Бел язык - учебник 7 класс

202. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Назав³це некаторыя асабл³васц³ ³ прыметы стылю.

Партызанка Кн³га. Так звал³ маладую гнядую кабылу. Кн³га ¢мела, кал³ трэба было, замаск³равацца, легчы на зямлю ³ ляжаць (н..) рухома да таго часу, пакуль ¸й не дазвалял³ ¢стаць. Яна ¢мела ступаць, як кот, зус³м (н..) чутна, ³ бег яе бы¢ л¸гк³ ³ ³мкл³вы.

(Н..) вядома, па як³х прыметах вызначала Кн³га з усяго атрада партызанскую сувязную Таню. Не адз³н раз вынос³ла Кн³га бясстрашную партызанку з-пад варожых куль.

Вось што здарылася з ³м³ аднойчы. Лясной дарогай Таня вярталася верхам на Кн³зе з баявога задання. Стомленая бяссоннай ноччу, яна (н..) прыкметна задрамала. Таня прачнулася ад таго, што Кн³га раптам спын³лася ³ застыла на месцы як укопаная. Дзя¢чына кранула кабылу стрэмем. Кн³га тольк³ (н..) цярпл³ва пераступ³ла з наг³ на нагу, н³бы прас³ла: «Не перашкаджай...»

Раптам да Тан³ даляце¢ слабы чалавечы стогн. На невял³чкай, з хату вел³чын¸й, палянцы дым³л³ся абломк³ сама- л¸та. I сярод гэтых абломка¢ ляжа¢ л¸тчык. Адзежа на л¸тчыку сатлела. Ад ап¸ка¢ ³ страшэннага болю ¸н страц³¢ прытомнасць. Трэба было як мага хутчэй ратаваць яго.

I Таня ¢спомн³ла пра сваю верную Кн³гу. Разумная жы- в¸л³на раб³ла ¢с¸, што загадвала дзя¢чына. Вось яна асцярожна апусц³лася на зямлю. Асцярожна павярнулася сп³най да л¸тчыка, пры¢зняла галаву, каб Таня магла прывязаць да яе шы³ рук³ л¸тчыка. Потым Кн³га асцярожна паднялася з зямл³ ³ пачакала, пакуль сядзе на яе сама дзя¢чына. Потым гэтак жа асцярожна яны рушыл³ ¢ атрад.

Çпартызанскага атрада л¸тчыка адправ³л³ на лячэнне

¢шп³таль, на Вял³кую зямлю (Паводле А. Вас³лев³ч).

Вып³шыце словазлучэнн³ з прысло¢ям³, растлумачце правап³с не (ня) з прысло¢ям³.

Ц³ абгрунтавана дае а¢тар па¢тор аднаго ³ таго ж прысло¢я ¢ перадапошн³м абзацы?

¤П³сьмова перакажыце тэкст, сц³сла перада¢шы змест трэцяга

³чацв¸ртага абзаца¢.

121

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§ 26. Прыставачна-суф³ксальны спосаб утварэння прысло¢я¢

tПрыставачна-суф³ксальным спосабам прысло¢³ ¢тва-

tt раюцца ад назо¢н³ка¢, прыметн³ка¢, займенн³ка¢, л³-

t

t чэбн³ка¢, дзеяслова¢, прысло¢я¢: апо¢дн³ ← по¢дзень, t

tt зда¢на ← да¢н³, па-нашаму ← наш, утрох ← тры, tt уперамешку ← перамяшаць, падо¢гу ← до¢га.

203. Зап³шыце ³ растлумачце, як утвораны прысло¢³.

íàç.

Спераду ← перад; дадому, дадолу, зн³зу, наверсе.

ïðûì.

Злева ← левы; дабяла, здал¸ку, начыста, па-святочнаму, па-беларуску.

Па-вашаму, па-свойму, накольк³, учатырох, утра³х, надвае. Упрыкуску, бесперастанку, наперагонк³.

Памалу, патроху, пац³ху.

204. Утварыце прысло¢³ прыставачна-суф³ксальным спосабам. Зап³шыце ³х.

Чым адрозн³ваецца нап³санне выдзеленых сло¢? Прыдумайце ³ зап³шыце сказы з гэтым³ прысло¢ям³.

205. Прачытайце прысло¢³. Падбярыце да ³х антон³мы ³ зап³шыце. Вызначце спосаб ³х утварэння.

У з о р: даверху — дан³зу.

122

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Спераду, направа, збоку, па-новаму, зрання, памалу.

З адной-дзвюма парам³ антон³ма¢ складз³це ³ зап³шыце сказы або невял³к³ тэкст.

206. Сп³шыце. Паста¢це прапушчаныя знак³ прыпынку. Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа, абазначце спосаб ³х утварэння.

1. Было спрадвеку, слова, ты крын³цай цудадзейнай с³лы, што вызваляла з нематы, Айчыны н³ву калас³ла (Р. Барадул³н). 2. Сцежкаю вузкай неяк уранку выйша¢ хлапчук на лясную палянку (А. Дзеружынск³). 3. Не перастава¢ па-во¢чы выць у ком³не вецер, па-ранейшаму ашалела к³дала ¢ шыбы прыгаршчам³ снегу мяцел³ца (А. Вас³лев³ч). 4. Час ад часу напам³наючы аб сабе зв³не¢ трамвай (Я. Раманов³ч). 5. Я змера¢ М³нск ³ ¢поперак ³ ¢до¢жк³ спазна¢ усе завулк³ туп³к³ (П. Панчанка). 6. Людз³ збоку за¢с¸ды ¢с¸ бачаць ³ ведаюць пра нас лепш, чым мы сам³ (А. Вас³лев³ч).

Як³ фразеалаг³зм ужыты ¢ сказе ¢ рол³ прысло¢я?

207. Прачытайце верш. Вып³шыце словазлучэнн³ з прысло¢ям³. Вызначце спосаб утварэння прысло¢я¢.

ÊÀÑ̲×ÍÛ ÖßÃͲÊ

123

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца выдзеленыя словы?

208.Прачытайце. Пра якую мясцовасць Беларус³ ³дзе размова

¢гэтым тэксце?

Яшчэ ¢ першыя паездк³ свае па ра¸не Апейка за¢важы¢, што людз³ ¢ розных месцах жыл³ неаднолькава, што тыя, хто жы¢ падалей ад рак³, м³ж балот ды лясо¢, багата розн³л³ся ад яго зна¸мых змалку земляко¢ — жыхаро¢ пясча- най надпрыпяцкай в¸сачк³. Розн³л³ся некаторым³ звычаям³, розн³л³ся гаворкаю: раптам прыкмец³¢, што ¢ бл³зк³х, можна сказаць, суседн³х с¸лах па-рознаму выма¢лял³ адны ³ тыя ж словы, быццам гаварыл³ на розных мовах! Дз³¢на было чуць, як дзядзьк³ ц³ хлопцы аднаго сяла пацяшаюцца з гаворк³ тых, што жыл³ за тым жа балотам, з другога боку яго! Пацяшал³ся, хоць у сам³х гаворка была дз³¢ная, хоць тыя, з другога боку, таксама падсмейвал³ся з ³х! Апейка, даб³раючыся да разгадк³ такога дз³ва, меркава¢, што гэта была, мабыць, памяць дал¸кай да¢н³ны, кал³ в¸сачк³ на сва³х выспах м³ж багн³шч жыл³ яшчэ больш асобна (². Мележ).

Выкажыце сваю думку — «разгадку такога дз³ва», абап³раючыся на свае веды па мове.

l Вып³шыце два рады аднакаран¸вых сло¢. Як³м³ часц³нам³ мовы ³ членам³ сказа з’я¢ляюцца яны ¢ тэксце? Дакажыце.

Як³я прысло¢³ ¢жы¢ а¢тар у тэксце ³ з якой мэтай?

¸Некаторыя прысло¢³ ¢твараюцца шляхам:

¸складання сло¢: штодзень, па¢сур’¸зна, м³маходам,

¸таксама;

¸па¢тарэння аднолькавых або бл³зк³х сло¢: âîñü-âîñü,

¸äà¢íûì-äà¢íî, кал³-н³кал³, сям-там, раз-пораз, туды-сюды.

124

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

209. Зап³шыце сказы. Вызначце спосаб утварэння прысло¢я¢.

1. Плошча круглая! Ноччу ³ дн¸м я сх³ляюся н³зка-н³з- ка перад вечным тва³м агн¸м, перад вечным тва³м абел³скам (А. Грачан³ка¢). 2. Народ мой, дзякуй, што ты вел³кадушна да¢ мне ¢ рук³ не алебарды* ³ шчыты, а лемях³* ³ першадрук³ (Г. Бура¢к³н). 3. Ты ¢ так³м шчасл³вым узросце, кал³ яшчэ сэрца не знае злосц³, кал³ яму л¸гка-л¸гка б³цца, кал³ салодка-салодка сп³цца (А. Вярц³нск³). 4. Хоць К³м звечара прас³¢ разбудз³ць рана-раненька, Юля вырашыла ¢с¸ ж па-свойму: няхай унук добра высп³цца, а рэч- ка ад яго н³куды не дзенецца (М. Парахнев³ч). 5. Празв³не¢ званок ранютка-рана, ³ адразу клас увесь зац³х (А. Дзеружынск³). 6. Туман, што бы¢ дзе-н³дзе, завалок лагчынк³, заварушы¢ся, папо¢з бл³жэй да кусто¢ (Б. Сачанка). 7. Увачав³дк³ цямнела — з³мовы дзень вечарэе дужа рана (Я. С³пако¢).

Вызначце па тлумачальным сло¢н³ку лекс³чнае значэнне выдзеленых сло¢. Складз³це з ³м³ сказы.

l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ сказах. Выканайце марфалаг³чны разбор прысло¢я¢ з апошняга сказа.

§ 27. Дэф³с у прысло¢ях

tДэф³с п³шацца:

tl пасля прыста¢к³ па- ¢ прысло¢ях з суф³ксам³ -ому,

t-àìó, -яму, -йму, -ску, -цку, -ы (-³): па-дзелавому, па-но-

tâàìó, па-летняму, па-твойму, па-англ³йску, па-гаспадар-t

tпарадкавых л³чэбн³ка¢: па-першае, па-другое, па-трэцяе tt ³ ã. ä.;

tl у складаных прысло¢ях, дзе па¢тараюцца адноль-

tкавыя, бл³зк³я або антан³м³чныя словы: ö³õà-ö³õà, ïåðø- tt наперш, сюды-туды, воляй-няволяй, дзе-н³дзе, крыж-на-

têðûæ, шыварат-навыварат;

125

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

210. Разгледзьце табл³цу. Успомн³це ³ сфармулюйце прав³лы нап³сання прысло¢я¢ праз дэф³с. Падмацуйце сва³м³ прыкладам³ (па 4—5 сло¢).

Дэф³с у прысло¢ях

211.Да прапанаваных сло¢ зап³шыце аднакаран¸выя прысло¢³,

óяк³х выкарыстаны паказаныя сродк³ слова¢тварэння.

¤ З двума-трыма прысло¢ям³ складз³це ³ зап³шыце сказы, у саста¢ як³х уваходз³л³ б дзеепрысло¢ныя звароты.

212. Зап³шыце сказы, раскрываючы дужк³. Прысло¢³ падкрэсл³це як члены сказа. Правап³с прысло¢я¢ растлумачце, вызначце спосаб ³х утварэння.

1. Восеньскае невысокае сонца грэе ласкава. Сям (там) праплыве павуц³нка ³ лена зачэп³цца за плот (Я. Скрыган). 2. З³ма (па) ранейшаму стаяла бясснежная. Увесь снежань плыло н³зкае шэрае неба, (па) асенняму цадз³л³ дажджы (Г. Дал³дов³ч). 3. Рэдка сонца з месяцам страчаюцца. Свецяць (па) асобку. Дзень ³ ноч. Ды яны, ра¢н³¢цы, ³ спра-

126

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

чаюцца з-за цябе, зямля, да¢ным (да¢но) (П. Панчанка). 4. Туман, што бы¢ (дзе) н³дзе, завалок лагчынк³, заварушы¢ся, папо¢з бл³жэй да кусто¢ (Б. Сачанка). 5. ¨н знарок пайшо¢ мыцца, (абы) тольк³ адцягнуць час, кал³ трэба садз³цца за стол (². Шамяк³н).

l Складз³це схемы сказа¢ пад нумарам 2.

213. Сп³шыце, апускаючы дужк³. Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа. Вызначце ³х разрад па значэнн³. Правап³с прысло¢я¢ растлумачце.

I. Восень разв³твалася, адыходз³ла — (н..) упрыкмет падкрадал³ся халады. Дрэвы ¢жо был³ амаль голыя, тольк³ дзе (н³дзе) гарэл³ апошн³м сух³м л³сцем вяршынк³ бярозак, ас³нак ды зелянел³ неяк надта (ж) ц¸мна, змрочна ³голк³ сосна¢. I было на¢здз³¢ холадна, (н..) утульна

(Б. Сачанка).

II. Вакол, як к³нуць вокам, у строг³м ма¢чанн³ стая¢ лес. Дзе (сьц³) за ³м тонка св³сну¢ паравоз, потым да слыху даляце¢ аднатонны грукат кола¢ — ³ вось (у) н³зе перад нам³ паказалася «кукушка», якая цягнула ц¸мна-бурыя вагончык³, (да) верху напо¢неныя чым (сьц³) чорным

(М. Парахнев³ч).

214. Прачытайце водзы¢ Якуба Коласа на кн³гу «Н³кол³ не забудзем». Вып³шыце з тэксту прысло¢³. З якой мэтай ужыты прысло¢³ па-першае, па-другое, па-трэцяе? Як яны аформлены на п³сьме?

Я горача в³таю пая¢ленне гэтай кн³г³, дастойнай вял³кай уваг³.

У чым яе вартасць?

Па-першае, кн³га ¢ значнай меры запа¢няе той прыкры прабел у нашай беларускай мастацкай л³таратуры, у якой пакуль што яшчэ няма кольк³-небудзь выдатнага твора аб гера³чнай барацьбе нашага народа з нямецк³м³ захопн³кам³, аб яго стойкасц³, адданасц³ сва¸й Радз³ме. Па-другое, кн³га паказвае вел³чнасць душы ³ патрыятызм усяго народа ¢ цэлым ³ ¢ прыватнасц³ — яго гера³чных дзяцей, смелых,

127

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

вынаходл³вых, бясстрашных, цв¸рдых воляю, мужна пераносячых нечуваныя пакуты, дужых сва¸ю вераю ¢ перамогу над ворагам. Па-трэцяе, кн³га «Н³кол³ не забудзем» уя¢ляе сабою грозны абв³нава¢чы акт супраць тых м³жнародных вар’ята¢-разбойн³ка¢, як³я мараць аб сва³м панаванн³ над народам³, аб устана¢ленн³ сва¸й улады над светам, ³ ¢ той жа час яна красамо¢на гаворыць пра тое, як³ л¸с налучыць так³х сусветных бандыта¢.

Нап³саная нашым³ дзецьм³ кн³га аб вайне пав³нна стаць здабыткам не тольк³ чытачо¢ Савецкай Беларус³ — яна варта таго, каб яе перакласц³ на мовы ³ншых народа¢ Савецкага Саюза (Я. Колас).

¤Паспрабуйце сам³ нап³саць невял³к³ водзы¢ на няда¢на прачы- таную кн³гу.

¤Вызначце, у як³м сказе парушана граматычная норма. Зап³шыце сучасны варыянт пабудовы сказа.

tкладу, да пары, не ¢ пару;

tl устойл³выя спалучэнн³, у як³х слова па¢тараеццаt

tt ¢ розных склонах з прыназо¢н³кам: дзень у дзень, дзень

tïðû äí³, ñëåä ó ñëåä, ÷àñ àä ÷àñó;

tl спалучэнн³ назо¢н³ка¢, як³я пачынаюцца галоснайt

tз прыназо¢н³кам у: у абмен, у абдымку, у адз³ночку, у

tабхват, у абрэз;

tl спалучэнн³ назо¢н³ка¢ з прыназо¢н³кам³ без, з, да,

tt

tt на: без аглядк³, без пары, без разбору, з разбегу, з размаху, t да зарэзу, да месца, да ¢паду, на в³ду, на вока, на ляту, tt íà ñìàê, íà õàäó;

t

tt дай рады, не да смеху, як след.

128

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

215. Прачытайце. Вызначце, каму адрасаваны гэты верш. Якую думку сцвярджае а¢тар?

216. Прачытайце. Растлумачце сэнс загало¢ка. Як бы вы адказал³ на пытанн³, што гучаць у вершы?

ЦЯЖКОЕ ПЫТАННЕ

Часам³ пытаннем ашпараць, як варам:

— Чаму вы гаворыце па-беларуску?

À÷àìó па-балгарску гавораць у Варне?

Àнад Сенай — чаму па-французску? Варта смеху, ды не да смеху,

Хоць на месцы ма³м смяя¢ся б усяк³: Чаму не па-польску гавораць чэх³?

I не па-чэшску паляк³?

Гавораць сур’¸зна, пытаюць цвяроза, Чаму ад бяроз расце тая ж бяроза,

129

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Чаму, як дзятва, дубнячок у дуброве Лапоча з дубам³ на той жа мове? Чаму?

М. Арочка

Зап³шыце верш па памяц³. Праверце сябе. Падкрэсл³це прысло¢³, вызначце спосаб ³х утварэння.

l Вып³шыце аднакаран¸выя словы.

Што агульнага ¢ вершах Навума К³сл³ка (практ. 215) ³ М³колы Арочк³?

217. Прачытайце ³ зраб³це высновы пра стыль ³ тып тэксту. Сва¸ меркаванне абгрунтуйце. Як³я тэкставыя с³нон³мы ¢жы¢ а¢тар замест дзеяслова расц³?

Пад абрывам, бл³жэй да рак³, высяцца старыя алешыны, шырока ³ н³зка аплываюць косам³ вербы, страката бяле- юць-зелянеюць тры смялейшыя бярозы, цямнеецца пабл³скваючы шышкам³ адна ял³на. Далей, вышэй ад вады, бяроз больш, прак³дваюцца нават сухапутныя красун³ сосны. Пад дрэвам³ густа, пякуча то³цца крап³ва, буяе чырванню гронак кал³на, стаяць сабе па-малечы пацешныя раб³нка з няспелым³ ягадам³ ³ стромк³ кусц³к ядло¢цу. Там, наверсе, — платы садочк³ з вуллям³ светлыя вокны грады лагодная прастора зус³м зял¸нага бульбян³ку, за як³м дарога, у сп¸- ку пыльная, а за дарогай — лес (Я. Брыль).

Дайце тэксту загаловак. Сп³шыце тэкст, дапо¢н³¢шы яго першым ³ апошн³м сказам³, як³я б перадавал³ агульнае ¢ражанне ³ агульную ацэнку малюнка прыроды, што ствары¢ Янка Брыль.

Падзял³це тэкст на абзацы. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку.

Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа. Выканайце марфалаг³чны, марфемны ³ слова¢тваральны разбор аднаго прысло¢я (на выбар).

¤ 218. Прачытайце нататку.

Менав³та. Апошн³м часам гэтае прысло¢е проста запалан³ла нашу прэсу. I што за¢важаецца, асабл³ва стараюцца тыя, хто кепска ведае беларускую мову, але хоча паказаць, што ведае яе выдатна. Слова «менав³та» яны за¢с¸ды ставяць там, дзе прос³цца рускае «именно». I вось з вусна¢ нашых «беларуса¢» з рады¸пры¸мн³ка¢ ды тэлев³зара¢ так

130

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования