мора. Не ведаю, з якой прычыны. Са славалюбства?

К а с т у с ь. Я не адмірал. Я грабу дзень і ноч, ратуючы карабель. У мяне ад напругі – кроў з-пад пазногцяў. Ты гэтага хочаш?

В і т а ў т. Адмірал... хамаў...

К а с т у с ь. За сябе я не крыўдую... хаця я любіў цябе... (Грозна.) Але гэтага, але людзей, братоў маіх, – ты мне не чапай... Мы за гэта закапанымі заплацілі... Іх... жывымі... а ты мне тут... тэарэтычныя антраша вырабляеш, зміеў шып папалам з істэрыкай.

Доўгая паўза.

Досыць аб гэтым.

В і т а ў т. Не, не досыць... Ты чаму мяне да вялікай справы не дапускаеш?! Чаму?

К а с т у с ь. Ты ўдзельнічаў. У многіх.

В і т а ў т. Ах, справы... Тэрарыст, экспрапрыятар, трасца, хвароба... А мне змыць, змыць з сябе трэба...

К а с т у с ь (пасля паўзы). Добра... Караліна не паедзе на Міншчыну...

Караліна. А хто?

К а с т у с ь. Ён...

В і т а ў т. Туды? Дзе развал?

К а с т у с ь. Больш цяжкай працы няма... Не ўпэўнены – не едзь.

В і т а ў т. Вось... Вось яе... Толькі яе...

Кастусь. I ўлічы, там сапраўды цяжка.

В і т а ў т. Зробім... Не ўсё ж ты ды другія... Мы таксама не шапкай боршч ямо, не ў нерат узімку хутаемся, не нагою нос выбіваем...

Паўза.

К а с т у сь. Едзь. Марыш аб славе? Законна для тваіх год. Хочаш небяспекі? Таксама. Працаваць хочаш? Працуй. Вось табе Міншчына. Рабі там што хочаш. Але каб праз месяц быў стальны парадак. Не зробіш – адкажаш. Будзем ведаць: крыкі твае – шчанюкоў віск. Зробіш – вось табе твая слава і памяць у пакаленнях.