Гродназнаўства

Да 1992 г. ў Базыліянскіх мурах месціўся Музей рэлігіі і атэізму

ных ці ўзорных. Гэтаму спрыяла і праца арганізаванага ў 1980 г. Гродзенскага абласнога навуко- ва-метадычнага цэнтра народнай творчасці і культурна-асветніц- кай работы. Актыўную работу праводзіў народны ўніверсітэт культуры. Адным з яго дырэктараў быў гісторык Барыс Клейн.

6. Рэлігійная палітыка.

Атэізм заставаўся сутнасцю стаўлення дзяржавы да ўсіх канфесій. З гэтых пазіцый у горадзе заставаліся зачыненымі Каложская царква і Фарны касцёл. У 1961 г. быў узарваны будынак Гарнізоннага касцёла – славутай Фары Вітаўта. Габрэйскія могілкі былі зруйнаваны, на іх месцы пабудавалі стадыён «Чырвоная Зорка» (цяпер – «Нёман»), надмагільныя пліты былі выкарыстаны ў якасці фундамента помніка Леніну. Сярод знішчаных габрэйскіх пахаванняў была магіла вядомага паэта Лейбы Найдуса. Па савецкай

У сценах старажытнай Барысаглебскай царквы пэўны час месцілася экспазіцыя Музея рэлігі і атэізму

традыцыі памяшканні культавых пабудоў прыстасоўваліся пад розныя ўстановы. Так, будынак лютэранскай кірхі стаў часткаю Дзяржаўнага архіва Гродзенскай вобласці, а ў памяшканнях былога ўніяцкага базыліянскага манастыра размясціўся музей рэлігіі і атэізму. За 1955–1970 гг. колькасць касцёлаў у Заходняй Беларусі скарацілася з 152 да 107.

На месцы старых габрэйскіх могілак у 1963 годзе адкрыты стадыён “Чырвонае Знамя” (сёння "Нёман")

Гродна ў складзе БССР (1939 - 1991 гг.)

У будынку кірхі ў савецкі час размяшчаўся архіў Гродзенскай вобласці

Адчуваўся недахоп святароў. Прыклад супраціву такому становішчу – нелегальная служба ў 1976 г. святара грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы айца Віктара Данілава, былога вязня ГУЛАГа.

7. Літаратура.

Літаратурнае жыццё горада стала адмнтнай з'явай у беларускай культуры другой паловы ХХ стагоддзя. Стваралі свае творы такія мастакі слова, як Данута Бічэль, Зінаіда Бандарына, Аляксей Карпюк, Васіль Быкаў, Марыя Шаўчонак, Вольга Іпатава, Юрка Голуб.

Сябраваў з Аляксеем Карпюком Васіль Быкаў – выбітны беларускі пісьменнік і грамадскі дзеяч, удзельнік Другой сусветнай вайны. З 1947 па 1949 г. і з 1955 па 1978 г. жыццё і творчасць яго звязаны з Гродна. Ён жыў па вул. Вялікай Траецкай, Свярдлова, Парыжскай Камуны. Доўгі час працаваў Быкаў

у абласной газеце «Гродзенская праўда» (1956-1972). На яе старонках у 1949 г. з’явіліся першыя яго апавяданні «У той дзень» і «У першым баі». З 1972 па 1978 г. Быкаў быў сакратаром Гродзенскага абласнога аддзялення Саюза пісьменні-

Паэт Міхась Васілёк (1905-1960, г. Гродна)

Паэт Юрка Голуб (нар. 20.10.1947 г.)

каў БССР. У гродзенскі перыяд жыцця былі апублікаваны яго шматлікія кнігі пра чалавека на вайне. Сярод іх «Жураўліны крык», «Альпійская балада», «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня», «Круглянскі мост», «Сотнікаў». Апошняя

кніга пісьменніка «Доўгая дарога дадому» таксама мае гродзенскія старонкі ўспамінаў. У Гродне жыве сям’я малодшага сына пісьменніка Быкава, расце дуб, пасаджаны пісьменнікампатрыётам, вялікім Беларусам, вялікім Грамадзянінам.

§ 38. Гродна ў часы "перабудовы". Шлях да незалежнасці Беларусі (1985-1991 гг.)

Успомніце прычыны і абставіны палітыкі перабудовы ў СССР і БССР.

Якія перамены назіраліся ў сацыяльна-эканамічным і грамадска-палітычным жыцці насельніцтва савецкіх рэспублік у 1985-1991 гг.?

Пасля азнаямлення з параграфам вы павінны:

умець расказваць аб новых з’явах у грамадска-палітычным жыцці горада ў сярэдзіне і канцы 80-ых гг. XX ст.,

параўноўваць грамадскае жыццё ў Гродне ў сярэдзіне і канцы 80-ых гг. XX ст. і пачатку ХХІ ст.;

ведаць, чаму кожны беларус павінен шанаваць свае нацыянальныя, гістарычныя сімвалы: бела-чырвона-белы сцяг і герб "Пагоня".

Апошняя старонка гісторыі – наша з вамі рэчаіснасць.

Аляксандр Герцэн.

ярэдзіна 80-х гадоў стала пераломным этапам у жыцці грамадзян Беларусі. Імклівы рост нефармальных

аб’яднанняў, пераважна, маладзёжных, быў якасна новай з’явай у грамадска-палітычным жыцці Гродна і ўсёй Беларусі. Расчараванне ў існуючай палітыцы, якую праводзіла кіраўніцтва краіны і партыі, незадаволенасць уласным палітычным і эканамічным становішчам, раскрыццё праўды пра злачынствы камуністычнага рэжыма і палітычныя рэпрэсіі, замоўчванне і непрыняцце мер супраць наступстваў чарнобыльскай катастрофы, удзел многіх маладых беларусаў у афганскай вайне 1979-1989 гг., жаданне надаць належную дзяржаўную ўвагу мове, культуры, гісторыі беларускага народа падштурхнулі многіх беларусаў у другой палове 1980-х да яднання ў шэрагах масавага руху. Ён стаў своеасаб-

лівай формай пратэсту супраць антынацыянальнай лініі КПСС, выключанасці людзей з працэсу прыняцця палітычных рашэнняў, даў пазапартыйную форму выражэння палітычнай і сацыяльнай актыўнасці.

1.Палітыка “перабудовы” і яе водгалас у Беларусі

У красавіку 1985 г. на пост Генеральнага сакратара ЦК КПСС быў абраны Міхаіл Гарбачоў. Амаль адразу ён абвяшчае курс на рэформы, які атрымаў назву «перабудова». Пачала распрацоўвацца праграма комплексных зменаў па

вывадзе краіны з доўгага эканамічнага крызісу. Аднак ужо Плакат часоў "перабудовы"

на самым пачатку рэалізацыі становіцца відавочным, што “перабудова” не можа адбыцца без зменаў у грамадска-палі- тычнай сферы, без дэмакратызацыі грамадства.

Асобнымі мерапрыемствамі перабудовы стала палітыка галоснасці, гаспадарчага разліку, адраджэння прыватнай ініцыятывы ў рамках кааператыўнага руху. Палітыка галоснасці прадугледжвала паступовае адмаўленне ад кантролю КПСС за ідэалагічнымі працэсамі ў грамадстве. Цэнзура над публікацыямі была зменшана, дазволены сходы для абмеркавання палітычных працэсаў. Узнікаюць самастойныя дыскусійныя клубы і нефармальныя аб'яднанні, у якіх можна было праявіць асабістую грамадзянскую ініцыятыву.

Тэмай для шырокага абмеркавання ў грамадстве становіцца культ асобы Сталіна і палітычныя рэпрэсіі 30 – пач. 50-х гг.

Плакат часоў "перабудовы" XX ст. Беларускае грамадства атрымлівае ўсё больш інфармацыі пра жахі сталінскіх лагераў, пра рэпрэсіі супраць мільёнаў ні ў чым не вінаватых людзей. Важную ролю адыгрывалі лі-

таратурныя і публіцыстычныя творы, у якіх паказваліся скалечаныя рэжымам лёсы. Узнавіліся працэсы рэабілітацыі бязвінна рэпрэсаваных. Але яшчэ не дазвалялася ставіць пад сумнеў кіруючую ролю камуністычнай партыі.

26 красавіка 1986 года выбухнула аварыя на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі, якая знаходзілася на тэрыторыі Украіны ўсяго толькі за 5 кіламетраў ад беларускай мяжы. Тагачаснае беларускае камуністычнае кіраўнітцва старанна хавала ад грамадзян інфармацыю аб трагедыі і яе наступствах. У раёнах, якія ў выніку аварыі апынуліся моцна забруджаныя небяспечнымі для жыцця радыяцыйнымі выкідамі, людзей прымусова выводзілі на першамайскія дэманстрацыі і мітынгі. На забруджаных землях апынуліся больш 2 мільёнаў беларусаў. На працягу пяці гадоў пасля аварыі ў Бела-

русі быў зафіксаваны рост анкалагічных захворванняў шчытападобнай залозы ў дзетак у 22 разы. Мноства людзей вымушаныя былі перасяляцца з забруджаных раёнаў.

Трагедыяй Беларусі было і тое, што яе кіраўніцтва, у адрозненне ад кіраўнікоў суседніх з намі рэспублік Прыбалтыкі і Украіны, рэалізоўвала канцэпцыю русіфікацыі Беларусі. Партыйныя эліты фактычна адракліся ад беларускасці, нацыянальнай свядомасці, мовы і культуры. Беларусь планавалася зрабіць прыкладам савецкай нацыянальнай палітыкі, а насяляць яе, паводле планаў камуністаў, павінен быць савецкі народ.

Яшчэ з 1960 гадоў большасць культурных установаў Беларусі прымусова пераводзяць на рускую мову. У 1960 годзе толькі 26,5 % найменняў кніг было надрукавана па-беларуску, а ў 1970 годзе яшчэ меней – 12,3 %.

Паводле рашэнняў кіруючай камуністычнай партыі, беларуская мова стала прадметам, выкладанне якога залежала ад волі вучняў і іх бацькоў. Беларускія школы ў беларускіх гарадах перасталі існаваць ужо ў 1960-я гады. У Гродне ў канцы 80-х г. не было ніводнай школы, дзе б выкладанне вялося на мове тытульнай нацыі краіны – беларускай. Такая палітыка працягваецца і сёння. У 1985 годзе ў Беларусі працавала толькі 23 % беларускіх сярэдніх школ, навучанне на беларускай мове вялося пераважна ў вёсках і маленькіх мястэчках. У свядомасць большасці беларусаў

Гродна ў складзе БССР (1939 - 1991 гг.)

ніку беларускае пытанне стала набываць палітычную афарбоўку і напрыканцы 1980-х гадоў заняло адно з галоўных месцаў у дзейнасці шэрагу грамадскіх арганізацый, якія паступова сталі афармляцца ў апазіцыю КПСС-КПБ.

На гэтай хвалі ў Беларусі паўстаюць у вялікай колькасці палітызаваныя нефармальныя моладзевыя аб’яднанні. У Мінску – “Талака”, “Тутэйшыя”, “Няміга”, “Сьвітанак”,

уГродне – “Паходня” у Гомелі – “Талака”, у Наваполацку – “Крывічы” і “Сакавік”, у Полацку – “Маладзік”,

уВіцебску – “Узгор’е”, у Брэсце – “Край”, у Воршы – “Повязь” ды інш. Яны выступалі за адраджэнне і належнае стаўленне з боку ўлады да беларускай мовы, культуры, гісторыі. Увесну 1988 года ў Беларусі дзейнічалі каля 40 нефармальных аб’яднанняў, у якіх бралі ўдзел больш за 3000 актывістаў.

Міхась Ткачоў і Мікола Таранда (справа) на адным з першых паседжанняў "Паходні". Міхась Ткачоў скажа пасля: “Я прыйшоў у клуб і застаўся. Знайшоў тут аднадумцаў, аб'яднаных адзінай ідэяй – зрабіць усё магчымае, каб пра сучаснасць і мінулае нашага народа, яго гісторыю і культуру даведалася як мага больш людзей”.

24-25 чэрвеня 1989 года ў Вільні адбываецца ўстаноўчы з’езд Беларускага Народнага Фронту “Адраджэнне”. У праграме, прынятай на з’ездзе, ставілася мэта – адраджэнне беларускай нацыянальнай культуры, прыняцце закона аб дзяржаўнай суверэннасці БССР у складзе СССР. Неадкладнай задачай прызнавалася ліквідацыя вынікаў чарнобыльскай катастрофы і паляпшэнне дабрабыту людзей. БНФсталаарганізацыяй,якаяўзначаліла нацыянальны рух у Беларусі, які дамогся незележнасці краіны.

3. Грамадская актыўнасць гарадзенцаў. Клуб “Паходня”.

Грамадская і пратэстная актыўнасць гарадзенцаў у сярэдзіне 80-х набыла значны размах.

Першыя суполькі пачалі ўзнікаць у 1986 годзе. У Музеі Максіма Багдановіча стварылася суполка імя паэта, ідэйнымі натхняльнікамі якой былі Данута Бічэль і Зміцер Кісель. Аднак самым вядомым нефармальным аб’яднаннем у нашым горадзе быў Клуб аматараў гісторыі і культуры роднага краю “Паходня”.

Першае паседжанне “Паходні” адбылося 12 сакавіка 1986 года дзякуючы намаганням Міколы Таранды з Інстытута біяхіміі АН БССР. “Гэта ён гойсаў па ўсім горадзе, стаптаўшы ногі, і вышукваў людзей, якія ведаюць, любяць, цікавяцца ўсім нашым родным — беларускім”, - адзначана ў дзённіку “Паходні”. На першае паседжанне клуба прыйшлі 19 чалавек.

Пасяджэнні клуба адбываліся адзін раз на тыдзень у будынку гарадскога Дома культуры.

Гродна ў складзе БССР (1939 - 1991 гг.)

З дзённіка “Паходні”

«Вельмі ж непрывабны выгляд у той час мела даліна Гараднічанкі, заваленая смеццем, бочкамі з фарбай ды мазутам. Здавалася дзесяцігоддзямі там ніхто не прыбіраў. 27 чэрвеня 1987 г. неяк вельмі хутка “Паходняй” была арганізавана талака ў даліне рэчкі. Збіраліся а 10 гадзіне раніцы, імжыў дождж. Тут былі ўжо Міхась Ткачоў, Аляксей Карпюк, Алесь Госцеў, Ліля Лашак, Ніна Ляшчонак, Павел Скрабко, Ліля Надольнік. Па слізкіх берагах спусціліся да вады і працавалі па калена ў тым брудзе. “Цьфу, Ванючка, а не Гараднічанка, і як вы туды палезлі?” – падтрымлівалі прахожыя працуючых, якія ўсё роўна былі задаволены, бо пасля таго, як з рачулкі і ваколіц выцягнулі некалькі прычэпаў смецця, было ўжо прыемна глянуць на яе. Недалёка ад моста на вуліцы Ажэшкі адшукалі крыніцу, з якой пачала бурліць вада. Вырашылі зрабіць яшчэ з пару “суботнікаў”у наступныя сераду і пятніцу пасля 19 гадзін».

Вільні. Вынікам ягонай працы было стварэнне Канфедэрацыі беларускіх суполак, што азначала ўзнікненне палітычнага саюза беларускіх нефармальных арганізацый, саюза „дзеля паслядоўнай барацьбы супраць тых рэшткаў сталінізму, якія прапітваюць нашае грамадства наскрозь”.

4. "Рэанімова"

Газета «Рэанімова» была першым непадцэнзурным выданнем, якое пакінула адбітак у грамад- ска-палітычным жыцці Гродна прыканцы 80-х гадоў. Газета вы-

давалася ў 1989-1990 гг. у Гродна як друкаваны орган суполкі імя Максіма Багдановіча. Адным з рэдактараў была паэтка Данута Бічэль. Змяшчаліся матэрыялы на палітычныя, гістарычныя і нацыянальныя тэмы, а таксама малавядомыя альбо забытыя творы Максіма Багдановіча, Янкі Купалы, Вацлава Ластоўскага, Ларысы Геніюш. Газета выходзіла нерэгулярна, пабачылі свет 11 нумароў газеты. Аўтарамі газеты былі Данута Бічэль, Зміцер Кісель, Васіль Бязмен, Міхась Баярчук ды іншыя, друкаваліся Уладзімір Дамашэвіч, Сакрат Яновіч, Іван Лепешаў

У першым нумары “Рэанімовы” рэдакцыя тлумачыла сваю дзейнасць: “… Янычары ў Басманскай імперыі, адрокшыся ад свайго роду-племені, ішлі наперадзе войска, якое захоплівала іх радзіму. Максім Багдановіч перасцерагае свой народ ад такой долі ў вершы “Пагоня”: Біце ў сэрцы іх, біце мячамі, не давайце чужынцамі быць!…” Мы пакуль што не янычары. Таму і вырастаюць у беларускіх гарадах суполкі моладзі, якія змагаюцца за адраджэнне беларускай мовы…”