Бел язык - учебник 7 класс

найбольш спрыяльным³ ¢мовам³ ³, магчыма, нават пад паверхневым слоем (Паводле У. А¢дуе¢скага).

Растлумачце, чаму словы Зямля, Сонца, Месяц нап³саны з вял³кай л³тары. Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб гэтыя словы п³сал³ся з малой л³тары.

33.Зап³шыце некальк³ сло¢: а) з суф³ксам³ -ыст-, -чык- са зна- чэннем асобы; б) з суф³ксам -н³к- са значэннем сукупнасц³ прадмета¢.

Складз³це ³ зап³шыце з гэтым³ словам³ сказы.

34.Зап³шыце словы, каб у ³х был³ наступныя значымыя частк³:

àä-, ïàä-, -êîñ- (-êàñ-), -îê-.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

МАРФАЛОГ²Я ² АРФАГРАФ²Я

ДЗЕЕПРЫМЕТН²К

§ 5. Дзеепрыметн³к як асобая форма дзеяслова

35. Прачытайце. Вызначце, як утвораны словы ¢ правым слупку. Пара¢найце лекс³чнае значэнне сло¢ правага ³ левага слупко¢, паста¢це да ³х пытанн³.

падрыхтава-ць — падрыхтаваны

Што агульнага ¢ словах другога слупка з дзеясловам³? Што яны маюць агульнага з прыметн³кам³?

tДзеепрыметн³к — форма дзеяслова, якая абазначае пры-

tмету прадмета паводле дзеяння ³ адказвае на пытанн³t

tÿ ê ³? ÿ ê à ÿ? ÿ ê î å? ÿ ê ³ ÿ?

tДзеепрыметн³к³, як ³ дзеясловы, маюць трыванне (за- tt кончанае ³ незакончанае), час (часцей прошлы), стан (за-

tлежны ³ незалежны): пажа¢целае л³сце — дзеепрымет-t

tt н³к закончанага трывання прошлага часу незалежнага t стану; нечапаныя рэчы — дзеепрыметн³к незакончанага tt трывання прошлага часу залежнага стану. Як ³ прымет- tt н³к³, яны змяняюцца па родах, л³ках ³ склонах: пабу- t даваны дом, пабудаванае жылл¸, пабудаваныя гарады; tt пабудаванаму дому, пабудаваным³ дамам³ ³ г. д.

22

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

t У сказе дзеепрыметн³к выконвае ролю азначэння або tt выказн³ка: 1. Цудо¢ны бор — сасна ¢ сасну — абступ³¢ tt невял³кую абжытую паляну (². Шамяк³н). 2. Поле сне-

tt гам сыпучым пакрыта (К. Буйло).

36. Прачытайце тэкст. Вызначце, як³я з выдзеленых азначэння¢ паказваюць на сталую прымету прадмета (г. зн. з’я¢ляюцца прыметн³кам³), а як³я характарызуюць прадмет праз дзеянне, што адбылося з ³м (г. зн. з’я¢ляюцца дзеепрыметн³кам³). Зап³шыце ¢ адз³н слупок прыметн³к³, у друг³ — дзеепрыметн³к³.

У з о р р а з в а ж а н н я. Шырок³я (гасц³нцы). Слова шырок³я абазначае сталую прымету прадмета, характарызуе яго па вел³чын³; значыць, гэта прыметн³к. Дагледжаныя (гасц³нцы). Слова дагледжаныя абазначае прымету прадмета паводле дзеяння, яго можна замян³ць дзеясловам (дагледжаныя — ‘так³я (гасц³нцы), як³я дагледзел³’); значыць, гэта дзеепрыметн³к.

1. Успомн³л³ся шырок³я, ро¢ныя, дагледжаныя ³ абсаджаныя гасц³нцы, што бягуць па беларускай зямл³. Па ³х добра ездз³цца. Куды н³ прыеду — добра гасцюецца. 2. Вось ³ ¸н, сад, бачаны ¢жо ³ навек запомнены. Прыгожы, казач- ны, хоць ³ парадзелы: не хапае ¢ ³м яблынь, груш, в³шань... Сад не так³, як³ ¸н бы¢ некал³ (Ф. Янко¢ск³).

Якую часц³ну мовы паясняюць прыметн³к³, дзеепрыметн³к³?

37. Прачытайце. Вызначце сродк³ сувяз³ сказа¢ у тэксце. Вып³шыце з тэксту дзеепрыметн³к³, назав³це дзеясловы, ад як³х

яны ¢твораны. Вызначце трыванне ³ час дзеепрыметн³ка¢.

Óз о р р а з в а ж а н н я. Прачытаныя (кн³г³) — ‘кн³г³, як³я прачытал³’ (прошлы час), дзеепрыметн³к утвораны ад дзеяслова прачытаць (ш т о з р а б ³ ц ь?); значыць, прачытаныя — дзеепрыметн³к закончанага трывання, прошлага часу.

Óз о р з а п ³ с у: прачытаныя — дзеепрыметн³к зак. тр., прош. ч.

Вечар. Ц³шыня. Кн³г³ за шклом на пал³цах. Што па- чытаць?

23

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Адны да¢но прачытаныя, друг³я — нават нечапаныя. Дз³ва: ³ чытаць ³х не хочацца. Спрабую каторы раз — не ³дуць яны. Н³куды цябе не завуць.

I тады зно¢ бярэшся за тыя самыя, па многа разо¢ чы- таныя, перачытаныя, кожны раз кратаныя, варочаныя — ³ зно¢ чуеш у ³х нешта вечна патрэбнае тва¸й душы.

Мабыць, таму, што п³сал³ся яны даверл³ва, як споведзь перад табою. Як жа мала трэба мець вял³каму п³сьменн³ку, каб да яго ¢се гарнул³ся, — тольк³ самога сябе. I як многа — каб у ³м кожны бачы¢ таксама самога сябе

(Я. Скрыган).

l Назав³це шэсць сло¢ з тэксту, як³я ¢жыты ¢ пачатковай форме.

Выкажыце сваю думку пра кн³г³, як³я вы чытаеце ³ перачытваеце.

¸Па сва³х выя¢ленчых асабл³васцях дзеепрыметн³к³ ¸¸ вельм³ бл³зк³я да прыметн³ка¢ ³ ¢жываюцца ¢ розных

¸стылях мовы для характарыстык³ асоб, прадмета¢, з’я¢. ¸¸ Таму дзеепрыметн³к³ ³ дзеепрыметн³кавыя словазлучэн-

¸н³ часта спалучаюцца з прыметн³кам³ ¢ якасц³ аднарод- ¸¸ ных члена¢ з мэтаю больш по¢нага ³ яркага ап³сання

¸(Паводле М. Ц³коцкага).

38.Прачытайце. Вызначце стыль тэксту ³ ролю дзеепрыметн³ка¢

ó ³ì.

Вып³шыце сказы з дзеепрыметн³кам³, зап³шыце ¢ дужках пасля дзеепрыметн³ка¢ ³х род, л³к ³ склон. Назав³це дзеясловы, ад як³х утвораны дзеепрыметн³к³.

РОДНЫ КРАЙ

У кожнага чалавека абавязкова ¸сць свой гожы, ласкавы ³ шчымл³ва-непа¢торны край. Так³ край — за¢с¸ды твой цэлы свет.

¨ñöü òàê³ êðàé ³ ¢ ìÿíå.

Там намнога да¢жэй спеюць прывязаныя да прутко¢, абв³слыя на рагульк³ зеленкаватыя пам³доры. Ляжаць у агародах аж да самых замаразка¢ перавернутыя белым³,

24

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

незагарэлым³ бакам³ да сц³шанага, пахаладалага ¢жо восеньскага сонца круглабок³я гарбузы. Там аж зг³наюць да зямл³ зял¸нае пер’е атавы буйныя ³ чыстыя жн³веньск³яì росы. У ³х ужо добра даспяваюць сагрэтыя белым³ туманам³ рупл³ва пасланыя льны — гонар ³ слава ма³х земляко¢...

Гэты край — узгоркавая, аз¸рная, ³льняная В³цебшчына

(Паводле Я. С³пакова).

39.Падрыхтуйце паведамленне пра дзеепрыметн³к як форму дзеяслова. Саста¢це складаны план выказвання. Якому стылю ³ тыпу адпавядае ваша выказванне?

40.Вып³шыце дзеепрыметн³к³ з прапанаваных сло¢. Абгрунтуйце свой выбар.

Круглы, акружаны; пазелянець, пазелянелы; чырвань, пачырванелы; расквец³ць, расквечаны; шырыня, пашыраны; жа¢таваты, зжа¢целы; п³сьмо, нап³саны; выраб, выраблены; прывоз³ць, прывезены; пас³вець, пас³велы; погляд, глядзець, разгледжаны; зачараванне, зачараваны, зачараваць; пачарнелы, чорны, пачарнець; зак³нуты, зак³нутасць.

41. У адно з аддзялення¢ м³л³цы³ вял³кага горада прыбег хлоп- чык гадо¢ трынаццац³. У яго згуб³¢ся малодшы брат. Дзяжурны м³л³цыянер папрас³¢ ап³саць брата. Вось што расказа¢ хлопчык:

«Мой брат маленьк³. У яго светлыя каротк³я валасы, гарэзл³выя вочы. Апрануты ¢ шорты ³ новую кашулю. ¨н есць марожанае».

Як вы думаеце, ц³ задавол³ла м³л³цыянера такое ап³санне? Кал³ не, то чаму? Падумайце, як³я звестк³ з тых, што паведам³¢ хлопчык, пав³нны ¢вайсц³ ¢ ап³санне, а як³я трэба дапо¢н³ць.

Уяв³це с³туацыю ³ дапамажыце хлопчыку ап³саць яго брата. Выкарыстайце неабходную вам лекс³ку з наступнага практыкавання.

З якой мэтай ³ кал³ выкарысто¢ваецца дзелавое ап³санне знешнасц³ чалавека? Як³м пав³нна быць такое ап³санне?

25

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

42. Прачытайце партрэтную лекс³ку, з дапамогай якой ап³сваюцца галава чалавека, розныя яе частк³. Абгрунтуйце, што гэта лекс³ка аф³цыйнага стылю. Вып³шыце дзеепрыметн³к³.

Т в а р: круглы, авальны, трохвугольны, квадратны, трапецападобны.

Б р о в ы: каротк³я, вузк³я, до¢г³я, шырок³я, прамыя, гарызантальныя, дугападобныя, скошаныя наверх, ломаныя, скошаныя ¢ сярэдз³ну, н³зк³я, рассунутыя, высок³я, ссунутыя, ас³метрычныя.

Н о с: вузк³, тонк³, высок³, прамы, шырок³, н³зк³, то¢сты, скры¢лены, на канцы закруглены, тупы, востры, круглы.

В о ч ы: круглыя, авальныя, вузк³я, трохвугольныя.

Г у б ы (в у с н ы): тонк³я, уцягнутыя (падц³снутыя), то¢стыя, выпуклыя.

Р о т: малы, кутк³ гарызантальныя; вял³к³, кутк³ прыпаднятыя; шырок³, кутк³ апушчаныя.

П а д б а р о д а к: н³зк³, шырок³, квадратны, выпуклы, высок³, закруглены, скошаны, авальны, вузк³.

43. Размяркуйце выдзеленыя словы: у адз³н слупок вып³шыце прыметн³к³, у друг³ — дзеепрыметн³к³.

Н³ адно дрэва не шум³ць так трывожна ³ глуха, як елка. Асабл³ва тады, кал³ задзьме раптам пасля лютых маразо¢ адл³жны па¢дн¸вы вецер ³ пухк³ л¸гк³ снег на яловых лапах стане цяжк³ ³ пластаваты. Злосная, раз’ятраная* ял³на пачне тады з усяе с³лы махаць шырок³м³ абцяжараным³ лапам³, спрабуючы яго ск³нуць, адк³нуць ад сябе, ³ ¢рэшце ск³не, абтрасе ³ як быццам памаладзее. I забл³шчыць ад в³льгац³ на ствале яе засохлая, скамянелая за з³му жыв³ца*, ³ загудзе абуджана магутны камель. I будзе трывожна ³ глуха шумець яна праз усю ноч, а на золку супако³цца, зац³хне, палагаднее ³ сустрэне першую адл³гу пасля зацяжных, до¢г³х маразо¢ (Х. Лялько).

26

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§6. Скланенне дзеепрыметн³ка¢

44.Прачытайце, пара¢найце канчатк³ прыметн³ка¢ ³ дзеепрыметн³ка¢, зраб³це вывад.

45. П³сьмова праскланяйце словазлучэнне ¢ множным л³ку.

Нап³саныя новыя вершы (кн³г³, словы).

tДзеепрыметн³к³ змяняюцца так, як ³ прыметн³к³, па tt родах, л³ках ³ склонах, маюць так³я самыя канчатк³, як

t³ прыметн³к³ з асновай на цв¸рды (новы) ³ зацвярдзелы tt (свежы) зычныя.

46.Прачытайце дыялог. Вызначце склон дзеепрыметн³ка¢, растлумачце правап³с ³х склонавых канчатка¢.

—Адрэзанаю лустаю жыла.

—Чаму адрэзаная луста?

—У бацько¢ не была с³ратой. Гаспадара, ц³ мужа, мела.

À¢сю жытку адна, быццам увесь век тольк³ сама сабою была.

—А чаму так: «адрэзанаю лустаю»?

27

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Бо што з адрэзанае лусты? Як не ссохне, то з’ядуць...

(Паводле Ф. Янко¢скага).

Растлумачце сэнс выраза¢ адрэзаная луста, адрэзанай лусты назад не прылеп³ш.

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: [í′à] ññî´õíå.

ϳøû: не ссохне.

47. Падрыхтуйцеся п³саць пад дыкто¢ку.

Ñâàÿô родная мова. Гэта мова ма³х мац³ ³ бацьк³, якую я разумею ад першага пачут.. мною слова, гэта мова ма³х бабул³ ³ дзядул³, ма³х прадзеда¢ ³ прапрадзеда¢.

А вось чужая, вывучан.. мова — гэта тольк³ мая. Пад ¸й няма н³якага падмурку, яна ста³ць на голым месцы, не мае н³ шырын³, н³ глыб³н³. П³саць мастацк³я творы на вывучан.. мове цяжка, бо ¢ а¢тара няма патрэбнага мо¢- нага запасу ³ няма дзе шукаць глыб³ннага, незацяган.. слова. У вывучан.. мове няма самага гало¢нага — г³старычнай памяц³, таго жыццямо¢нага карэння, якое дае магчымасць разв³вацца ³ пладанос³ць... (Я. С³пако¢).

Падкрэсл³це дзеепрыметн³к³, зверху пазначце ³х склон.

48. З апорай на табл³цу раскажыце пра мастацк³ стыль. Назав³це характэрныя мо¢ныя сродк³, уласц³выя гэтаму стылю.

Мастацк³ стыль

28

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

49. Прачытайце тэкст мастацкага стылю. Дайце яму характарыстыку, абап³раючыся на табл³цу (практ. 48). Сп³шыце, растлумачце нап³санне канчатка¢ дзеепрыметн³ка¢.

Дарога павярнулаñ ¢лева, пайшла грудам³, шчыльней тулячыся да Н¸мана, дзе ¸н ап³сва¢ вельм³ зграбную луку*. Уся гэта лука выглядала пышным садам, дзе замест пладовых дрэ¢ расл³ разложыстыя, дуплястыя дубы, убран.. чорным³ шапкам³ бусл³ных гн¸зда¢. Часам³ гэтыя высока ¢знят.. над зял¸наю кронаю дуба гн¸зды здавал³ся нейк³м³ дз³¢ным³ падвескам³. За дубам³ пачынал³ся маладыя сакав³тыя барав³ны, перамешан.. са старым лесам. А над ус³м гэтым ляжала ц³шыня ³ спакой ран³цы.

— Стой, брат Алесь, — спын³¢ся захоплен.. Лабанов³ч. — Ты паглядз³, што за сла¢нота! (Паводле Я. Коласа).

Назав³це азначэнн³, выражаныя: а) прыметн³кам³; б) дзеепрыметн³кам³. Якую ролю адыгрываюць азначэнн³ ¢ тэксце? Якая роля ¢ ³м дзеепрыметн³ка¢? Перакажыце змест бл³зка да тэксту, выкарысто¢ваючы дзеепрыметн³к³.

50.Прачытайце прыказк³, ставячы дзеепрыметн³к³, што ¢ дужках,

óпатрэбным родзе, л³ку ³ склоне. Сп³шыце, выдзел³це канчатк³ дзеепрыметн³ка¢.

1.З (нагрэты) кутком шкада расставацца. 2. (Згуб-

лены) золата можна знайсц³, (згублены) час — н³кол³. 3. (Пах³лы) дрэва вецер не лом³ць. 4. (Назб³раны) на дарозе каласкам³ не пракорм³шся. 5. (Выказаны) слова да губы не вернеш. 6. Дзявоцкая краса — (заплецены) каса.

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: не прако´ðì³[ñ′]ñÿ, [í′à] ëî´ì³öü, [í′à] âå´ðíåø.

51. Зап³шыце тэкст, ставячы дзеепрыметн³к³, што ¢ дужках, у патрэбным родзе, л³ку ³ склоне.

НА ПАЛЯВАНН²

У самым канцы лета наста¢ вольны ад палявой работы час, ³ мужчыны вырашыл³ ³сц³ на паляванне.

29

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

²шл³ до¢га. I вось на (выпалены) сонцам прагал³нах пачала трапляцца (змяты) ³ (аб’едзены) трава. Тут пасв³лася, нагульвала мяса да¢но (непалоханы) дз³чына. Загон паля¢н³чых праз дубняк выйша¢ на н³зо¢е, дзе ц¸к ручай з (вышмарганы) мядзведзям³ мал³нн³кам на берагах. I каля самага ручая нечакана наткнул³ся на статак. Здрыганулася зямля, кал³ статак усхап³¢ся на ног³, ³ адразу ж важак рыну¢ся на (няпрошаны) гасцей.

На паля¢н³чых ³мчала такая (раз’юшаны) аграмадз³на, што нават мужчыны не вытрымал³ ³ з ус³х ног к³нул³ся да выратавальнага лесу (Паводле М. Чарня¢скага).

§ 7. Дзеепрыметн³кавы зварот, знак³ прыпынку

52. Зап³шыце словазлучэнн³. У як³х з ³х дзеепрыметн³к з’я¢- ляецца залежным словам, а ¢ як³х — гало¢ным? Абазначце ¢ словазлучэннях гало¢нае слова, паста¢це пытанн³.

Затрыманы парушальн³к, затрыманы пагран³чн³кам³; скошаныя луг³, скошаныя ³м³; прывезеная шафа, прывезеная да¢но.

Як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца залежныя словы ¢ словазлу- чэннях з гало¢ным словам дзеепрыметн³кам?

53. Прачытайце сказы.

Скошаная трава ¢жо добра падвяла на сонцы.

| Скошаная ран³цай | трава ¢жо добра падвяла на сонцы. Трава , | скошаная ран³цай |, ужо добра падвяла на сонцы. Ужо добра падвяла на сонцы трава , | скошаная ран³цай |.

Назав³це дзеепрыметн³к³. Як³я назо¢н³к³ яны паясняюць?

У як³х сказах дзеепрыметн³к мае пры сабе залежнае слова? Якое месца ¢ аднос³нах да паясн¸нага ³м назо¢н³ка займае

дзеепрыметн³к з залежным словам? Кал³ ¸н выдзяляецца коскам³?

30

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования