ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКАЙ БІБЛІЯГРАФІІ

рэгіёнам Расіі і можа разглядацца як аб'ект краязнаўчай бібліяграфіі. Афіцыйная назва Паўночна-Заходні край знішчала ўсякае ўпамінанне аб нацыянальнасці мясцовага насельніцтва. Але ў пачатку ХХ ст. на хвалі “нашаніўскага адраджэння” пад паняццем Беларусь ужо часта падразумевалі ўсю этнічную тэрыторыю. Інтарэс да народнай мовы, побыту, рамёстваў, фальклору, гісторыі і права ВКЛ і іншых бакоў мінулага і сучаснасці мясцовага насельніцтва быў падмуркам новай хвалі нацыянальна-вызваленчага руху на беларускіх землях. Неабходным этапам навуковых даследаванняў было выяўленне і вывучэнне літаратуры па той ці іншай тэматыцы, азнаямленне з новымі творамі. Адпаведна існуючым навуковым кірункам у 80 – 90-х гг. вялася падрыхтоўка навуковадапаможнай бібліяграфічнай інфармацыі па фалькларыстыцы і этнаграфіі, мовазнаўстве і мастацкай літаратуры, гісторыі і праву ВКЛ, а таксама педагагічнай тэматыкі.

Вядомыя краязнаўцы Е.Р.Раманаў і А.К.Ельскі вывучалі і бібліяграфавалі фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы. Раманаў змясціў у прадмове да першага выпуска “Беларускага зборніка” спіс зборнікаў беларускай народнай паэзіі, выдадзеных у 1866 – 1882 гг. Ельскі ўключыў творы па беларускаму фальклору і этнаграфіі ў бібліяграфічныя агляды, якія апублікаваў у польскамоўным друку: газеце “Хвіля” і “Вялікай агульнай ілюстраванай энцыклапедыі”, 6, 8 тт.).

Бібліяграфічныя працы Я.Ф.Карскага, асабліва ў даследаванні “Беларусы” закладалі падмурак бібліяграфіі беларускай філалогіі, літаратуразнаўства, этнаграфіі і іншых галін беларусазнаўства.

Высока запатрабаванай была бібліяграфічная інфармацыя па заканадаўству і справаводству. Дакументы па гэтых галінах кіравання мелі вялікае, крыніцазнаўчае значэнне ў навуковых даследаваннях і ў практычнай дзейнасці. У другой палове ХІХ ст. цэнтральныя органы ўлады Расіі адносна беларускіх тэрыторый прынялі шмат афіцыйных рашэнняў, звязаных з палітычнымі падзеямі, рашэннямі па пытаннях эканомікі, адукацыі, рэлігіі і інш. Такая інфармацыя патрэбна была апарату мясцовага кіравання, паліцыі, грамадзянам. Выкладчыкаў, гісторыкаў, аматараў краязнаўства цікавіла бібліяграфічная інфармацыя аб заканадаўстве, прысвечаным краю, у шырокай гістарычнай рэтраспектыве. Гэта дазваляла больш даставерна паказаць развіццё праваадносін у рэгіёне ў пэўныя гістарычныя перыяды. Буйнейшым бібліяграфічным дапаможнікам па праву быў “Хронологический указатель указов и правительственных распоряжений по губерниям Западной России, Белоруссии и Малороссии за 240 лет с 1652 по 1892 г.” (1894) С.Ф.Рубінштэйна. Гэты паказальнік дапамагаў знаходзіць тэксты прававых актаў, якія былі апублікаваны ў “Полном собрании законов Российской империи“ – асноўным выданні дзеючага і гістарычнага заканадаўства. “Полное собрание законов Российской империи“ ахоплівала 3 выданні

расійскіх законаў за 240 год і складала 150 тамоў. У такім велізарным масіве пошук заканадаўчых дакументаў, прысвечаных заходнім губерням, у т.л. беларускім, выклікаў цяжкасці. Падрыхтаваны С.Ф.Рубінштэйнам паказальнік складаецца з трох частак: 1) храналагічнага паказальніка законаў, у якім прыводзіцца іх апісанне ці нават тэксты, 2) алфавітнага паказальніка прадметаў, 3) геаграфічнага паказальніка. Не ўключаны ў бібліяграфічны дапаможнік звесткі аб дакументах дыпламатычнага, палітычнага і ваеннага характару. Паказальнік С.Ф.Рубінштэйна, негледзячы на некаторыя недахопы, захаваў значэнне да сённяшняга часу.

Толькі беларускай тэрыторыі датычыў прадметны паказальнік, змешчаны ў двухтомніку І.А.Нікоціна “Столетний период (1772– 1872) русского законодательства в воссоединенных от Польши губерниях и законодательство о евреях (1649 – 1876)“ (1886).

Даследчыкі прыцягвалі вывучэнне заканадаўства і справаводства ВКЛ. Бібліяграфічна яны былі адлюстраваны ў шэрагу паказальнікаў, прысвечаных, афіцыйным дакументам перыяду ВКЛ, змешчаным у Цэнтральным архіве ў Вільні, апісанню кніг і актаў канэцлярыі ВКЛ (т. зв. Літоўскай метрыкі). Але гэтыя бібліяграфічныя працы належалі пераважна польскім вучоным (С.Л.Пташыцкаму, П.Гурскаму і інш.)

Тэматыка народнай адукацыі была адлюстравана паказальнікамі да зборнікаў афіцыйных дакументаў “Циркуляры по Виленскому учебному округу“. У 1878 – 1909 гг. выходзіў “Алфавитный указатель постановлений и распоряжений, содержащихся в “Циркулярах по Виленскому учебному округу“. Першы выпуск паказальніка ахапіў змест зборнікаў за 7 год, другі за 9, далейшая перыядычнасць вагалася ад 2 да 5 год.

У 1905 г. выйшаў арыгінальны бібліяграфічны паказальнік, у якім была ўлічана друкаваная прадукцыя 4 устаноў, асноўных захальнікаў дакументных фондаў у Вільні. Гэта “Падрабязны каталог выданняў Віленскай камісіі для разбору старажытных актаў Віленскага цэнтральнага архіва, былога Віцебскага цэнтральнага архіва, Віленскай публічнай бібліятэкі і Віленскай вучэбнай акругі, што выйшлі ў свет з 1865 па 1905

г.”

Разгарнулася падрыхтоўка персанальнай бібліяграфічнай прадукцыі. Былі апублікаваны матэрыялы, прысвечаныя беларускім вучоным М.К.Любаўскаму, А.П.Сапунову, М.Я.Нікіфароўскаму, А.Г.Кіркору, І.Я.Спрогісу, Ю.Ф.Крачкоўскаму. Некаторыя з іх характарызуюцца высокім метадычным узроўнем. Так, у першай частцы нарыса, прысвечанага краязнаўцу А.П.Сапунову, прыведзены кароткія біяграфічныя звесткі і агляд асноўныя яго работ. Другая частка ўяўляе сабой храналагічны паказальнік прац вучонага. Перадрукаваны вытрымкі з асобных работ. Бібліяграфічныя апісанні твораў суправаджаюцца указаннем крытычных матэрыялаў на іх.

Удругой палове ХІХ ст. павялічыўся выпуск краязнаўчых бібліяграфічных матэрыялаў, прысвечаных невялікім тэрыторыям у этнічных межах Беларусі. Такія матэрыялы рыхтавалі прадстаўнікі мясцовай патрыятычна настроенай інтэлегенцыі, якія вывучалі родны край, збіралі гістарычныя, археалагічныя, этнаграфічныя звесткі, цікавіліся прыродай і іншымі пытаннямі. Таксама заметны ўклад у стварэнне краязнаўчых бібліяграфічных матэрыялаў унеслі рускія вучоныя і бібліёграфы, якія ствараліся па заказу ці ў працэсе выканання пэўнай задачы. Буйнейшыя рэтраспектыўныя паказальнікі належаць менавіта ім.

У80-я гг. былі апублікаваны два значных рэтраспектыўных паказальнікі рускіх бібліёграфаў: “Паказальнік матэрыялаў для вывучэння Паўночна-Заходняга краю (Ковенская, Віленская і Гродзенская губерні) у археалагічна-этнаграфічных адносінах” і “Палессе“. Першы з іх быў складзены членам Ковенскага губернскага статыстычнага камітэта П.А.Чарнеўскім і апублікаваны ў “Памятной книжке Ковенскай губернии 1882 года”. У паказальніку выдзелены асобныя раздзелы, прысвечаныя археалогіі і этнаграфіі. Уключана літаратуры на рускай і замежных мовах, якасна выкананы бібліяграфічныя апісанні і анатацыі.

Грунтоўны бібліяграфічны паказальнік “Палессе“ падрыхтавала рускі бібліёграф З.М.Пенкіна па заказу будаўнікоў Палескай чыгункі. У ім адлюстравана літаратура аб Мінскай, Гродзенскай і Магілёўскай губернях, геаграфічныя межы якіх ахоплівалі ў той час землі сучаснай Гомельшчыны

іБрэстчыны. Паказальнік выкананы на высокім метадычным узроўні. Ахоплены многія галіны краязнаўства: гісторыя, геаграфія, статыстыка, эканоміка і інш. Выдзелены 3 буйныя раздзелы: звесткі пра Палессе, з літаратуры аб Расіі, Паўночна-Заходнім і Паўднёва-Заходнім краях; літаратуры, прысвечанай непасрэдна Палессю; і звесткі, выяўленыя ў мясцовым друку палескіх губерняў. Шырока прыменена анатаванне, указаны крытычныя матэрыялы.

Стымулам для падрыхтоўкі краязнаўчых бібліяграфічных матэрыялаў стаў ІХ археалагічны з'езд, прысвечаны Паўночна-Заходняму краю (Вільня, 1893). Сама падзея выклікала незвычайны ўздым інтарэсу да краязнаўства. Актыўны ўдзел у рознабаковым вывучэнні беларускіх тэрыторый прынялі ўсе вядомыя даследчыкі, а таксама мясцовыя настаўнікі, чыноўнікі і інш. У “Працах Віленскага аддзялення Маскоўскага папярэдняга камітэта па арганізацыі ў Вільна ІХ археалагічнага з'езда“ трэці раздзел быў прысвечаны “Матэрыялам для бібліяграфічнага паказальніка твораў, што адносяцца да Заходняй Расіі“. Тут былі надрукаваны 3 бібліяграфічных дапаможнікі па пытаннях вывучэння беларускага края. Гэта бібліяграфічны нарыс Я.Ф.Карскага “Да пытання пра распрацоўку старой заходнерускай гаворкі“, і два паказальнікі па археалогіі: А.П.Смародскага “Бібліяграфічны паказальнік твораў, артыкулаў і заметак, якія датычаць прадмета археалогіі ў самым шырокім

сэнсе слова, па Мінскай губерні“ і ананімны “Бібліяграфічны паказальнік твораў і артыкулаў, што датычаць археалогіі Заходняй Расіі“. У паказальніку А.П.Смародскага ўлічвалася літаратура на рускай і польскай мовах, якая выйшла па прадмету ў ХІХ ст. Спачатку размешчаны бібліяграфічныя апісанні, прысвечаная археалогіі Мінскай губерні ў цэлым, затым – па гарадах і паветах губерні.

Краязнаўчыя бібліяграфічныя матэрыялы ў выглядзе аглядаў літаратуры, прыкніжных спісаў, падрадковых бібліяграфічных спасылак з'яўляліся ў шматлікіх краязнаўчых выданнях таго часу, прысвечаных населенным пунктам і геаграфічным аб'ектам Беларусі. Такія матэрыялы былі ў кнігах і артыкулах А.П.Сапунова, Е.Р.Раманава, В.Шукевіча, М.Доўнар-Запольскага і інш.

Павялічыўся інтарэс і да новай літаратуры, прысвечанай ПаўночнаЗаходняму краю. Такія матэрыялы друкаваліся ў большасці перыядычных выданняў і зборнікаў. Напрыклад, у “Записках Северо-Западного отдела Русского географического товарищества” (1910 – 1913) у раздзеле “Бібліяграфія” адлюстроваўвалася літаратура пра Беларусь за адзін-два гады. Гэта быў адзін з першых на Беларусі часопісаў, дзе для бібліяграфічнай характарыстыкі выданняў прымяняліся разгорнутыя анатацыі, рэфераты ці рэцэнзіі. На пасяджэннях Паўночна-Заходняга аддзелу РГТ ставілася пытанне аб падрыхтоўцы краязнаўчых бібліяграфічных дапаможнікаў. Але ў гэтым выданні – органе грамадскай арганізацыі, якая была пад кантролем цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі, яскрава праявіліся ідэалагічныя ацэнкі твораў з пазіцый заходнерусізму. Напрыклад, мову старажытных беларускіх помнікаў пісьменства называлі заходнерускай (дыялект), адмаўлялі беларусам у праве на самастойную тэрыторыю.

Вывады

Пад уплывам палітычных падзей у 60-я – 70-я гг. адбыўся упадак бібліяграфічнай дзейнасці. На фоне сусветнага працэсу паскарэння інфармацыйных працэсаў, павышэння ролі інфармацыі і ведаў у жыцці чалавечай супольнасці, гэта была адмоўная з'ява. Толькі ў 80 – 90-я гг. пачалося ажыўленне беларускай бібліяграфіі і павышэнне яе грамадскай ролі. Але яе відавая структура засталася абмежаванай практычнай дзейнасцю.

Бібліяграфічная інфармацыя, якая стваралася на тэрыторыі Беларусі садзейнічала нацыянальна-культурнаму развіццю беларускага народа. У дапаможніках агульнай рэтраспектыўнай, навукова-дапаможнай, краязнаўчай і іншых відаў упершыню са значнай паўнатой было адлюстравана кірылічнае беларускае пісьменства і друк. Змест значнай колькасці бібліяграфічных матэрыялаў быў прысвечаны Беларусі, яе мінуламу і сучаснасці. Некаторыя з іх захавалі крыніцазнаўчае значэнне да сучаснага часу. Чытачы таксама пастаянна атрымлівалі паток

бібліяграфічных паведамленняў аб новых творах, якія выходзілі ў Расіі, беларускіх губернях і за мяжой.

Больш разнастайнай стала жанрава-тыпалагічная структура бібліяграфічнай прадукцыі. Упершыню значнае месца ў многіх бібліяграфічных дапаможніках заняла літаратура на рускай мове, на ёй жа былі аформлены многія з іх. Упершыню ў пачатку ХХ ст. пачалася падрыхтоўка разнастайных бібліяграфічных матэрыялаў на беларускай мове.

Пад уплывам палітычных падзей у 60 – 70-я гг. адбыўся ўпадак бібліяграфічнай дзейнасці. На фоне сусветнага працэсу паскарэння інфармацыйных працэсаў, павышэння ролі інфармацыі ў жыцці чалавечай супольнасці, гэта была адмоўная з'ява. У 80 – 90-я гг. пачалося ажыўленне беларускай бібліяграфіі, павысілася яе грамадская роля.

Бібліяграфічная інфармацыя, якая стваралася на тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўвалася ў мэтах нацыянальна-культурнага развіцця беларускага народа, напрыклад, агульная рэтраспектыўная, краязнаўчая і некаторыя іншыя віды. Многія бібліяграфічныя дапаможнікі мелі беларусазнаўчы змест, захавалі сваё крыніцазнаўчае значэнне да нашага часу (паказальнікі Я.Ф.Карскага, З.М.Пенкінай, С.Ф.Рубінштэйна).

Больш разнастайнай стала жанрава-тыпалагічная структура бібліяграфічнай прадукцыі. Упершыню пераважаючае месца ў бібліяграфуемай літаратуры пачалі займаць творы на рускай і беларускай мовах. Упершыню ў пачатку ХХ ст. пачалася падрыхтоўка разнастайных бібліяграфічных матэрыялаў на беларускай мове.

Але разам з тым уладнымі органамі бібліяграфічная інфармацыя выкарыстоўвалася і ў мэтах нацыянальных рэпрэсій, палітычнага пераследу, што належыць да ліку адмоўных з'яў.

ЛІТАРАТУРА

1.Лявончыкаў, В.Е. Беларуская бібліяграфія. Агульны курс: падручнік

/В.Е.Лявончыкаў. – Мн., 1991. – С.63 – 100.

2.Кузьмініч, Т.В. Працы па гісторыі Беларусі як крыніцы выяўлення першапачатковых фіксаваных форм бібліяграфічнай інфармацыі / Т.В.Кузьмініч // Здабыткі: дакум. помнікі на Беларусі. – 2001. – Вып.4. –

С.5 – 23.

3.Наша Ніва: першая беларуская газэта з рысункамі: фассімільнае выданне. – Выпуск 2. 1909 г. – Мінск: Беларуская навука, 1996. – 768 с.

4.Янушкевіч, Я. Калумб Беларусі / Я.Янушкевіч // Полымя. – 2001. – № 1.

– С.142 – 178.

Лекцыя 5. РАЗВІЦЦЁ БІБЛІЯГРАФІІ Ў БССР У МІЖВАЕННЫ ПЕРЫЯД, ЯЕ СТРАТЫ Ў ГАДЫ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

(1918 –1945гг.)

Пытанні

1.Фарміраванне арганізацыйнай структуры бібліяграфіі.

2.Развіццё агульнай бібліяграфіі.

3.Развіццё спецыяльнай бібліяграфіі.

4.Развіццё бібліяграфазнаўства.

5.Страты бібліяграфіі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Мэта лекцыі –прааналізаваць развіццё бібліяграфіі, раскрыць

дасягненні ва ўмовах дзяржаўнага забеспячэння бібліяграфічнай дзейнасці: фарміраванне арганізацыйнай структуры, падрыхтоўка бібліяграфічнай прадукцыі розных відаў; паказаць недахопы, якія ўзніклі пад уплывам таталітарнага сталінскага рэжыму.

Пытанне 1. Фарміраванне арганізацыйнай структуры бібліяграфіі.

Уразвіцці беларускай бібліяграфіі пасля заканчэння першай сусветнай вайны і да пачатку 20-гадоў адбыўся істотны спад. Вядомы толькі асобныя прыклады падрыхтоўкі бібліяграфічных матэрыялаў. Са стварэннем БССР пачалі наладжвацца спрыяльныя для бібліяграфіі сацыяльна-эканамічныя і культурныя ўмовы.

З пачатку 20-х гг. пачаўся якасна новы перыяд беларускай бібліяграфіі. Упершыню беларуская дзяржава пачала планава ствараць адукацыйныя, культурныя і навуковых установы, бібліятэкі, друк, развіваць эканоміку ў адпаведнасці з абраным кірункам пабудовы сацыялістычнага грамадства. Актывізацыі бібліяграфічнай дзейнасці вельмі паспрыяла адкрыццё ў 20-я гады БДУ, Інстытута беларускай культуры, Дзяржбібліятэкі, Дзяржвыдавецтва.

Сацыяльна-культурныя і эканамічныя пераўтварэнні спрыялі хуткаму развіццю сістэмы дакументных камунікацый, дзе функцыянуе бібліяграфічная інфармацыя. Бесперапынна пашыраліся інфармацыйныя патрэбы спецыялістаў, навукоўцаў, кіраўнікоў і іншых катэгорый насельніцтва.

У20-я гг. упершыню за доўгі час існавання бібліяграфіі, беларуская мова пачала актыўна выкарыстоўвацца пры вытворчасці бібліяграфічнай інфармацыі, у бібліяграфічным абслугоўванні.

УБССР бібліяграфія атрымала дзяржаўнае матэрыяльнае і фінансавае забеспячэнне і кіравалася партыйнымі і дзяржаўнымі органамі. Гэта паставіла бібліяграфію ў роўныя ўмовы з іншымі галінамі і сферамі грамадства. У пастановах і дэкрэтах, якія прымаліся СНК БССР, ЦК КП(б)Б, намечаліся задачы бібліяграфіі, ставіліся важныя арганізацыйныя пытанні. Паводле існуючай сістэмы афіцыйныя дакументы ў БССР прымаліся ўслед за пэўнымі афіцыйнымі дакументамі партыйных і дзяржаўных органаў у СССР. Да ліку важнейшых рашэнняў гэтага

перыяду адносіліся пастанова Саўнаркома БССР ад 15 верасня 1922 г. “Аб зацвярджэнні Беларускай дзяржаўнай бібліятэкі і абавязковай рэгістрацыі ўсіх твораў друку, выдадзеных на тэрыторыі БССР”, пастанова СНК БССР “Аб Беларускай кніжнай палаце” (1924), пастанова бюро ЦК КП(б) “Па пытанні аб рабоце Белдзяржвыдавецтва” (1931), пастанова СНК БССР “АБ рэарганізацыі Беларускай дзяржаўнай бібліятэкі ў Дзяржаўную бібліятэку і Бібліяграфічны інстытут БССР імя У.І.Леніна” (1932), “Аб бібліятэчнай справе ў БССР” (1934), пастанова ЦК ВКП(б) “Аб літаратурнай крытыцы і бібліяграфіі” (1940) і аналагічная неапублікаваная пастанова ЦК КП(б). У пастановах вызначаліся грамадскія мэты і задачы бібліяграфічнай дзейнасці. Даныя афіцыйныя дакументы паклалі пачатак працэсу фарміравання сістэмы цэнтраў асобных відаў бібліяграфіі ў БССР. Гэты працэс быў прыпынены падчас Вялікай Айчыннай вайны і прадоўжыўся пасля яе заканчэння.

Развіццё бібліяграфіі ў БССР залежала і ад суб’ектыўнага фактара. Прафесійнай падрыхтоўкі бібліятэкараў-бібліёграфаў не існавала. На галоўныя пасады запрашаліся асобы з вопытам практычнай работы, выпускнікі БДУ. Вялікі ўклад у станаўленне арганізацыйнай структуры бібліяграфіі належыць дырэктару Беларускай дзяржаўнай бібліятэкі І.Б.Сіманоўскаму, які быў адным з лепшых спецыялістаў галіны ў СССР. І.Б.Сіманоўскі адным з першых у СССР абгрунтоўваў ролю рэспубліканскай дзяржаўнай (нацыянальнай) бібліятэкі ў бібліяграфічным забеспячэнні інфармацыйных патрэб грамадства, рэалізоўваў яе ў дзейнасці ДБ БССР. Менавіта дзякуючы яго задумцы ў 1932 г. у афіцыйную назву ДБ БССР увайшло “Бібліяграфічны інстытут”. Праўда, гэта частка назвы “згубілася” ў пасляваенныя гады.

Буйнейшымі бібліяграфічнымі цэнтрамі гэтага перыяду сталі Дзяржаўная бібліятэка і Кніжная палата, Бібліяграфічная камісія Інбелкульта. Дзяржаўная бібліятэка рэспублікі пачала выконваць функцыі цэнтра агульнай рэтраспектыўнай, рэкамендацыйнай і навуковадапаможнай бібліяграфіі, стварыла буйнейшыя каталогі і картатэкі на фонд нацыянальных дакументаў, вяла даведачна-бібліяграфічнае абслугоўванне. Кніжная палата, якая з’яўлялася аддзелам ДБ БССР, стала цэнтрам бягучай дзяржаўнай бібліяграфіі. Бібліяграфічная камісія Інбелкульта (1925 г.) і створанае сумесна з ДБ БССР Бібліяграфічнае бюро былі адмысловымі цэнтрамі навукова-дапаможнай бібліяграфіі.

Акрамя гэтых устаноў і арганізацый бібліяграфічнай дзейнасцю займаліся партыйныя і дзяржаўныя органы, установы адукацыі, выдавецтвы і інш.

Але на бібліяграфіі ў БССР адбіліся і адмоўныя рысы савецкага таталітарнага грамадства. Разгром нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР праведзены пад лозунгам барацьбы з “нацдэмаўшчынай”, прывёў да ўпадку беларускай культуры, вынішчэння значнай колькасці нацыянальнай

інтэлегенцыі, у т.л. бібліёграфаў. Вядомыя бібліёграфы сталі ахвярамі рэпрэсій А.Шлюбскі, С.Дубінскі, У.Пракулевіч, М.Улашчык і інш.

Так званая забараняльная бібліяграфія функцыянавала дзякуючы жорсткаму кантролю за фондамі бібліятэк і асартыментам кніжных магазінаў.

Сярод адмоўных з’яў была і страта паводле Рыжскага міру 1921 г. значнай часткі беларускіх зямель, што абумовіла бібліяграфічную дзейнасць беларусаў за мяжой.

2. Развіццё агульнай бібліяграфіі

Сярод відаў агульнай бібліяграфіі значныя поспехі былі дасягнуты па відах бягучай дзяржаўнай, каталожнай і агульнай рэраспектыўнай бібліяграфіі. Кнігавыдавецкая і кнігагандлёвая функцыянавалі слаба.

У1922 г. Кніжная палата прыступіла да рэгістрацыі выданняў, а ў 1924 г. да выпуска бягучых дзяржаўных бібліяграфічных паказальнікаў пад назвай “Летапіс беларускага друку”. Узнікненне бягучай дзяржаўнай бібліяграфіі мела вялікае культурна-гістарычнае значэнне, Беларусь упершыню ўвайшла ў кола краін сістэматычна інфармуючых аб сваіх новых выданнях. Першы нумар “Летапісу…” быў падрыхтаваны Ю.І.Бібіла і апублікаваны ў часопісе “Асвета” (№ 2 за 1924 г.) Аднак рэгулярны выпуск паказальніка ўдалося пачаць толькі ў 1926 г. “Летапіс…” выходзіў асобным выданнем раз у два месяцы, а з 1928 г. – штомесяц. З пачатку выхаду ў ім рэгістраваліся розныя віды выданняў і кола іх бесперапынна пашыралася: з 1925 г. адлюстроўваліся кнігі, брашуры, ноты і перыядычныя выданні БССР, уз 1932 г. – рэцэнзіі, з 1933 г. – друкаваная графіка, з 1934 г. – артыкулы з часопісаў, з 1937 г. – артыкулы з рэспубліканскіх газет. Пастаянна змянялася і методыка бібліяграфавання. Так, для групоўкі бібліяграфічных запісаў у “Летапісу…” прымянялі моўную прымету (з 1925 г.), у 1931 г. перайшлі да сістэматычнага размеркавання. Але, на жаль, у той час у кніжных палатах

СССР не выкарыстоўвалі распаўсюджаныя міжнародныя класіфікацыі (УДК, Дзьюі), а Усесаюзная кніжная палата распрацавала асобную схему,

уякой адлюстраваліся прыярытэты савецкай ідэалогіі. У канцы 30-х гадоў “Летапіс…” выходзіў нерэгулярна.

Уцэлым жа станаўленне бягучай дзяржаўнай бібліяграфіі было выдатным дасягненнем беларускай бібліяграфіі. Упершыню бягучая універсальная бібліяграфічная інфармацыя аб выданнях і матэрыялах з выданняў БССР пачала служыць задавальненню інфармацыйных патрэб грамадства, назапашваць даныя аб друку дзяржавы.

Не менш значнай была задача бібліяграфічнага падагульнення выданняў, створаных беларускім народам у мінулым. Да яе вырашэння прыступіла Дзяржаўная бібліятэка, дзе быў распрацаваны план бібліяграфічнага ўліку друкаванай прадукцыі на ўсіх мовах на тэрыторыі БССР з 1917 па 1924 г. (да пачатку бягучага ўліку ў органах дзяржаўнай

бібліяграфіі) і выданняў на беларускай мове за дарэвалюцыйны перыяд. Вынікам павінна была стаць серыя рэтраспектыўных паказальнікаў пад назвай “Летапіс беларускага друку”.

Загадчыца аддзела беларускай літаратуры і бібліяграфіі Ю.І. Бібіла (1897 – 1974) падрыхтавала і апублікавала рэтраспектыўныя паказальнікі “Выданні на беларускай мове 1917 – 1924” (1927), “Паасобныя выданні на беларускай мове 1835 – 1916” (1929), “Выданні на рускай, польскай, яўрэйскай мовах 1917 – 1924” (1969), “Перыядычны друк на беларускай мове” (1927) і “Беларускі перыядычны друк. 1917 – 1927”. Да рэтраспектыўнага бібліяграфічнага ўліку ў Дзяржаўнай бібліятэцы падыйшлі, зыходзячы з шырокай трактоўкі паняцця беларуская кнігі. Да беларускіх кніг былі аднесены выданні на беларускай мове ў перыяд Расійскай імперыі, і выданні на розных мовах, здзейсненыя ў 1917 – 1924 гг. Такое разуменне нацыянальнага дакумента не толькі поўнасцю адпавядала вопыту нацыянальнай рэтраспектыўнай бібліяграфіі еўрапейскіх краін, але і нацыянальнай палітыцы БССР.

Так, паказальнікі “Выданні на беларускай мове 1917 – 1924” і “Перыядычны друк на беларускай мове” не мелі аналагаў у беларускай бібліяграфіі савецкага часу па тэарэтыка-метадалагічных падыходах. У першым з іх бібліяграфічныя апісанні кніг размеркаваны храналагічна. Але

ўмежах кожнага года выдзелены раздзелы: “Выданні, што выйшлі на тэрыторыі БССР і СССР” і “Выданні, што выйшлі за мяжой БССР і ў гады акупацыі”. Такая структура дазволіла магчыма поўна адлюстраваць літаратуру, выдадзеную на беларускай мове. Улічана 460 кніг, апісанне іх выканана паводле англа-амерыканскіх правілаў, прастаўлены індэкс УДК. У другім паказальніку перыядычныя выданні размеркаваны па трох храналагічных раздзелах: першы адлюстроўваў перыёдыку да 1917 г., другі – выдадзеную ў БССР і СССР ў 1917 – 1926 гг., трэці – выпушчаную

ўзамежжы (эмігранцкую) і падчас акупацыі Беларусі. У апошнім чацвёртым раздзеле адлюстраваны газеты-аднадзёнкі. Відавочна, што Бібіла бібліяграфавала выданні на беларускай мове, не зважаючы на ідэйныя пазіцыі іх аўтараў і гістарычныя калізіі, звязаныя з устанаўленнем савецкага ладу, тым самым увасабляючы непадзельнасць нацыі і аб’ектыўнасць агульных рэтраспектыўных паказальнікаў. У далейшым пад усціскам пануючага прынцыпа камуністычнай партыйнасці беларускія бібліёграфы пачалі нават пры падрыхтоўцы паказальнікаў агульнай рэтраспектыўнай бібліяграфіі выкарыстоўваць ідэалагічны падыход.

“Беларускі перыядычны друк. 1917 – 1927” з'яўляецца рэдкім ў

агульнай рэтраспектыўнай бібліяграфіі паказальнікам, у якім былі адлюстраваны артыкулы і рэцэнзіі з перыёдыкі.

Былі ў першых рэпертуарных паказальніках і недахопы: непаўната, выкліканая цяжкасцямі выяўлення друкаў, метадычныя пралікі, напрыклад, неўключэнне тых кніг дарэвалюцыйнага перыяду, у якіх

вокладка і тытульны ліст былі напісаны на рускай мове, а асноўны тэкст – на беларускай (зборнікі фальклору).

Іншыя паказальнікі, запланаваныя ў гэтай серыі, не выйшлі. У сувязі з крахам палітыкі беларусізацыі ў канцы 20-х гадоў Дзяржаўная бібліятэка прыпыніла дзейнасць па падрыхтоўцы рэпертуарных дапаможнікаў.

Прадукцыя каталожнай бібліяграфіі памнажалася за кошт актыўнага стварэння карткавых каталогаў і картатэк, выпуск тыпавых друкаваных каталогаў. У бібліятэках пачалі адкрывацца даведачнабібліяграфічныя аддзелы, спецыялізаваныя на вядзенні даведачнабібліяграфічнага апарату і яго выкарыстанні ў абслугоўванні карыстальнікаў. Буйнейшыя каталогі вяліся ў ДБ БССР. У аддзеле беларускай літаратуры і бібліяграфіі стваралася “Цэнтральная краязнаўчая картатэка”, дзе адлюстроўваліся публікацыі, якія выйшлі ў Беларусі і беларусазнаўчая літаратура. Навукоўцы Інбелкульта праглядалі падрыхтаваныя бібліяграфічныя запісы, дапамагалі ў рэдагаванні структуры картатэкі. У 1926 г. у картатэцы было звыш 50 тыс. бібліяграфічных запісаў, а напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны – 200 тысяч. Структура картатэкі будавалася паводле “Універсальнай дзесятковай класіфікацыі”, што сведчыла аб зацікаўленасці беларускіх бібліёграфаў у развіцці інфармацыйных сувязяў з замежжам.

Друкаваныя каталогі ствараліся ў дапамогу фарміраванню фондаў бібліятэк асобных тыпаў ці галіновых бібліятэчак (падборак літаратуры). Напрыклад, тыпавыя каталогі дзіцячых бібліятэк і інш.

На фоне складанай ідэалагічнай атмасферы, выкліканай культам асобы Сталіна, праявілася забараняльная функцыя бібліяграфіі. Загад Галоўліта БССР № 33 ”Спіс літаратуры, якая падлягае канфіскацыі з бібліятэк, грамадскага карыстання, навучальных устаноў і кнігагандлю” (чэрвень 1937 г.) займаў 111 старонак і налічваў 421 пазіцыю. У яго ўвайшлі кнігі Ф.Багушэвіча, Я.Купалы, паэма “Тарас на Парнасе”, тэрміналагічныя слоўнікі, падручнікі і інш. Загад абавязваў паліць або мелка рэзаць гэтыя кнігі, знішчыць карткі з іх апісаннямі ў каталогах.

3.Развіццё спецыяльнай бібліяграфіі.

Поспехі навукі, адукацыі, прамысловасці спрыялі развіццю

навукова-дапаможнай бібліяграфіі. Упершыню асаблівае значэнне набыло бібліяграфічнае забеспячэнне галін беларусазнаўства. Навуковыя цэнтры –прынялі ўдзел у падрыхтоўцы навукова-дапаможных бібліяграфічных паказальнікаў. Адзінага цэнтра навукова-дапаможнай бібліяграфіі не было, Бібліяграфічная інфармацыя стваралася калектыўнымі і індывідуальнымі суб’ектамі навукі: Бібліяграфічнай камісіяй Інбелкульта, АН БССР, вучонымі навукова-даследчых устаноў і ВНУ, а ДБ БССР і іншымі бібліятэкамі, якія абслугоўвалі патрэбы спецыялістаў і вучоных.