Понятия па гисторыи беларуси 1-ый блок
.docАдыходнщтва - часовы адыход сельскага насельніцтва на промыслы або сельскагаспадарчыя прадпрыемствы, гаспадаркі іншых рэгіёнау.
Акцыянерпыя таварыствы - прадпрыемствы, дзе капітал утварауся з грашовых укладау шэрага прадпрымальшкау і існавау у форме акцый, якія свабодна прадаваліся і купляліся.
Буржуазія - клас уласнікау сродкау вытворчасці у капілістычным грамадстве, які жыве за кошт дадатковых сродкау, атрымліваемых пры дапамозе прымянення наёмнай працы.
Двоеуладдзе - своеасаблівае перапляценне дзвюх улад у Расіі пасля Лютаускай рэвалюцыі (1-2 сакавіка - 5 ліпеня 1917 г.): Часовага урада 1 Петрагарадскага Савета. На Беларусі двоеуладдзе праявілася у адначасовым існавані Саветау рабочых і салдацкіх дэпутатау, часовых грамадскіх камітэтау, якія узначальвалі камісары Часовага урада і улады ваенных.
Заходнерусам — плыня грамадска-палітычнай думкі, адна з форм палітычнай свядомасці на Беларусі ў XIX - пачатку XX стст, Узнік у 30-я гады XIX ст. пад уплывам рэакцыйнай нацыянальнай палітыкі царызму. Канцэпцыя заходнерусізму грунтуецца на сцвярджэнні, што беларусы не самастойны этнас, а адгалінаванне рускага народа.
Земствы - выбарныя органы для кіравання у губернях і паветах мясцовай гаспадаркай, адукацыяй, аховай здароуя.
Інвентары - дакумент, дзе утрымліваюцца апісаны феадальных уладанняу у Беларуси Украше, Літве, Польшы, Венгрыі записаны нормы павінасцей сялян у адпаведнасі з памерам і якасцю іх надзелау.
Індустрыяльнае грамадства - паняцце, якое абазначае адну са стадый грамадскага развіцця. Яго характарыстыкі: цэнтральная роля навукова-тэхнічнай дзейнасці, наяунасць машыннай шдустрьі і фабрычнай аргашзацыі працы, масавая рыначная вытворчасць.
Камітэт па справах Заходніх губерняу - дарадчы орган пры імператары Мікалаі I у 1831 - 1848 гг. Мэта яго дзейнасці - разгляд прапаноуў дзяржауных устаноу і дзеячау, выпрацоука рэкамендацый ураду, накіраваных на узмацненне пазіцый самауладдзя на тэрыторьп Заходніх губерняу.
Канфіскацыя - прымусовае адабранне маёмасці.
Катализм - грамадска-эканамічная фармацыя, заснаваная на прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці і эксплуатацыи наемнай працы капіталам.
Латыфундыи - буйныя прыватнауласніцкія зямельныя уладанні.
Люстрация - правядзенне падрабязнага апісання усіх дзяржауных маёнткау і строгае вызначэнне павіннасцей дзяржауных сялян у залежнасці ад іх гаспадарчага становшча.
Менталітэт - своеасаблівы спосаб мыслення асобнага чалавека ці якой-небудзь супольнасці людзей. Менталітэт уключае уяуленнні аб прасторы і чалавеку, адносіны чалавека да розных з'яу грамадскага жыцця, уяуленні аб праве, марале сям’і, жыцця і смерці.
Міравыя суды - асобы від суда са спрошчаным судаводствам для разгляду нязначных іскау і дробных крымінальных злачынствау.
Нацыя - гэта устойлівая этнасацыяльная супольнасць людзей, якія пражываюць на адной тэрыторыі, звязаны агульным эканамічным і сацыяльна-палітычным жыццём і маюць адзіную мову, культуру I самасвядомасць.
Нацыяналышя самасвядомасць - сукупнасць уяуленняу, пачуццяу і ведау чалавека аб сваей прыналежнасці да пэунай нацыі.
Пралетарыят - рабочы клас, клас наёмных працоуных, крыніцай юнавання якіх з'яуляецца продаж сваей рабочай сілы уласнікам сродкау вытворчасці.
Прамысловы пераварот - паступовы пераход ад мануфактуры да фабрыкі, ад ручной да машыннай працы.
Прыгоннае права - форма феадальнай залежнасщ сялян: прымацаванне іх да зямлі I падначаленне адміністрацыйнай і судовай уладзе феадала.
Разбор шляхты - выключэнне з дваранскага саслоуя пры непрадастауленні дакументау на дваранскае званне.
Разначынцы - людзі рознага чына і звання, катэгорыя насельнщтва Расіі.XVI – XIX ст. Выхадцы з розных саслоуяу, якія атрымалі адукацыю і займаюцца разумовай працай, інтэлегенцыя , якая выйшла з народа.
Расслаенне сялянства - рост маёмаснай і класавай няроунасці у асяродзі сялян; з аднаго боку колькасна павялічвалася сельская буржуазія, з другога - сельскі пралетарыят і паупралетарыят.
Рыса аседласці - у Расіі у 1794 - 1917 гг. мяжа тэрыторыі, на якой дазвалялася жыхарства яурэяў. Правы грамадзянства і мяшчанства і дазвалялася мець толькі у губернях: Мінскай, Ізяслаускай (Валынскай), Брацлаускай (Падольскай), Полацкай (Віцебскай), Магшёускай, Кіеускай, Чарнігаускай, Ноугарад-Северскай, Екацярынаслаускай і у вобласці Таурычанскай.
Секулярызацыя ~- канфіскацыя царкаунай маёмасці на карысць дзяржавы. На тэрыторыі Беларусі праведзена у 1841 - 1843 гг., большая часткай у адносшах да каталіцкай царквы.
Сервітуты - абмежаванае права карыстання чужой уласнасцю(права праезду, выпасу жывёлы, рыбнай лоулі, карыстанне сенажа-цямі). Сервітуты былі вельмі пашыраны на Беларуа у феадальныя часы. У парэформенны перыяд адбывалася напружаная барацьба сялян за права карыстання сервітутамі.
Казацтва (цюрк.: казак - вольны чалавек) - утварылася у XV ст. з сялян і гарадскіх жыхароў, яюя уцякахн на малазаселяныя ускрашы ВКЛ 1 Маскоускай дзяржавы. Яе галоуныя рысы: адсутнасць прыгоннщтва, фармальна роунае права усіх членау на карыстанне зямлёй і іншых.
Канстытуцыя Рэчы Паспалгтай - асноуны закон Рэчы Паспагптай, прыняты 3 мая 1791 г. Адна з найбольш дэмакратычных у свой час. Была першым у Еуропе і другім у свеце (пасля Канстытуцыі ЗША) асноуным законам, зафіксаваным пісьмова. Захоуваючы феадальны лад у краіне, Канстытуцыя разам з тым адчыняла шлях буржуазным рэформам, ліквідавала выбарнасць караля, права Ліберум вета, адмяніла унію Польшчы і Вялжага княства Літоускага, стварыушы тым самым унітарную дзяржаву.
Канфедзрацыя - у Рэчы Паспалітай часовы саслоуны палітычны саюз для дасягнення пэунай мэты. Існаванне было выклікана слабасцю дзяржаунай улады. Стварэнне канфедэрацый было забаронена сеймам 1717 г., Чатырохгадовым сеймам і Канстытуцыяй 3 мая 1791 г., але гэта не было ажыццёулена.
Контррэфармацыя - рэлігійна-палітычны рух у Еуропе у другой палове XVI - XVII стст., узначалены папствам і накіраваны супраць рэфармацыі. Мела на мэце рзстаурацыю страчаных пазіцый каталіцызмам. На Беларусі узмацнілася пасля падпісання Люблінскай уніі 1569 г.
"Ліберум вета" - звычай у дзяржауным праве ВКЛ і Рэчы Паспалітай, паводле якога кожны дэпутат сейма ці сейміка (нават без абгрунтавання) мог выказаць нязгоду з любой сеймавай пастановай, што азначала спыненне пасяджэння і скасоувала усе прынятыя на ім рашэнні. Упершыню уведзена у 1589 г., ліквідавала Канстытуцыяй 3 мая 1791 г.
Магнаты - буйныя феадалы-землеуласнікі,, прадстаунікі радавітай знаці, найбольш уплывовая частка феадальнага саслоуя.
Паланецш универсал - зварот Т. Касцюшкі да насельнщтва Рэчы Паспалітай, у якім абвяшчалася асабістае вызваленне сялян ад прыгоннай залежнасці, змяншэнне паншчыны, вызваленне сялян -удзельнікау паустання ад феадальных павіннасцей пасля перамогі. Рэалізацыя універсала сустрэла процідзеянне шляхты.
Рэфармацыя - грамадска-палітычны рух у Заходняй Еуропе у XVI ст., наюраваны супраць каталіцкай царквы і феадальных парадкау. Паклала пачатак пратэстантызму, асабліва такім яго плыням, як лютэранства і кальвінізм.
Рэч Паспалипая - афцыйная назва феадальнай федэратыунай дзяржавы, у якую аб'ядналіся Польшча ("Карона") і ВКЛ у выніку Люблінскай уніі 1569 г. У склад "Кароны" уваходзілі польскія і украінскія ваяводствы, у ВКЛ - беларускія і літоускія землі Як сумеснае уладанне у Рэч Паспалітую уваходзіла Інфлянцкае ваяводства, як васальная дзяржава - Курляндскае і Земгальскае герцагства,. Існавала Рэч Паспалітая да 1795 г. і была ліквідавана у выніку трэцяга падзелу яе тэрыторыі.
Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг. - зборы законау феадальнага права. Асабліва сярод IX вылучауся Статут 1588 г., які абагульніу тагачасныя дзяржауна-прававыя ідэі, некаторыя з якіх нават апярэджвалі свой час. Так, у Статуце 1588 г. (14 раздзелау, 488 артыкулау) знайшла адлюстраванне тэорыя падзелу улад на заканадаучую (сейм), выканаучую (вялікі князь, адміністрацыйны апарат) і судовую (Трыбунал ВКЛ, земскія і падкаморскія суды і інш.). Статут таксама абавязвау вярнуць адлучаныя ад княства землі, забараняу назначаць на дзяржауныя пасады і надзяляць зямлёй "чужаземцау", у тым ліку і падданых Польшчы, захавау адасобленасць дзяржауных устаноу ВКЛ, армі, заканадауства, эканомікі і фінансау. Уладаром дзяржавы прызнавауся вялікі князь. Дзяржаунай мовай ВКЛ абвяшчалася беларуская.
Сялянскія отрады шышоу - партызанскія атрады, якія ствараліся сялянамі з мэтай самааховы супраць спроб рабавання населеных пунктау Беларусі войскамі заваёунікау. Асабліва шырокае распаусюджанне атрымалі у час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654 - 1667 гг.)
Трыбунал ВКЛ 1581 г. - вышэйшы апеляцыйны суд Вялікага княства Літоускага, пастановы якога мелі сілу пастаноу сейма. Складауся з суддзяу, якія штогод выбіраліся шляхтай на дэпутацкіх сейміках (па 2 суддзі-дэпутаты ад павета або ваяводства, калі яно не падзялялася на паветы).
Павіннасць-прымусовыя асабістыя і маёмасныя абавязкі насельніцтва на сельніцтва на карысць дзяржавы, феадалаў і царквы
Пагост-тэрмін, распаўсюджаны ў старажытнарускіх крыніцах , які на працягу X-XVIIIстст. меў рознае значэнне. Першапачаткова пагост называлі цэнтр сельскай абшчыны і месца збора даніны. Паступоваім сталі называцца адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі, , якія складаліся з некалькіх паселяшчаў, а таксама цэнтральнае паселішча гэтай акругі
Політэізм – многабожжа,вера у некаллькіх або многіх багоу. Політэістычнымі былі рэлігіі старажытных егіпцян грэкау і іншых народау,у тым ліку і славян.
Раннефеадальная дзяржава- дзяржава,якая утваралася на пачатковай стадыі развіцця феадалізму і характарызуецца несфарміраванымі інстытутамі дзяржаунай улады.
Сярэднія вякі,сярэднявечча- наз. эпохі паміж старажітнасцю і Адраджэннем. Храналагічныя межы-ад канца IV-Vда сярэдзіныXV-пачаткуXVIст.
Асноуныя прыкметы сярэднявечча: перавага аграрнага сектара над гандлевым і прамысловым; панаванне натур. гаспадаркі, нязначная роля гарадоу;моцная роля царквы;панаванне буйной земельнай уласнасті,якая знаходзілася у феадалау умоуны характар феадальнайіуласнасті на зямлю:сяляне,якія не з’яуляліся уласнікамі зямлі,а былі яе трымальнікамі на розных умовах.
Тысяцкі-ваенны кіраунікгарадскога апалчення на руссі У XI- XV ст прызначауся князем з княжацкіх мужоу або з мясцовай знаці.
Феадалізм-грамадскі лад,які заснаваны на прыватнай уласнасці на зямлюі эксплутацыі асаблівасці залежных сялян. На тер.беларусі,Рассііі Укр.існавалі на працягу IX-XIXст.
Хрысціянства- адна з сусветных рэлігій. Узнікла ў 1ст н.э. ва усходніх правінцыях Рымскай імперыі.
Цівун-службовая асоба дваровай адміністрацыі ў Старажытнай Русі, кіравала гаспадарчымі справамі і ажыцяўляла суд па грамадзянскіх справах.
Уніяты-паслядоўнікі Берасцейскай уніі 1596г.
Шляхта-прывілеяванае саслоўе на Беларусі, Літве, Польшчы і Украіне ў XIII-пачатку XXст.
Сервітуны-абмежаванае права карыстання чужой уласнасцю.
Сіндыкаты-формы аб’яднання прадпрымальнікаў для рэгулявання аб’ёмаў вытворчасці і адзінай цаны на сваю пралдукцыю.
Устаўная грамата-акты, якімі вызначаліся адносіны часоваабавязанных сялян з памешчыкамі пасля сялянскай рэформы1861г.
Фабрыка-форма арганізаціі вытворчасці:прамысловае прадпрыемства,заснаванае на выкарастанні сістэмы машын.
Цэнзавая прамысловасті-прадпрыемствы пэуных памерау аб’ему вытворчасті пры наяунасті механічных рухавікоу.
Часоваабавязыные сяляне-былыя памешчыцкія сяляне у Рассіі,якія на падставе рэформы1861г.былі вызвалены ад прыгону,але да пэунага часу павінны былі выконваць
Феадальныя павіннасці на карысць памешчыкау.
Крывгчы - адно з племянных аб'яднанняу усходшх славян, якое пражывала у басейне Верхняга Дняпра, Заходняй Дзвшы, Волп, на поудн! Чудскага возера.
Нетипичная рэвалюцыя - тэрмш, як!м англжск! псторык Г.Чайлд назвау гаспадарчы уздым, выюпканы пераходам чалавецтва ад прысвойваючай гаспадарк! да вытворчай, ад зб1ральшцтва 1 палявання да земляробства 1 жывёлагадоулк атаксама сацыяльна-эканам!чныя, культурныя 1 дэмаграф1чныя змены.
Радзимичы - адно з племянных аб'яднанняу усходшх славян, якое пражывала у м1жрэччы Дняпра I Дзясны па цячэнш Сожа 1 яго прытоках. Характэрныя племяныя адзнаю: бронзавыя або сярэбраныя скроневыя кольцы (7-прамянёвыя \ 7-лапчатыя), у жаночым касцюме выкарыстоувал1 дробны бюер, золаташкляныя лацерк! 1 падвеск1, ягая С1мвал1завал1 нябесныя свяцшы.
Славяне - шдаеурапейская група народау, найбуйнейшая у Еуропе. У сярэдзше I тыс. да н.э. пачынаецца працэс рассялення славян са сваей пстарычнай «прарадз1мы» (хутчэй за усё басейна Одэра 1 Дняпра) на прасторах Еуропы, на яюх жыло рознае мясцовае насельшцтва.
Цывілізацыя (лац. стНз - дзяржауны, грамадзянскО - адно з найважнейшых паняццяу м1жнароднага штэлектуальнага I публь цыстычнага дыскурсу. Мае шмат значэнняу, адрозшваецца няпэунасцю 1 размытасцю сэнсу. Абазначае Ыношм культуры, узровень грамадскага развщця на пэунай стадьн, уладкаванасць чалавечага жыцця 1 1нш. Сучасная пстарычная навука разумев пад цывшзацыяй вялшя самадастатковыя грамадствы (супольнасш людаей), яюя маюць агульныя каштоунасщ, ментальнасць, щэалы 1 яюя выпрацавал! характэрныя 1 устошпвыя рысы сацыяльна-паштычнай аргашзацьп, эканомЫ, культуры 1 у працэсе сваей эвалюцьн праходзяць стадьп узшкнення, станаулення, роскв1ту, надлому )' пб&ш.
Элитам - тэрмш, ямм у 30-я гады XIX ст. нямецк! псторык Г. Дройзен абазначыу новы тып грамадска-пал1тычных 1 культурных адносш, ЯК1 склауся у М1жземнаморЧ пасля распаду 1мперьп А.Македонскага. Характарызуецца с^нтэзам эллшскай 1 старажытна-усходняй культур.
Этногенез (грэч. ешпо.1? - племя, народ + §епез15 - паходжанне) -працэс фармхравання этшчнай супольнасц1. У шыроюм сэнсе слова этнагенез ахошпвае ВЯЛ1К1 Г1старычны перыяд складвання 1 1снавання этнасу у розных этнасацыяльных формах (племя, народнасць, нацыя).
Этнас (грэч. е1плоз - племя, народ) - устошпвая супольнасть людзей, якая склалася пстарычна на пэунай тэрыторьп 1 характарызуецца агульнасцю мовы, культуры, побыту, рыс пс1Х1К1 1 самасвядомасщ, адлюстраванай у адз1най назве (этношме).
Язычнщтва (паганства, лац. ра§апи5 - язычшк)- агульны тэрм1н для абазначэння старажытных вераванняу 1 культау.
Веча – народны сходму старажытнай і сярэдневяковай Русі і на Беларусі, орган дзяржаўнай улады у асобных княствах. На ім вырашаліся пытанні вайны і міру, заканадаўства, заключэння дагавороў. Веча магло запрашать і выганяць князёў. Правам удзелу ў вечы карысталіся вольныя мужчыны, штомелі нерухомую маёмасць у горадзе.
Воласць – 1) сукупнасць зямельных уладанняў, якія нналежылі адной асобе, на Русі і ў ВКЛ; 2) адміністтрацыйна-тэрытарыальная адзнака на Русі і ў ВКЛ, населеная сялянамі-даннікамі.
Дружына – ваенная фрганізацыя на чале з князем.
Дынастыя – рад правячых манархаў з аднаго рода.
Монатэізм – сістэма рэлегійных вераванняў, заснованная на ўяўленні пра адзнага Бога у адрозненне ад політэізму. Монатэізм – храктэрная асаблівасць хрысціанства, іудаізму і ісламу.
Натуральны ўклад – гаспадарка, у якой ўсё неабходнае вырабляецца і спажіваецца самім уладальнікам.
Балты- группа индаеурапейских плямён и народау, якия гаворать ци гаварыли на балтских мовах або их дыялектах, умоуная гистарычная назва продкау сучасных литоуцау и латышоу. Да прыходу славян пражывали на тэрыторыи Беларуси.
Даиндаеурапейски перыяд этничнай гисторыи - перыяд этничнай гисторыи з 100-35 тыс.гадоу да н.э. па 3-2 тыс. гадоу да н.э. Характырызуецца панаваннем таких форм гаспадарки, як паляванне, рыбалоуства, збиральництва. Храналагична супадае з каменным векам, кали адбылося засяленне чалавекам тэрытторыи сучаснай Беларуси.
Дрыгавичы- адно з племенных аб’яднанняу усходних славян, якое лакализавалася на тэрыторыи сучаснай пауднёвай Беларуси и пражывала там на працягу 4-7 ст.На тэрыторыи, заселеннай дрыгавичами,узникла Тураускае князства.Характэрныя племяныя адзнаки:вяликия медныя або сярэбранныя пацерки, аздобленныя зерню- напаянныя на паверхню пацерак дробныя сярэбранныя шарыки; скроневыя кольцы-завушницы з круглага дроту, на яких замацаваны па тры металичныя пацерки невяликих памерау.
Индаеурапейски перыяд этничнай гисторыи- перыяд этничнац гисторыи 3-2 тыс. гадоу да н.э. и да нашага часу.Пачауся у бронзавым веку, з часу рассялення на тэрыторыи Беларуси индаеурапейских плямён, з часу рассялення на тэрыторыи Беларуси индаеурапеских плямён.У рамках индаеурапейскага перыядувылучаюць балцки (3-2 тыс. гадоу да н.э.-4-5стст.н.э.)и славянских (5ст. н.э.-данашага часу) этапы этничнай гисторыи Беларуси.
Индаееурапейцы- плямёны и народы, якия размауляюць на падобных мовау (аднолькавае гучанне и значэнне слоу, близки граматычны лад).Сярод их вылучаюцца наступныя группы, сем’и: индыйския,