Бел язык - учебник 7 класс

364. Прачытайце. Вызначце тэму верша ³ яго асно¢ную думку. Як³я вы ведаеце яшчэ выказванн³ ³ творы, прысвечаныя гэтай тэме? Зап³шыце верш па памяц³.

СЛОВА

Не чакайце, што буду хвал³цца Перад ³ншым³ мовай ма¸й.

231

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Х³ба хвал³цца з лесу крын³ца, Што грымотней яна за прыбой? Той, хто люб³ць папра¢дзеñ, ¸н ц³ха Слова роднае ¢ сэрцы спял³ць, Беражэ ад пагарднага л³ха:

Кал³ слову, то й сэрцу бал³ць.

Å. Ëîñü

Назав³це словы, як³я адлюстро¢ваюць тэму тэксту. Як³я сказы ¢жыла а¢тар у гэтым тэксце? Пры дапамозе чаго яны звязаны?

365. Дапо¢н³це табл³цу «Стыл³ ма¢лення» назвам³ адпаведных жанра¢.

Стыл³ ма¢лення

Гутарковы Навуковы Аф³цыйны Публ³цыстычны Мастацк³

Д л я д а в е д к ³: апавяданне, артыкул, размова (сябро¢), даведка, расп³ска, рэпартаж, манаграф³я, байка, абвестка, прыв³танне, загад, л³ст (сябру), рэцэнз³я, раман, легенда, прамова (на з’ездзе), даклад.

366. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму, адрасата ³ мэтанак³раванасць. Да якога стылю належыць тэкст?

Я¡Х²М КАРСК² ² ЯГО «БЕЛАРУСЫ»

1 студзеня 1861 года ¢ в¸сцы Лоша пад Гроднам нарадз³¢ся чалавек, якому было наканавана л¸сам стаць заснавальн³кам беларускага мовазна¢- ства ³ л³таратуразна¢ства, увайсц³ ¢ г³сторыю навук³ (³ не тольк³ беларускай) вядомым этнографам, фалькларыстам, палеографам.

Я¢х³м Карск³ нап³са¢ больш за 700 прац па слав³стыцы, беларус³стыцы ³ рус³стыцы. ²м была падрыхтава-

232

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

на «Праграма для збору асабл³васцей беларуск³х гаворак» (1897 ³ 1916). Але найбольшую вядомасць Я. Карскаму прынесла яго фундаментальная трохтомная праца «Беларусы» (1903—1922), што складаецца з сям³ выпуска¢ ³ з’я¢- ляецца свайго роду энцыклапедыяй беларусазна¢ства.

Увогуле «Беларусы» — найважнейшае дасягненне е¢рапейскай слав³стык³ пачатку ХХ стагоддзя ¢ вывучэнн³ ³ даследаванн³ беларуса¢ як нацы³. Я. Карск³ ¢першыню навукова абгрунтава¢ самабытнасць беларуса¢ як асобнага славянскага народа («Л³М»).

Вызначце спосаб сувяз³ сказа¢ у тэксце. Назав³це сродк³ сувяз³. Назав³це асно¢ныя прыметы тэксту.

Вып³шыце з тэксту навуковыя тэрм³ны, паспрабуйце растлума- чыць ³х значэнне.

367. Разгледзьце табл³цу. Дапо¢н³це яе прыкладам³ адпаведных л³нгв³стычных тэрм³на¢.

Раздзелы навук³ аб мове

Раскажыце, што вывучаецца ¢ кожным з раздзела¢. З як³м³ раздзелам³ ¢заемазвязаны арфаграф³я ³ пунктуацыя? Прывядз³це прыклады.

368. Дап³шыце сказы.

... — гэта раздзел навук³ аб мове, як³ вывучае гук³ мовы.

Лекс³ка — раздзел навук³ аб мове, як³ вывучае ... ³ ¢жыванне сло¢.

... — гэта раздзел навук³ аб мове, як³ вывучае слова як часц³ну мовы.

... — раздзел навук³ аб мове, як³ вывучае спосабы абазначэння гука¢ мовы на п³сьме.

Слова¢тварэнне — раздзел навук³ аб мове, як³ ... .

233

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Марфалог³я

!нае сэнсавае значэнне, марфалаг³чныя прыметы ³ выконваюць у сказе пэ¢ную с³нтакс³чную ролю.

369.Запо¢н³це табл³цу «Часц³ны мовы» адпаведным³ назвам³ часц³н мовы ³ прыкладам³.Часц³ны мовы — гэта групы сло¢, як³я маюць агуль-

370. Прачытайце. Вызначце тэму ³ асно¢ную думку тэксту. Дайце загаловак.

Óадным з м³нск³х парка¢ над кронам³ маладых дрэ¢ узвышаецца бронзавы хлопчык з вял³кай гранатай ва ¢знятай руцэ. Граната — не супрацьтанкавая, звычайная РДГ, аднак яна ³ сапра¢ды вял³кая ¢ хлопчыкавай руцэ, ³ гэта адразу к³даецца ¢ вочы.

Па суровым законе мужнасц³ граната гэтая была апошняя: з ¸ю маленьк³ партызан к³ну¢ся на ворага¢ ³ разам

ç³м³ падарва¢ся.

Óхлопчыка была сястра. Кал³сьц³ разам з ¸й хлопчык пайшо¢ у партызаны. Пасля таго як фашысты змардавал³ ³х маму. Дзя¢чынка, ц³хая беларуская скромн³ца, адмароз³ла ¢ разведцы абедзве наг³, ³ гэтыя быстрыя, спрытныя ножк³ лекар ампутава¢ у зямлянцы звычайнай п³лою.

Хлопчык з гранатай — гэта п³янер Марат Казей, якому праз дваццаць год нададзена званне Героя Савецкага Саюза. Сястра яго, наста¢н³ца Арыядна ²вана¢на, стала Героем Сацыял³стычнай Працы.

Гэта — дзец³ тольк³ адной беларускай сям’³. Падобных прыклада¢ з нашай ваеннай г³сторы³ можна было б прывесц³ нямала.

234

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Разам з дарослым³ ¢ партызанск³х атрадах — як н³ трывожна, як н³ балюча гучыць — змагал³ся ³ дзец³, больш за дваццаць пяць тысяч беларуск³х дзяцей (Я. Брыль).

Назав³це злучн³к³, што ¢жыты ¢ тэксце. Вызначце разрад л³чэбн³ка¢ з тэксту.

Знайдз³це фразеалаг³зм у тэксце ³ вызначце, як³м членам сказа ¸н з’я¢ляецца.

Нап³шыце падрабязны пераказ тэксту.

371. Запо¢н³це пустыя графы табл³цы. Выкарысто¢ваючы табл³цу, раскажыце пра агульнае сэнсавае значэнне самастойных часц³н мовы. Выказванн³ падмацуйце прыкладам³.

372. Раскажыце пра марфалаг³чныя прыметы часц³н мовы. Карыстайцеся наступным планам.

Марфалаг³чныя прыметы часц³н мовы

1.На як³я дзве групы дзеляцца марфалаг³чныя прыметы часц³н мовы?

2.Назав³це пастаянныя прыметы самастойных часц³н мовы.

3.Як³я зменныя прыметы часц³н мовы вы ведаеце?

4.У як³х часц³нах мовы ¸сць нязменныя формы?

235

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

5.Раскажыце пра формы дзеяслова.

6.Назав³це саста¢ныя формы часц³н мовы.

7.У чым адметнасць службовых часц³н мовы?

373. Прачытайце. Вызначце тэму ³ асно¢ную думку тэксту. У як³х радках выказана асно¢ная думка?

Назав³це дзеясловы, ужытыя ¢ тэксце, дайце ³м марфалаг³чную характарыстыку, вызначце ³х сэнсава-стыл³стычную ролю.

ДЗЕЯСЛО¡

Дзеясло¢ная рыфма — кепская рыфма,

I абозн³к, ³ авангард Зазубрыл³:

па самых н³зк³х тарыфах Гэта рыфма ³дзе — як насмешка ц³ жарт...

«Се¢» ³ «з’е¢» альбо «вып³¢» ³ «лыпа¢»... —

Тут ³ ¢с¸. I славе каюк. I ¢жо крытык

амаль што пяском засыпа¢...

Плача верш, як паб³ты шчанюк...

Тольк³ што гэта — гляньце! — рабы Гн¸ту выпрастал³ гарбы!

Нехта плача, нехта смяецца, Нехта ¢ вечным каханн³ канае, Нехта ¢ пошуках ³сц³ны б’ецца, Нехта ¢ полым³ б³твы згарае... — Гэта ¸н, гэта ¸н — дзеясло¢ Патрасае свет да асно¢!

Спапяляе словы кляцьбы, Прарастае слова ся¢бы.

Дык х³ба ж дзеясло¢ в³наваты ¢ тандэце*?! Тут н³ кропл³ яго в³ны.

Рыфмапл¸та¢, што словы к³даюць на вецер, — ²х судз³це. Паглумцыñë — ÿíû.

Майстар слову дае аздобу

I кашто¢насць высокае пробы.

236

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Помн³ць варта: Купалам ³ Пушк³ным На Парнас гэта рыфма дапушчана! Дзеясло¢ — дзея слова:

падзея, надзея, — I душа маладзее, ³ голас цвярдзее.

Гэта кл³ч, што паходняй у цемры ¢спыхну¢.

Дзеясло¢ная рыфма — выдатная рыфма!

Â. Çó¸íàê

Растлумачце лекс³чнае значэнне сло¢: абозн³к³, авангард, ³сц³на, паглумцы, тандэт, каюк. Да якой групы лекс³к³ паводле паходжання ³ ¢жывання яны адносяцца?

Прачытайце радк³ верша, дзе а¢тар выкарысто¢вае гукап³с.

374. Раскажыце пра с³нтакс³чную ролю часц³н мовы, карыстаю- чыся планам.

С³нтакс³чная роля часц³н мовы

1.Як³я часц³ны мовы з’я¢ляюцца членам³ сказа, а як³я не з’я¢ляюцца?

2.Як³я часц³ны мовы могуць быць ус³м³ членам³ сказа?

3.Якую с³нтакс³чную ролю выконваюць службовыя часц³ны мовы?

375. Прачытайце. Вызначце тып тэксту. Абгрунтуйце падзел тэксту на абзацы.

ПА¡НОЧНАЕ ЗЗЯННЕ

Неяк увечары прыйшо¢ тата ³ сказа¢:

— Хутчэй апранайцеся ³ пойдзем глядзець па¢ночнае ззянне. С¸ння яно вельм³ яркае.

Мы выйшл³ з дому. Ус¸ неба палала агням³. Мне здавалася, што мы трап³л³ ¢ чаро¢ную казку. Неба было зус³м н³зка над нам³ ³ такое яркае, прыгожае. На ³м зв³вал³ся вял³зныя агн³стыя зме³. Дз³восныя волаты-птах³ лунал³ над зямл¸й, узмахваючы сва³м³ пурпуровым³ крылам³. I як³х

237

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

тут тольк³ не было агн¸¢! Зял¸ныя, аранжавыя, ружовыя, жо¢тыя, блак³тныя — ды ¢с³х ³ не перал³чыш. То ¢се яны зб³рал³ся ¢ каляровы букет, то адз³н з ³х вырыва¢ся ³ з канца ¢ канец перасяка¢ ус¸ неба, то ¢се разам яны раскрывал³ над нам³ свой шматкаляровы агн³сты парасон, то ¢тварал³ раптам г³ганцкую заслону, якая зл¸гкуô калыхалася.

А навокал ляжал³ белыя снегавыя прасторы, па як³х палахл³ва прабягал³ фантастычныя цен³. I так было ц³хац³ха, н³бы ¢ся зямля раптам заснула.

Мы, як зачараваныя, не магл³ адарваць вачэй ад раскве- чанага жывым³ фарбам³ неба (Я. Бяганская).

Вып³шыце з тэксту прысло¢³ ³ падбярыце да ³х с³нон³мы. Якую сэнсава-стыл³стычную ролю выконваюць яны ¢ тэксце? Назав³це службовыя часц³ны мовы, ужытыя ¢ тэксце.

376. Прачытайце, вызначце тып, стыль ³ жанр тэксту.

БАНАНАВЫ ГАЙ

Машына спын³лася каля бананавага гаю. Мы ³дз¸м па вузкай сцежцы. Сярод вял³зных, н³бы падраных л³сто¢ в³сяць над нам³ цяжк³я гронк³ жо¢та-зял¸ных пладо¢.

Адны называюць участак, дзе мы знаходз³мся, гаем, друг³я — лесам, а трэц³я — плантацыяй. Апошняя назва здаецца найбольш прав³льнай, бо тут растуць не дз³к³я, а культурныя бананы, пасаджаныя ³ вырашчаныя чалавекам.

Апрача таго, банан зус³м не дрэва, а... трава. Хоць банан з выгляду ³ падобны на дрэва, але ¢ сапра¢днасц³ з’я¢ляецца, паводле ¢с³х вызначэння¢ батан³к³, «шматгадовай травападобнай расл³най з то¢стым³ караняплодам³».

Першапачатковая радз³ма банана — Па¢дн¸ва-Заходняя Аз³я, а цяпер ¸н распа¢сюджаны ва ¢с³х трап³чных кра³нах свету. На плантацы³, па якой ³дз¸м мы, бананы растуць густым³ радам³. На адз³н гектар зямл³ прыпадае каля дзвюх тысяч расл³н. Вял³зныя л³сты банана, па тры-чатыры метры да¢жын¸й, ун³зе так пераплецены м³ж сабой, што нагадваюць ствол вышын¸й да дзесяц³ метра¢.

238

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Мучн³сты банан займае наро¢н³ з рысам вельм³ значнае месца ¢ харчаванн³ насельн³цтва Заходняй Афрык³. Яго ядуць ³ вараным, ³ смажаным, як у нас бульбу. Фруктовы банан, больш салодк³ ³ араматны, ³дзе гало¢ным чынам на экспарт* (В. Вольск³).

Назав³це агульна¢жывальныя словы, тэрм³налаг³чную лекс³ку, запазычаныя словы.

Назав³це л³чэбн³к³, ужытыя ¢ тэксце, дайце ³м характарыстыку. Як выражаецца прыбл³зная колькасць?

Вып³шыце злучн³к³, дайце ³м характарыстыку.

Зап³шыце адз³н з абзаца¢ ³ падкрэсл³це ¢се словы як члены сказа.

377. Прачытайце. Да якога тыпу ³ стылю можна аднесц³ гэты тэкст? Вызначце яго жанр.

Вып³шыце словы, у як³х: а) выма¢ленне не адпавядае нап³санню; б) не супадае колькасць гука¢ ³ л³тар.

КУРГАН КАЛЯ ЗАСЛА¡Я

Каля Засла¢я цячэ невял³чкая рэчка, якая да гэтага часу завецца Княг³нькаю. Народ кажа, што над рэчкаю бы¢ замак, у як³м жыла нейкая княг³ня.ñí Яна люб³ла гуляць па беразе ¢ глыбокую по¢нач. Мела княг³ня дзвюх дачок. Старэйшая — прыгажуня, а малодшая — брыдкая. Раз праязджа¢ праз Засла¢е м³нск³ князь ³, пазна¸м³¢шыся з княз¸¢нам³, пакаха¢ малодшую ³ прас³¢ яе рук³. Незадаволеная была старэйшая княз¸¢на-прыгажуня так³м выбарам князя, бо ¸й адразу спадаба¢ся князь, ³ пачала раб³ць ус¸, каб разладз³ць шлюб сястры. Але не здолела н³чога перайначыць ³ папрас³ла помачы ¢ чара¢н³цы, якая жыла над ракою. Атрыма¢шы ад чара¢н³цы нейкае зелле, паспяшыла дадому. Ажно, ³дучы праз лес, спалохалася прыв³ду ³ з перапуду к³нулася ¢ раку.

Сястра пахавала яе каля замка ³ насыпала курган. Як ³ рака, з тых часо¢ ¸н нос³ць назву Курган Княг³н³.

Раскажыце, як³я помн³к³ г³сторы³ ¸сць у вашай мясцовасц³. Ц³ чул³ вы як³я-небудзь паданн³, звязаныя з ³м³?

239

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

378. Прачытайце. Вызначце адрасата ³ асно¢ную думку верша. Як³я часц³ны мовы ¢жыты ¢ тэксце? Вызначце ³х сэнсава-стыл³с- тычную ролю.

СЫНАМ

Перайм³це Працав³тасць дзедаву, С³лу прадзеда, Умельства прадзеда,

Мудрасць ³ паэз³ю бабул³ I яе святую дабрыню. Бацькаву ашчаднасць

I пяшчоту...

Àëå äçå, êàë³,

на чым, скажыце, — На вячэрн³х зорах

ц³... на жыце Згаварыць прабабчыну замову: Родныя, аддана беражыце Край — жыцця ³ вернасц³ аснову;

Зберажыце вечнасц³ крын³цу — Нашу,

беларускую,

ìîâó.

Н. Загорская

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования