Бел язык - учебник 7 класс

Вусны разбор

Не зважаючы — форма дзеяслова — дзеепрысло¢е, абазначае дадатковае дзеянне: ³шо¢ (я к?) не зважаючы. Па- чатковая форма — не зважаць, незакончанае трыванне, нязменная форма; у сказе з’я¢ляецца акал³чнасцю.

П³сьмовы разбор

Не зважаючы — форма дзеяслова — дзеепрысло¢е, абазначае дадатковае дзеянне; не зважаць, незак. тр., нязм. ф.; акал³чнасць.

148. Прачытайце тэкст, знайдз³це ¢ ³м выраз, як³ перадае асно¢- ную думку. Вызначце тэму тэксту. Скажыце, што перадае загаловак: тэму ц³ асно¢ную думку тэксту.

РОДНАЯ ЗЯМЛЯ

Любо¢ да радз³мы ¢ чалавека асабл³ва яскрава прая¢ляецца тады, кал³ ¸н разлучыцца з ¸й. Але чалавек здольны хаваць свае пачуцц³. А вось у птушак ус¸ гэта нав³давоку.

Возьмем ус³м нам зна¸мых жорава¢. На радз³ме яны, апрача глухога балота, н³чога, бадай, за сямейным³ клопатам³ не бачаць. У дал¸к³х жа краях птушак чакае багаты корм, зал³тыя сонцам бераг³ маля¢н³чых рэк ³ аз¸р. I ¢с¸ ж восенню пак³даюць жоравы радз³му вельм³ неахвотна.

Павол³ пралятаючы над в¸скам³ ³ пустым³ палям³ яны раз-пораз падаю´ць свае сумныя галасы — цяжка з роднай зямл¸й разв³твацца. А то не ¢трыма¢шыся парушаць свой падарожны строй ³ закружацца на месцы ¢глядаючыся з вышын³ ¢ м³лыя сэрцу краяв³ды. Потым сяк-так зно¢ выстраяцца ³ сумна курлычучы пацягнуць удалячынь.

Неахвотна пак³даюць родную зямлю не адны жоравы. Гэта ¢ласц³ва ¢с³м птушкам (Р. ²гнаценка).

Сп³шыце трэц³ абзац, расста¢це прапушчаныя знак³ прыпынку. Зраб³це марфалаг³чны разбор двух дзеепрысло¢я¢ з тэксту (ад-

наго — вусна, другога — п³сьмова).

81

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

149. Падрыхтуйцеся да дыктанта. Растлумачце правап³с сло¢ з прапушчаным³ л³тарам³, абгрунтуйце неабходнасць пастано¢к³ прапушчаных знака¢ прыпынку.

Тым часам канчалас.. лета. А..грымел³ л³пен..ск³я ³ жн³вен..ск³я навальн³цы гучна адспява¢шы песн³ лету. Дзень за дн¸м пусцел³ пал³. Сц³хл³ разнастайныя птушыныя песн³. Адн.. тол..к³ дружныя шпак³ павыводз³¢шы дзяцей злятал³ся ¢ вял³зныя гурты лятал³ на.. палям³ то

..б³ваючыся ¢ кучы то ра..сыпаючыся ¢ паветры празрыстым³ сеткам³. Старыя шпак³, в³давочна, практыкавал³ маладых у лятанн³ ¢мацо¢ваючы ³х крылы перад дарогай у вырай. Тое самае раб³л³ ³ буслы. Яны то зб³рал³ся на лу..е ¢ ц..лыя чароды ³ до¢га павольна пахаджвал³ або стаял³ нерухома н³бы трымаючы нейкую нараду то пад..мал³ся высока ¢ неба до¢га-до¢га кружыл³ся пад аблокам³ выпрабо¢ваючы с³лу сва³х крыла¢… (Паводле Я. Коласа).

Зап³шыце тэкст пад дыкто¢ку.

Зраб³це марфалаг³чны разбор двух дзеепрысло¢я¢ з тэксту.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ПРЫСЛО¡Е

§19. Прысло¢е як часц³на мовы

150.Прачытайце тэкст. Дайце яму загаловак. Вызначце тып

³стыль тэксту, яго асно¢ную думку. Як³м³ словам³-с³нон³мам³ называе а¢тар селян³на?

Неяк увесну, да¢ным-да¢но, вандрава¢ па Беларус³ добры чара¢н³к. Здарожы¢ся ¸н. I есц³ не ме¢ чаго. Ажно бачыць — арэ непадал¸ку палетак селян³н. Зямля пясча- ная, а сям-там камян³стая. Кон³к ледзь цягне дра¢ляную саху. А ¢ самога гаспадара кашуля на сп³не — хоць выкручвай ад сал¸нага поту.

Прыв³та¢ся чара¢н³к з хлебаробам. Слова за слова — разгаварыл³ся. Потым араты запрас³¢ падарожн³ка папалуднаваць. Хоць як³ там полудзень. Акраец чэрствага хлеба, некальк³ горк³х цыбул³н ды крын³чнай вады збанок.

Але нездарма людз³ кажуць: не дораг абед, а дораг прывет. Падс³лкава¢ся трошк³ падарожн³к-чарадзей, пача¢ распытваць у аратага пра ягонае жыцц¸-быцц¸, якую ¸н хаце¢ бы мець пал¸гку.

«Н³якай мне не трэба пал¸гк³, — адказа¢ яму селян³н. — Тольк³ слухаць абрыдла, як грукае каменне аб саху...»

Добры чара¢н³к счака¢, пакуль адыдзецца, налягаючы на саху, хлебароб, потым узя¢ у рук³ маленьк³ камень ³ штос³лы шпурну¢ яго ¢ неба. I тольк³ ¸н тое зраб³¢ — зашчабятала, зазв³нела ¢ паднябесс³ шэрая пташка. Весялей пацягну¢ саху зняс³лены конь, упершыню за цэлы дзень усм³хну¢ся араты (У. Яго¢дз³к).

Што абазначаюць выдзеленыя словы? З як³м³ часц³нам³ мовы яны звязаны ¢ сказе ³ на як³я пытанн³ адказваюць? Як³м³ членам³ сказа з’я¢ляюцца?

83

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¸У сказе прысло¢³ звычайна адносяцца да дзеяслова, ¸¸ прыметн³ка ц³ прысло¢я: расказаць (я к?) уголас, (н а-

¸к о л ь к ³?) вельм³ сучасны, учора (к а л ³?) увечары.

!Зрэдку прысло¢е можа аднос³цца да назо¢н³ка: дарога (я к а я?) дадому.

¸Прымету дзеяння прысло¢³ абазначаюць, кал³ адно- ¸¸ сяцца да дзеяслова ц³ дзеепрысло¢я: 1. На шэрую пра-

¸мерзлую зямлю (я к?) бязгучна ³ (я к?) густа сыплецца ¸¸ першы снег (Я. Брыль). 2. Магутныя дрэвы, кронам³

¸зросшыся (д з е?) уверсе, берагуць прахалоду ³ цень

¸(Я. Скрыган).

¸Прымету ³ншай прыметы прысло¢³ абазначаюць, кал³

¸адносяцца да прыметн³ка, дзеепрыметн³ка ц³ прысло¢я:

¸¸ 1. Восень была гожая ³ (я к?) памярко¢на туманная

¸(У. Караткев³ч). 2. (Я к?) Ня¢ло¢на невыказная асало-

¸да — чытаць добрае (Я. Брыль). 3. Праз хв³л³ну (я к?)¸¸

¸нечакана выразна ³ гучна загрымела музыка (². Ша-

¸ìÿê³í).

¸Прымету прадмета прысло¢³ абазначаюць, кал³ адно-

¸сяцца да назо¢н³ка: ² прык³нь на розум, хлопча, што ¸¸ парубак там няма ³ травы н³хто не топча: так, ра-

¸бота (я к а я?) надарма (Я. Колас).

151.Па якой прымеце можна згрупаваць змешчаныя н³жэй

словазлучэнн³? Зап³шыце ³х у два слупк³, устав³¢шы прапушчаныя л³тары.¸

Гла..кая ткан³на, гла..ка папрасаваць; якасны выраб, адрамантаваць якасна; рэ..к³ выпадак, сустракацца рэ..ка; сусе..ск³ дом, сябраваць па-сусе..ску; бе..па..ста¢ны папрок,

84

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

tза¢с¸ды — акал³чнасць часу.

tКал³ прысло¢е паясняе назо¢н³к у сказе, яно з’я¢- tt ляецца азначэннем: вокны (я к ³ я?) насупраць, кава

t(ÿ ê à ÿ?) па-турэцку.t

152. Прачытайце прыказк³. Вызначце ³х тэматыку.

Дзе пяюць, туды ³дз³, дзе сварацца — абыдз³. Кал³ ра³ш суседу, то абмазгуй да следу. Л¸гка пасварыцца, цяжэй пам³рыцца. Прыглядай гасцей, каб хадз³л³ часцей. Трэба з людзьм³ па-людску жыць.

Лепей трошк³ зраб³ць, чым багата нагаварыць. Кал³ ¢летку на сонцы не папячэшсяô, то ¢з³мку з холаду натрасешсяô. Увесну плача, хто ¢восень скача. Хутка гаворыцца, ды пац³ху роб³цца. Рана не ¢станеш, многа не зроб³ш. Дзе заворана ³ ¢брана ¢ пару, там прыбытак ³дзе ¢гару.

Лазовыя дровы хоць крыва ляжаць, ды горача гараць. Маленькая прачка часам многа зроб³ць. На харошага глядзець хораша, а з разумным жыць л¸гка.

Выканайце марфемны разбор некальк³х прысло¢я¢. Ц³ ¸сць у ³х канчатк³? Чаму?

Як³м³ членам³ сказа з’я¢ляюцца прысло¢³, ужытыя ¢ прыказках? Вып³шыце словазлучэнн³ з прысло¢ям³, зраб³це ³х с³нтакс³чны

разбор.

85

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: ïà-ëþ´[ц]ку, папячэ´[ñ′ñ′]я, натрасе´[ñ′ñ′]ÿ.

ϳøû: па-людску, папячэшся, натрасешся.

153. Сп³шыце. Пазначце ¢ словазлучэннях гало¢нае ³ залежнае словы. Надп³шыце пытанн³, на як³я адказваюць залежныя словы.

Як адрозн³ць прысло¢е ад падобнага да яго назо¢н³ка з прыназо¢н³кам?

У з о р: глядзець у бок лесу, адысц³ ¢бок.

В³даць з боку дарог³, стаяць збоку; зб³рацца на сустрэчу

çсябрам³, рухацца насустрач; спачатку выканай заданне,

çпачатку восен³; падымацца наверх, з³рнуць на верх гары; ³сц³ ¢ глыб пушчы, нырнуць углыб.

Çадной парай словазлучэння¢ (на выбар) складз³це ³ зап³шыце сказы. Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа.

Як бачна, пры асобным нап³санн³ да назо¢н³ка, ужы-

!танне (³сц³ ¢ глыб (ч а г о?) пушчы); дабав³ць тлума- чальнае слова (на сустрэчу (з к ³ м?) з сябрам³); дабав³ць азначэнне (з самага пачатку ранняй восен³).

154.Прачытайце тэкст. Вызначце асно¢ную думку. Дайце за- галовак. Назав³це сродк³ сувяз³ сказа¢ у тэксце.тага з прыназо¢н³кам, можна пастав³ць склонавае пы-

Ц³кава, што спачатку будучы матэматык ³ ф³з³к ²саак Ньютан вучы¢ся давол³ пасрэдна. Дапамог у вучобе адз³н ц³кавы, хоць ³ не дужа прыемны для самога Ньютана, выпадак.

Неяк на перапынку адз³н з вучня¢ моцна стукну¢ яму па жываце. Гэтак моцна, што ²саак ледзь не страц³¢ прытомнасць. Але адказаць тым жа ¸н не мог, таму што бы¢ значна слабейшы.

I хлопчык знайшо¢ давол³ арыг³нальны* спосаб помсты. Справа ¢ тым, што яго кры¢дз³цель пера¢зыходз³¢ Ньютана

86

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

не тольк³ ¢ ф³з³чнай с³ле, але ³ бы¢ першым вучнем класа. I тады будучы вучоны вырашы¢ перагнаць свайго саперн³ка па ведах. I, што вы думаеце, праз некальк³ месяца¢ у вучобе з ³м ужо н³хто не мог спаборн³чаць, у тым л³ку ³ яго кры¢дз³цель («Бярозка»).

Вып³шыце спачатку словазлучэнн³, у як³х прысло¢³ абазначаюць прымету дзеяння, а потым — прымету прыметы, зраб³це ³х п³сьмовы разбор.

Падрыхтуйце вусны пераказ тэксту.

155. Прачытайце тэкст, вызначце яго тып ³ тэму. Дайце загаловак.

Двор — гэта цэлы гуж пабудо¢, прычым самых розных. Дрывотня — месца, дзе сякуць, рэжуць ³ хаваюць, каб не мокл³, был³ за¢с¸ды сух³я, дровы. За дрывотняю, пад паветкаю, — абозня: там кал¸сы, сан³, сох³, бароны, плуг³, жалезняк³, в³лы, капан³цы... Далей гумно — у ³м складваюць снапы, малоцяць, там на сценах в³сяць цапы, грабл³, вейн³цы, лапаты, шуфл³, па¢м³ск³, ночвы... Вядома ж, был³ ³ стайня для коней, хле¢ для вало¢, каро¢н³к для каро¢, св³нушн³к для св³ней, а¢чарня для авечак, куратн³к для курэй. Жыл³ асобна ¢ ц¸мнай прыбудо¢цы ³ качк³, ³ гус³. Трох³ ¢баку стаяла ³ сц¸бка — у ¸й хавал³ на з³му ¢ боч- ках квашаную капусту, агурк³, сал¸ныя грыбы, вараныя брусн³цы. Бл³зка ля сц¸бк³ стая¢ ³ ³мшан³к* — у яго завоз³л³ на з³му калоды-вулл³ з пчолам³. Бы¢ ³ азярод — на ³м дасушвал³ сена, снапы. Ужо за дваром, дзесьц³ здаля, у пол³, стаяла ³ ¸¢ня — у ¸й сушыл³ л¸н, церл³ церн³цам³. У двары была ³ будка, дзе днява¢ ³ начава¢ сабака. Ус¸ будавалася з моцнага смал³стага дрэва, накрывалася пад шчотку саломай ц³ чаротам. Улетку ¢ стрэхах ц³ застрэшках як³я тольк³ не гняздз³л³ся птушк³!

Дзец³ люб³л³ свой двор, за¢с¸ды знаходз³л³ там сабе занятак (Б. Сачанка).

l Ц³ адпавядае тэкст тыповай схеме ап³сання: 1) агульнае ¢ражанне ад прадмета; 2) перал³к розных прымет прадмета; 3) агуль-

87

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ная ацэнка? Назав³це лаг³чныя частк³ тэксту. Як звязаны сказы ¢ тэксце?

Як³я прысло¢³ ¢жыты ¢ тэксце? Паспрабуйце прачытаць тэкст без прысло¢я¢. Што змян³лася ¢ тэксце?

Зраб³це вывад: для чаго могуць выкарысто¢вацца прысло¢³ ¢ тэкстах.

Вусна перакажыце тэкст.

¤ Складз³це ³ зап³шыце тэкст-ап³санне свайго двара, ужывайце неабходныя прысло¢³.

¸Роля прысло¢я¢ у мове вельм³ значная. Яны робяць

¸ма¢ленне больш дакладным ³ выразным, перадаюць пасля-

¸до¢насць дзеяння¢, месца ³ спосаб дзеяння, час, кал³ яно

¸адбываецца; служаць для сувяз³ сказа¢ у тэксце; могуць¸

¸ складаць граматычную аснову сказа ³ ¢жывацца для ¸¸ перадачы стану душы чалавека ³ стану прыроды. Не-

¸каторыя прысло¢³ могуць быць граматычным сродкам

¸сувяз³ ¢ складаных сказах (дзе, кал³, куды), выражаць ¸¸ аднос³ны а¢тара да выказанай думк³ (па-першае, вядома,

¸бясспрэчна, дарэчы, напэ¢на ³ ³нш.).

156.Прачытайце выразна тэксты. Вызначце прысло¢³. Якую

ролю яны выконваюць у тэкстах?¸

I. Спачатку выпусц³л³ свае коц³к³ вербы. Потым, перад Вял³каднем, пачал³ сачыцца празрыстым сокам пн³ бяроз. Пасля пупышк³ стал³ зял¸ныя, а лясы — ц¸мныя. Пазней заплакал³ перад Купаллем травы: мел³ся наза¢тра заг³нуць. А затым прыйшла чарга палегчы каласам (У. Караткев³ч).

Што дапамагае а¢тару перадаць цыкл³чнасць ³ па¢тарэнне прыродных з’я¢ ³ працэса¢?

II. Гул³ дзве скрыпк³, пявуча вохка¢ бас, мядзведзем ра¢ла дуда, пяшчотна сапла жалейка, звонка ¢дарал³ цымбалы, ³, вышэй за ¢с¸ ³ншае, узлята¢, зал³ва¢ся ³ ¢здыха¢ бубен (У. Караткев³ч).

l Як³м³ мо¢ным³ сродкам³ перадаецца ап³санне каляднай музык³? Назав³це словы-с³нон³мы, ужытыя ¢ тэксце.

88

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

III. Пад столлю вял³знай залы гучала мяккая, як ру- ча³на, пявучая, як голас птушк³, гнуткая ³ цв¸рдая адна- часова, лакан³чная мова. Гучала ¢першыню за шмат год

(У. Караткев³ч).

l Як³м³ эп³тэтам³ характарызуе п³сьменн³к беларускую мову?

157. Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Складз³це ³ зап³шыце план тэксту.

ПАНЕНКА I ТЭЛЕФОН

Пагаворым пра такую простую рэч, як тэлефон. Вядома, карыстацца ³м усе ¢меюць: набра¢ некальк³ л³чба¢ ³ балбачы сабе з сябро¢кай або прыяцелем. Але ж мы хочам быць культурным³ людзьм³, таму не будзем забывацца на некаторыя прав³лы, прынятыя ¢ прыстойным грамадстве.

Па-першае, паняцце «кольк³ ¢лезе» для тэлефоннай гутарк³ зус³м не падыходз³ць. Па-другое, набра¢шы чыйсьц³ нумар, трэба пав³тацца ³ назваць сябе. Гэта тольк³ здаецца, што, кал³ цябе не бачаць, цырымон³цца неабавязкова. Бацьк³ тва¸й сябро¢к³ больш ахвотна пакл³чуць яе ¢ адказ на тва¸ ветл³вае: «Добры дзень, будзьце ласкавы...»

Кал³ трубку на тым канцы н³хто не здымае, не трэба трымаць сваю каля вуха па¢гадз³ны, нават кал³ ты ¢пэ¢- нена, што сябро¢ка дома. Ну не хоча чалавек н³ з к³м разма¢ляць — мае права!

Пачу¢шы ¢ трубцы зус³м незна¸мы голас, пастарайся ¢стрымацца ад пытання: «А хто гэта?» Выхаваны чалавек скажа: «Даруйце, а хто вам патрэбен?» Дарэчы, на пытанне: «А куды я трап³ла?» — табе, хутчэй за ¢с¸, таксама не адкажуць. Навошта называць свой хатн³ тэлефон невядома каму? Каб ус¸ высветл³ць, лепш спытацца: «Гэта вось так³ нумар?» Дапытваць незна¸мца, як³ пазван³¢ вам, хто ¸н так³, не зус³м такто¢на, затое дарэчы спытаць, што трэба перадаць.

Хто пав³нен першы пакласц³ трубку, пытанне, вядома, таксама ц³кавае... («Алеся»).

Вып³шыце з тэксту адз³ночныя прысло¢³ ³ прысло¢³ ¢ словазлучэннях. Вызначце ³х с³нтакс³чную ролю ¢ сказе.

Абмяркуйце з аднакласн³кам³ адказ на апошняе пытанне артыкула. Як³я прав³лы тэлефоннага этыкету вы яшчэ ведаеце?

89

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

158. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып. Зап³шыце, устав³¢шы патрэбныя прысло¢³. Якую ролю выконваюць прысло¢³ ¢ тэксце?

Ц² ¡МЕЕЦЕ ВЫ ПРАСАВАЦЬ?

Кал³ кашуля зашп³льваецца на гуз³к³, то прасуюць ...

адну пал³чку, сп³нку, а ... другую пал³чку.

Ка¢нер ... прасуюць з левага боку ад кутко¢ да сярэдз³ны, ... гэтак жа з правага боку, каб на самых бачных месцах не было в³даць маршчын.

Штаны пачынаюць прасаваць з левага боку — усе швы, падкладк³, к³шэн³. Выверну¢шы на правы бок, ... прасуюць ³х верхнюю частку ³ пояс, ... складаюць штаны так, каб бакавыя ³ ¢нутраныя швы, а ... пярэдн³я вытачк³ супал³.

Касцюм апранаюць не ... пасля прасавання, а праз некаторы час, ... ¸н ... пакамечыцца («Бярозка»).

Д л я д а в е д к ³: адразу, дан³зу, затым, зверху, зно¢, ³накш, паслядо¢на, потым, спачатку, таксама, хутка.

Выкарыстайце ¢ сачыненн³ прысло¢³, з дапамогай як³х характарызуюцца дзеянн³, указваецца на ³х паслядо¢насць.

§20. Групы прысло¢я¢ па значэнн³

¸Прысло¢³, адносячыся да дзеяслова, могуць абазна-

¸¸ чаць месца, час, прычыну, мэту, спосаб, меру ³ ступень

¸дзеяння: 1. (Д з е?) Справа ляжала н³з³на, уся ¢крытая

¸¸ лесам (Я. Скрыган). 2. Косц³к (к а л ³?) ³ ¢чора, ³ па-

¸за¢чора хадз³¢ у лес па дровы (Я. Брыль). 3. (Ч а м у?)

¸Згарача дзед Талаш к³ну¢ся на жа¢нера¢ (Я. Колас).¸

90

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования