Бел язык - учебник 7 класс

§40. Злучальныя злучн³к³

¸Па значэнн³ злучальныя злучн³к³ падзяляюцца на ¸¸ спалучальныя, супрац³¢ныя ³ размеркавальныя.

¸ паядае (Прыказка). 4. Крычал³ кн³га¢к³, мал³л³ аб вадзе, ¸¸ хоць яе досыць было на зал³тых лугах (У. Караткев³ч).

¸

¸альбо — альбо, то — то, ц³ то — ц³ то, не то — не то)

¸злучаюць аднародныя члены ³ ра¢напра¢ныя па сэнсе ¸¸ частк³ складаназлучанага сказа, як³я паказваюць на

¸магчымасць тольк³ аднаго дзеяння (падзе³, з’явы, ïðàä-¸

¸¸ мета) з двух або некальк³х ц³ на чаргаванне дзеяння¢ ¸ (падзей, з’я¢, прадмета¢): 1. Ц³ плачу я, ц³ пяю, ц³ раз-

¸¸ ма¢ляю з матуляю — песню сваю, мову сваю я да ¸¸ грудзей прытульваю (П. Панчанка). 2. Ц³ жа¢рук зв³- ¸ не¢ у небе, ц³ св³ста¢ на небе шпак (². Гурск³).

283. Прачытайце. Назав³це характэрныя мо¢ныя сродк³. Вызнач- це тэму ³ асно¢ную думку тэкста¢ П³мена Панчанк³.

I.Гато¢ ³зно¢ ³сц³ на мук³, I замярзаць, ³ галадаць,

Каб нашым дзецям ³ ¢нукам Не бомбы ¢ спадчыну аддаць.

181

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ÀРадз³му, ды чыстыя л³¢н³, Ды зял¸нае сонца лесу, Ды блак³тнае сонца мора, Ды янтарнае сонца жыта.

II.Прырода надз³ваì пра¢дз³ва — Ц³ вые, ц³ хмельна пяе.

На свет нас яна нарадз³ла,

Àìû çàá³âàåì ÿå.

То шротам*, то вострай п³лою, То труц³м, то пал³м жы¢цом...

Планету мы так прапалол³: Патомк³ заплацяць жыцц¸м. Альбо выпрамляем машынай Рачулк³, што любяць пятляць. I сохне цян³сты ляшчынн³к,

I мякк³я сцежк³ пыляць.

Сп³шыце тэксты. Над спалучальным³ злучн³кам³ надп³шыце сп, над супрац³¢ным³ — с, над размеркавальным³ — р. Што звязваюць гэтыя злучн³к³? На як³я аднос³ны паказваюць? Абвядз³це злучн³к³

адпаведным знакам: , .

Звярн³це ¢вагу на пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ сказах. У як³м значэнн³ ¢жыты злучн³к ды?

Пам³ж аднародным³ членам³ сказа перад супрац³¢-

!ным³ злучн³кам³ за¢с¸ды став³цца коска. Перад спалу- чальным³ ³ размеркавальным³ злучн³кам³ коска став³цца тады, кал³ яны па¢тараюцца.

Адрозн³вайце супрац³¢ны злучн³к затое ад спалу- чэння прыназо¢н³ка за ³ займенн³ка тое, як³я п³шуцца ¢ сказе асобна — за тое:

182

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¸Злучн³к затое не з’я¢ляецца гало¢ным або дада- ¸¸ ным членам сказа, да яго немагчыма пастав³ць пытан- ¸¸ не, яго нярэдка можна замян³ць бл³зк³м па значэнн³

¸злучн³кам але.

¸Указальны займенн³к тое з прыназо¢н³кам за з’я¢-

¸ляецца членам сказа, да займенн³ка тое можна паста- ¸¸ в³ць пытанне ³ замян³ць адпаведным па сэнсе прымет-

¸í³êàì àáî íàçî¢í³êàì.

284.Сп³шыце сказы, раскрываючы дужк³. Займенн³к тое з прыназо¢н³кам за падкрэсл³це як члены сказа, супрац³¢ны злучн³к затое пазначце авалам. Паста¢це прапушчаныя коск³.

1. Не в³даць ужо н³ ясеня, н³ л³пы (за) тое часцей сустракаюцца беластволыя бярозы (В. Вольск³). 2. Макс³м хвал³¢ Косцю (за) тое што ¸н займа¢ся спортам. (². Грамов³ч.) 3. Нейк³ час у бабул³ Мары³ карм³лася дз³кая рыска, якая ¢ рук³ не давалася (за) тое рэгулярна выводз³ла на вышках гэтк³х самых дз³к³х, непрыступных кацянят (Г. Каржане¢ская). 4. Няхай берагам ³сц³ ¢дваяì далей (за) тое як хораша ³сц³ басанож па пясчанай палосцы ля самай вады, захапляцца сонечным бляскам, свежым ветрам, с³нечай чыстага неба (А. Сав³цк³). 5. (За) тое кароткае ³мгненне, пакуль Ган³ пав³нны был³ даць слова, яна ¢спомн³ла Карпа М³калаев³ча (². Грамов³ч). 6. Дождж пачына¢ сц³хаць (за) тое ¢зня¢ся ³ граз³¢ся яшчэ больш памацнець вецер (У. Караткев³ч).

285. Прачытайце. Назав³це адрасата тэксту.

ГРЫБЫ

Самыя ранн³я грыбы, што з’я¢ляюцца ¢ лесе, як тольк³ сыдзе снег, — смаржк³ ³ страчк³. Гэта ядомыя грыбы, але трэба ведаць, як ³х гатаваць.

Затое ¢се ведаюць цара грыбо¢ — барав³ка. Першыя барав³к³ на каротк³ час абзываюцца рана, кал³ каласуе жыта. Таму ³ завуць ³х каласав³кам³.

183

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¨сць летн³я барав³к³. Але найболей барав³к³ любяць расц³ ц¸плай восенню ¢ сасновых ³ яловых барах, бярозавых гаях ³ ¢ дубровах. Мног³я грыбы маюць «пашпарты» ³ прап³саны ¢ лясах да сва³х люб³мых мясц³н ³ дрэ¢. Пад бярозам³ — падбярозав³к³, пад ас³нам³ — падас³нав³к³, пад дубам³ — паддубов³к³, пам³ж ³мхо¢ — махав³к³, на старых пнях — апеньк³. Большасць спажы¢ных грыбо¢ вы ведаеце. Але ц³ ¢се з вас ведаюць ³ могуць пазнаць ядав³тыя грыбы?

Асцерагайцеся браць незна¸мца¢, бо сярод ³х ¸сць хоць ³ прыгожыя, але вельм³ ж х³трыя — прык³дваюцца пра¢дз³вым³, каб ашукаць нас ³ ¢лезц³ ¢ наш кошык (². Скурко).

Назав³це злучальныя ³ падпарадкавальныя злучн³к³ з тэксту; вызначце, да як³х груп адносяцца злучальныя злучн³к³, што яны злучаюць.

l Вып³шыце з тэксту аднакаран¸выя словы, вызначце спосаб утварэння вытворных сло¢.

Складз³це ³ зап³шыце па два сказы па тэме тэксту, у як³х был³ б словы затое ³ за тое.

286. Прачытайце. Для каго нап³саны гэты тэкст? Вызначце яго тып ³ стыль. У як³м сказе выказана асно¢ная думка тэксту?

Здавалася б, якую эмацыянальную нагрузку можа ¢зяць на сябе такая часц³на мовы, як злучн³к. Граматыка адводз³ць яму службовую ролю ¢ сказе. Яго нельга мяняць пры дапамозе суф³кса¢ ³ прыставак. ¨н не скланяецца, не мае катэгоры³ л³ку. У мастацк³м творы нават злучн³к можа служыць сродкам выя¢лення эмоцый героя ³ а¢тара.

Алесь Рунев³ч у фашысцк³м палоне ¢спам³нае сва¸ маленства (Я. Брыль. «Птушк³ ³ гн¸зды»). Гэтыя ¢спам³ны як промень святла, як³ сагравае душу ³ свец³ць надзеяй на лепшае. У памяц³ героя ¢сплывае малюнак гасцявання ¢ яго сям’³ маленькай пляменн³цы. Кожная сустрэча з ¸й была, як свята. Хлапчук гатовы бы¢ аддаць ¸й усе свае цацк³, усе свае скарбы: «I тыя шышачк³-та¢качык³, што бацька прыв¸з яму з лесу, ³ тыя, што ¸н с¸ння прывязе; ³

184

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

калодзеж з паленца¢, як³х яму таксама тата наструга¢, ³ чатыры шпульк³; ³ кн³жку з цацкам³, ³ ката...»

Паспрабуйце прачытаць фразу, апусц³¢шы гэтае «³». Як многа яна страц³ць! Не тольк³ будзе ³ншы рытм. Зн³кне захоплена-радаснае адчуванне героя. Па-³ншаму будзе ¢я¢ляцца ³ ста¢ленне а¢тара да свайго персанажа. Перал³к усяго таго, што хлапчук гатовы, як яно яму н³ дорага, аддаць госц³, ператворыцца ¢ рэестр, канцылярск³ воп³с рэча¢ (Р. Шкраба).

l Назав³це с³нон³мы да сло¢ эмоцы³, рэестр, персанаж. Вусна перакажыце тэкст.

287. Прачытайце. Як³я думк³ ³ пачуцц³ выказвае а¢тар у гэтых радках? Што злучае злучн³к ³ ¢ гэтых тэкстах? Якую сэнсавастыл³стычную ролю ¸н выконвае?

I.Беларусь старажытная! Полацк, ³ В³цебск, ³ Тура¢, I Засла¢е, ³ М³нск,

I Гародня, ³ Крыча¢, ³ П³нск. Церпял³вая ты,

I з тва¸й працав³тай натурай Нажыла ты павагу

I горы пагардл³вых кп³н.

Ï.Панчанка

II.О, рэк³ Беларус³ Сярод луго¢, сярод лясо¢!

Кал³ я г³мн саткаць збяруся З блак³тных вашых паясо¢? Як мне салодка з вас п³лося! Як сняцца,

што н³ гавары, I вашы завадз³, ³ пл¸сы,

Iлукав³ны,

³â³ðû,

Iласта¢к³ на вашых кручах,

Iцень ад верба¢

³бяроз.

185

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Ля бераго¢ — аер пахучы,

Чарот

³талака стракоз.

Ã.Áóðà¢ê³í

¤Складз³це ³ зап³шыце сказы (або невял³к³ тэкст), у як³х злуч- н³к³ па¢тараюцца некальк³ разо¢ з мэтай узмацнення выразнасц³ выказвання.

¤288. Прачытайце. Пры дапамозе спалучальнага злучн³ка ³ або супрац³¢нага злучн³ка а аб’яднайце першую частку складаных сказа¢ (пад л³чбай I) з другой (пад л³чбай II), каб атрымал³ся вершаваныя строфы, што нап³са¢ Янка Журба. Зап³шыце складаныя сказы, падкрэсл³це ³х граматычныя асновы.

I.1. Ад цяжкага сну ачуняла зямля ... .

2.Загарэ¢ся агн¸м край усходн³ няб¸с ... .

3.Прашуме¢ вецярок па кустах лазняка ... .

4.Навокалì нас зелян³на ³ прастор пал¸¢ ... .

5.Каля нас пяшчотна, ц³ха шэпчуць каласы ... .

6.Ужо вечар прыйшо¢ з ц³шын¸ю сва¸й ... .

7.Вунь дым³цца рака, сц³хл³ скрозь галасы ... .

8.Я рос сярод красы прыроды, душу сваю з прыродай зл³¢ ... .

II. ... як многа м³лых кветак — с³н³х вас³лько¢.

... засну¢ ц³х³м сном лес вячэрняй парой.

... у шчасны час ³ ¢ час нягоды яе за¢с¸ды я люб³¢.

... ляцяць на зямлю ³скры сонечных кос.

... свежым паветрам дыхнула ралля.

... над жытам льюцца срэбрам птушак галасы.

... упал³ ¢ траву дыяменты расы.

... ³скрыцца-гарыць залатая рака.

186

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¸уступальныя: хоць, хоць бы, хай, няхай, нягледзя-

¸÷û íà òîå øòî;

¸пара¢нальныя: як, н³бы, бы, быццам, што ³ ³нш.;

¸тлумачальныя: што, як, каб ³ ³нш.

¸Часавыя, прычынныя, мэтавыя ³ ¢мо¢ныя злучн³к³

¸звязваюць так³я частк³ складанага сказа, як³я паказ- ¸¸ ваюць на час, прычыну, мэту ³ ¢мову таго, пра што га-

¸ворыцца ¢ гало¢най частцы: 1. Я хачу зберагчы цябе,

¸матчына песня, (з я к о й м э т а й?) каб запо¢н³ць¸

¸табою спусцелыя душы! (Н. Г³лев³ч). 2. Не страшна

¸мне, (ч а м у?) бо я кахаю, не скрушна мне, бо я люблю ¸¸ (Н. Г³лев³ч). 3. (К а л ³?) Кал³ ¢се сабрал³ся ³ пазаймал³

¸месцы, прыйшо¢ наста¢н³к (Я. Колас). 4. Якой бы¸

¸музыкай гучала наша слова, (п р ы я к о й у м о в е?)

¸кал³ б умел³ слова шанаваць (Я. Непачалов³ч).

¸Уступальныя злучн³к³ звязваюць так³я частк³ скла-

¸даназалежнага сказа, у як³х паказваюцца пэ¢ныя ¢ступ-

¸¸ к³, пры як³х адбываецца ц³ характарызуецца дзеянне¸

¸ рызуюць тое, пра што паведамляецца ¢ гало¢най частцы:

¸¸ 1. Уласна, рэчк³ ¢жо няма — м³нулае сканала: н³бы ¸ напятая струна, прасцерлася канава (Н. Г³лев³ч). 2. То

187

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

l Падкрэсл³це зваротк³, што сустракаюцца ¢ тэкстах. Складз³це схему аднаго са складаных сказа¢.

290. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму ³ асно¢ную думку. Сфармулюйце ³ зап³шыце пытанн³ па змесце тэксту (гл. уклейку).

САФ²Я — ГЭТА МУДРАСЦЬ

З да¢н³х часо¢ ³ пакуль уладары¢ Брачысла¢ ²зяславав³ч, полацк³ дзядз³нец* ³ навакольныя рамесн³цк³я пасел³- шчы мясц³л³ся на берагах рэчк³ Палаты. Абарончыя сцены з то¢стых дубовых бярвення¢ урасл³ ¢ зямлю, на вузк³х ³ крывых вулках цяжка разм³нуцца... Да¢но стал³цы магутнага княства было цесна ¢ кол³шн³х межах. Заня¢шы бацько¢ск³ пасад, Усясла¢ Брачыславав³ч вырашы¢ перанесц³ Полацк у новае месца — на высок³ пагорак каля прыгажун³ Дзв³ны. Якраз там палачане ладз³л³ свята, кал³ рака зрывала ледзяныя аковы. Баяры ³ дружынн³к³ ¢хвал³л³ князеву задуму. ¨н жа распача¢ будо¢лю не з харома¢ ³ церамо¢, бо прысн³¢ уночы сон. Тройчы паказвалася яму ¢ чорным воблаку асветленая маланкам³ дзева-ваярка, якая мела пры сабе Святы крыж. Потым ус¸ перамян³лася, замест хмары ¢зн³к храм. Дзева зайшла туды ³ зачын³лася. I бы¢ голас вельм³ страшны: «Гэта Сафея, або Прамудрасць».

Наза¢тра ран³цай Усясла¢ Брачыславав³ч скл³ка¢ баяр ³ дружынн³ка¢ ³ сказа¢ ³м: «¨сць Саф³йск³ сабор у грэ- часкай стал³цы Царгорадзе. Няда¢на каменныя бажн³цы*

189

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

з’яв³л³ся ¢ К³еве ³ Но¢гарадзе. I на нашай зямл³ па¢стане Саф³йск³ сабор, бо Полацк — ро¢ны Царгораду, ³ К³еву, ³ Но¢гараду!»

Тут трэба патлумачыць, што грэчаскае слова «саф³я» ¢ перакладзе на нашу мову азначае «мудрасць», а ¢ вел³ч- ным храме-саборы разам з мал³твай да Бога яднаюцца сэрцы ³ душы людзей. Якраз пра мудрасць ³ людскую супольнасць дба¢ найперш полацк³ князь, кал³ задума¢ пабудаваць на беразе Дзв³ны Саф³йск³ сабор.

М³на¢ 1050 год ад нараджэння Хрыстова (У. Яго¢дз³к).

Вып³шыце з тэксту складаназалежныя сказы з падпарадкавальным³ злучн³кам³. Паста¢це пытанн³ ад гало¢най да залежнай частк³ ³ вызначце, як³я аднос³ны пам³ж часткам³ перадаюцца пры дапамозе злучн³ка¢.

291. Зап³шыце тэкст. Абазначце злучн³к³, вызначце ³х разрад ³ групу па значэнн³.

ХТО ЯК²М² МОВАМ² ВАЛОДА¡?

Сустрэл³ся ¢ М³нску чатыры п³сьменн³к³ розных нацыянальнасцей: паэт, праза³к, драматург ³ перакладчык. Хоць кожны з п³сьменн³ка¢ ³ валода¢ дзвюма мовам³ з чатырох (беларускай, англ³йскай, французскай ³ ³тальянскай), не было такой мовы, на якой яны магл³ б разма¢ляць учатырох. Пра¢да, была адна мова, на якой магл³ разма¢ляць утрох. Прычым н³хто з п³сьменн³ка¢ не валода¢ французскай ³ беларускай мовам³ адначасова. Хоць перакладчык не ¢ме¢ гаварыць па-англ³йску, ¸н мог перакладаць, кал³ б захацел³ пагаварыць м³ж сабой паэт ³ праза³к. Праза³к гавары¢ па-беларуску ³ мог пагаварыць з драматургам, хоць той ³ не валода¢ беларускай мовай. Перакладчык, паэт ³ драматург не магл³ разма¢ляць утрох на адной мове.

Як³м³ дзвюма мовам³ валода¢ кожны з п³сьменн³ка¢?

(«Бярозка»).

l Растлумачце правап³с выдзеленых сло¢. l Паспрабуйце даць адказ на пытанне.

190

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования