Игнатович Sacyiyalogіya umk

Цэнтральная тэма сацыяльна-палітычнай праграмы Канфуцыя – дабрабыт народа. Дзяржава не самамэта, а сродак забеспячэння дабрабыту народа. Можна адмовiцца ад зброi, адмовіцца ад ежы, але без даверу няма дзяржавы, заваяваць давер можна толькі клопатам аб людзях. У адрозненне ад тых, хто настойваў на неабходнасці кіраваць непакорнымі падданымі з дапамогай пакаранняў і жорсткіх мер, Канфуцый лічыў, што народ трэба спачатку накарміць, потым навучыць і прывіць высокую мараль. Ён не дабіўся поспехаў у рэалізацыі сваіх ідэй. Аднак яго дактрына стала зыходным пунктам палітычнай культуры Кітая.

На думку Канфуцыя, на чале дзяржавы павінны стаяць мудрыя людзі. Галоўная іх задача – на асабістым прыкладзе выхоў-

васці, якое выяўляецца ў тым, што ў справах ён кіруецца пра-

КанфуцыемЕ сацыяльная мадэль асобы аказала вялікі ўплыў на фарміраванне нацыянальнага характару і духоўнага жыцця кітайскай нацыі.

Сацыялагічныя ідэі Канфуцыя аб фарміраванні ідэальнага тыпу асобы, шляхах яго дасягнення і сёння можна назваць этычнымі каштоўнасцямі чалавечага жыцця. «Па прыродзе ўсе людзі падобныя, – пісаў Канфуцый, – і толькі звычкі і выхаванне робяць людзей рознымі. Толькі вышэйшая мудрасць і вялікае глупства нязменныя». Канфуцый упершыню ў гісторыі цывілізацыі аддзяляе этычныя нормы ад рэлігійных, разглядае

21

мараль як форму ўдасканалення рэальных грамадскіх адносін. Ідэі Канфуцыя, асабліва ў выхаванні маральных якасцей чалавека, рэгуляванні адносін паміж людзьмі, адыгралі прагрэсіўную ролю ў гісторыі не толькі кітайскай культуры, але і ўсяго цывілізаванага свету.

Старажытныя грэчаскія мысліцелі ў сваіх канцэпцыях, безумоўна, выкарыстоўвалі сацыяльна-філасофскія веды і сацыялагічныя ідэі Старажытнага Усходу. Гэта дапамагло злучыць «разам» працэс гістарычнага пазнання сацыяльнага свету чалавека. Але менавіта ў працах грэчаскіх мысліцеляў найбольш рэльефна выступае мяжа паміж рэлігійнымі і рацыянальнымі

значных поспехаўЗкультурнага і эканамічнага развіцця. Галоў-

ным цэнтрам старажытнагрэчаскай навукі і культуры сталі

– дзвюмаЕсупрацьлеглымі канцэпцыямі бачання свету і чалавечых адносін.

Буйнейшым прадстаўніком антычнага ідэалізму быў вучань Сакрата Платон (427–347 гг. да н.э.), які пакінуў вялікую літаратурную спадчыну і ўнёс значны ўклад у развіццё сацыяльнафіласофскіх і сацыялагічных ведаў у грамадстве.

Першым творам старажытных мысліцеляў аб грамадстве, які дайшоў да нас у поўным выглядзе, з’яўляецца «Дзяржава» Платона, дзе закладзены асновы сацыялогіі палітычных інстытутаў. Тут ён аналізуе грамадства з пункту гледжання яго

22

ідэальнага варыянта. Платон лічыць, што дзяржава неабходна для таго, каб людзі маглі задавальняць розныя патрэбнасці ў сумесным жыцці.

Гэтае палажэнне падкрэслівае значнасць сацыяльнага ўзаемадзеяння ў працэсе стварэння і функцыянавання грамадства як цэласнасці. Дарэчы, гэтая думка сугучная ідэям, выказаным значна пазней Агюстам Контам аб узнікненні грамадства.

Ідэальнаму тыпу дзяржавы Платон супрацьпастаўляе адмоўны тып грамадскага ладу, у якім асноўнай рухальнай сілай паводзін людзей становяцца матэрыяльныя клопат і стымулы. Ён прыходзіць да высновы аб тым, што ўсе сучасныя дзяржавы

філосафы, або правіцелі, другая – ахоўнікі (воіны), трэцяя – земляробы і рамеснікі. Такая сацыяльная структура грамадства тэарэтычна абгрунтоўвала форму рабаўладальніцкай дзяржавы.

Разам з ідэальнымИтыпам дзяржавы Платон вылучаў чатыры формы ўлады: арыстакратыюЗ , алігархію, дэмакратыю і тыранію. Арыстакратыя не адпавядае патрабаванням ідэальнай дзяржавы, алеОда гэтага набліжаецца. Прыкладам такога тыпу дзяржавыПён лічыў Спарту. Пры алігархіі як форме ўлады апошняяЕналежыць нешматлікім багацеям і рабаўладальнікам. Сур’ёзнай крытыцы ён падвяргаў дэмакратыю.

РЗначны ўклад у развіццё вучэння аб грамадстве ўнёс буйнейшы старажытнагрэчаскі мысліцель Арыстоцель (384–322 гг. да н.э.). Ён быў энцыклапедычна адукаваным чалавекам, распрацоўваў пытанні логікі, псіхалогіі, філасофіі, правазнаўства, гісторыі, палітыкі, этыкі і эстэтыкі. К. Маркс назваў Арыстоцеля «найвялікшым мысліцелем старажытнасці». Яго сацыяль- на-філасофскія погляды, выкладзеныя ў многіх работах, былі потым аб’яднаны ў кнізе «Арганон». Менавіта Арыстоцелю належыць думка аб тым, што «чалавек па прыродзе сваёй – істота палітычная».

23

Аналізуючы сацыяльныя адносіны ў рабаўладальніцкай Грэцыі, Арыстоцель крытыкаваў рабства. «Сама ідэя аб уладзе гаспадара над рабом – ідэя ненатуральная: законапалажэннямі абумоўліваюцца адрозненні паміж свабодным чалавекам і рабом як заснаваныя на насіллі, што супярэчыць прынцыпу справядлівасці». Такім чынам, характар грамадскіх адносін, паводле Арыстоцеля, не залежыць ад «Боскага прадбачання», а з’яўляецца вынікам дзяржаўнага ладу і яго законаў.

Арыстоцель стварыў тэорыю паходжання дзяржавы з сям’і.

бацькоў і дзяцей. Рабаўладальніцкая сям’я з’яўлялася асновай дзяржавы, якую Арыстоцель лічыў найбольш дасканалай фор-

ру грамадства, у якой выдзеліў тры класы: вельмі заможныя,

фікацыйны погляд Ина Тграмадства з’яўляецца сёння асноўнай канцэпцыяй шэрагуЗзаходніх краін.

вельмі бедныя і сярэдзіна паміж тымі і другімі. Такі страты-

Шмат увагі надаваў Арыстоцель дзяржаўнаму будаўніцтву. Крытычна прааналiзаваўшы ідэі Платона і іншых мысліцеляў

У Сярэднявеччы адбываецца пераарыентацыя грамадскай думкі з каштоўнасцей зямнога жыцця на праблемы звышнатуральнага парадку. У гэтых умовах інтэлектуальная актыўнасць людзей стала перамяшчацца са сферы палітыкі з яе рэальнымі, зямнымі праблемамі ў сферу рэлігійных абстракцый. Паступова складваецца тэалагічны тып культуры і сацыяльнай філасофіі са сваімі ідэаламі асобы і дзяржаўнага будаўніцтва.

24

Сярэднявечча (лац. medium acvum) – перыяд сусветнай гісторыі, наступны за гісторыяй Старажытнага свету, які папярэднічае Новаму часу. Паняцце «сярэднявечча» было ўведзена ў ХV–XVI стст. італьянскімі гуманістамі эпохі Адраджэння, якія лічылі папярэдні да Адраджэння перыяд гісторыі (ад падзення Рымскай імперыі) «цёмнымі стагоддзямі» еўрапейскай культуры.

Станаўленне поглядаў у перыяд Сярэднявечча звычайна звязваюць з імем Аўгусціна Аўрэлія (Блажэннага) (354–430 гг.). Выхадзец з асяроддзя рабаўладальнікаў, ён быў выхаваны на антычнай філасофіі і культуры. З цягам часу Аўгусцін ператва-

вяшчаецца Аўгусцінам вышэйшай уладай на зямлі, ёй павінны падпарадкоўвацца і простыя людзі, і правіцелі. Палітыка і гра-

раўнанні з тым, якім яно стала ўспрымацца ў далейшым. Гэтае паняцце ўключала толькі такія формы ўзаемаадносін, у якіх відавочна і наглядна выяўляліся агульнасць, супольнасць, сумесная дзейнасць.

У пачатку XIII ст., калі пачалi прабівацца парасткі новых, пазітыўных ведаў, да ірацыяналізму сталі звяртацца ў асноўным рэакцыйныя колы царквы. На гэтай аснове адбыўся зацяжны канфлікт паміж розумам і верай, навукай і рэлігіяй. Апраў-

25

даць тэалагічныя каштоўнасці новай ідэалогіі імкнуліся ўжо не столькі за кошт ірацыяналізму, колькі за кошт своеасаблівага прэпараванага рацыяналізму. Гэта рэстаўрацыя рацыяналізму на тэалагічнай аснове ярка выявiлася ў творчасці Фамы Аквінскага. Фама Аквінскі – галоўны тэалагiчны аўтарытэт каталіцкай царквы.

У сярэдневяковай Еўропе паняцце «грамадства» мела перш за ўсё канфесіянальны характар. Яно адносілася галоўным чынам да каталіцкай царквы і яе прыхільнікаў. Акрамя таго, грамадствам лічыліся сельская абшчына, гарадская камуна, цэх, карпарацыя.

вечча – сталі арыгінальная культура, філасофія, сацыялагічныя ідэі эпохі Адраджэння. У культуры, сацыяльна-палітычнай

Арыстоцеля, Цыцэрона і іншых мысліцеляў праяўляецца вялікая

глядыЕз мэтай укаранення ў практыку, задавальнення палітычных і ідэйных патрэб Адраджэння. На змену светапогляднаму

тэакратычнаму мысленню прыходзіць сістэма, у цэнтры якой стаіць чалавек з яго патрэбнасцямі, імкненнямі, жаданнямі. Гуманізм – свецкае вальнадумства эпохі Адраджэння, яно супрацьстаяла схаластыцы і духоўнаму панаванню царквы i звязана з вызначэннем каштоўнасцi толькі што адкрытых твораў Антычнасці. Гуманізм абвяшчае прынцыпы роўнасці, свабоды, справядлівасці як нормы ўзаемаадносін паміж людзьмі.

26

Гуманізм эпохі Адраджэння меў ярка выяўленую сацыяльную скіраванасць на чалавека з яго інтарэсамі, патрэбнасцямі і каштоўнасцямі, таму абвяшчаў сапраўдную прыгажосць і радасць у зямным развіцці і існаванні, а не ў замагільным свеце.

Вялікія гуманісты эпохі Адраджэння Дантэ Аліг’еры, Франчэска Петрарка, Бакаччо, Лізана, Леанарда да Вінчы, Эразм Ратэрдамскі, Ульрых фон Гутэн, Сервантэс, Томас Мор, Тамаза Кампанела і многiя іншыя адмаўлялiся лічыць грахоўнай цялесную прыроду чалавека. Чалавечыя патрэбнасці, інтарэсы, намаганні лічацца натуральнымi.

Царква прапаведавала тэізм – існаванне Бога як звышнату-

зямной любові да зямной прыгажуні, аб сваіх пачуццях. У паэ-

выя і паэтычныя ўяўленніИТаб свеце. Дантэ лічыў, што неабходна берагчы і цаніцьЗчалавека таму, што адной з асаблівасцей яго душы з’яўляецца воля, здольная выбіраць паміж дабром і злом. Ад выбару залежыць лёс Італіі, якую раздзірала барацьба

ме таленавіта спалучаюцца багаслоўскія, філасофскія, навуко-

У эпоху Адраджэння песняром свабоды чалавека, яго гарманічнага развіцця выступае Франчэска Петрарка (1304–1374) – філосаф-мараліст, заснавальнік гуманізму Адраджэння. У сваёй працы «Аб сродках супраць шчаслівага і нешчаслівага лёсу» ён адлюстраваў існаванне ў чалавеку двух «пачаткаў» – дабрадзейнасці і лёсу. Чалавек не можа знайсці шчасця ў багацці, таму што багацце – крыніца зла і зайздрасці. Петрарка

27

хваравіта перажывае феадальную раздробленасць Італіі, якая згубна адбівалася на лёсах людзей. Звяртаючыся да ўладароў раздробленых зямель, ён абвінавачвае іх у імкненні да нажывы за кошт чалавечых пакут.

Адным з першых ідэолагаў новай канцэпцыі дзяржавы стаў Нікола Макіявелі (1469–1527). Ён сцвярджаў, што палітыка можа быць цалкам аддзелена ад рэлігійных прадпісанняў. У ёй выяўляюцца не воля Бога, а натуральныя жыццё, псіхалогія і логіка людзей, іх зямныя патрэбнасці. Матывамі палітычнай дзейнасці сталі прызнавацца рэальныя інтарэсы людзей, якія адлюстроўваюцца перш за ўсё ў імкненні да ўзбагачэння. Ме-

дзяржаве» (1576). Там ён выявіў патрэбнасць у моцнай дзяржаўнай уладзе, якая змагла б вывесці Францыю з хаосу рэлі-

і грамадскага дагавору. Гэтыя тэорыі, вытокi якiх ляжаць у Антычнасці, абапіраліся на ўяўленii аб адрозненні паміж натуральным станам (status naturalis) і грамадзянскім станам (status civilis) чалавека. Грамадскі дагавор яны разглядалі як своеасаблівую згоду паміж людзьмі, дзякуючы якой ажыццяўляецца пераход з першага стану ў другі.

Грамадскi дагавор выступаў у якасці новага спосабу абгрунтавання легітымнасці дзяржаўнай улады замест або ў дадатак

28

да старога, заснаванага на ўяўленні аб яе Боскiм паходжанні. Тэорыі грамадскага дагавору разнастайныя. Яны па-рознаму трактуюць і натуральны стан, і грамадскі дагавор як форму пераходу ў грамадскі стан. Сярод стваральнікаў і прыхільнікаў гэтых тэорый сустракаюцца прадстаўнікі абедзвюх адзначаных традыцый у тлумачэнні паходжання дзяржавы і сутнасці сацыяльнасці.

Прыхільнікі дагаворнай тэорыі разглядалі грамадскі дагавор як працяг тэндэнцыі, што ўжо існавала ў натуральнай форме як

Францыі, Іспаніі, Германіі і іншых – мысліцелі прыходзілі да высновы аб тым, што радыкальная рэвалюцыя ў грамадскім ла-

му, свабоды асобы і прыватнай уласнасці як галоўнай прыметы

грамадскім жыцці, грамадскайИТ уласнасці. У гэты час з’яўляюцца канцэпцыі, якіяЗбудуць названы ўтапічным сацыялізмам. У аснову іх былі пакладзены каллектывiсцкiя прынцыпы арганізацыі і будаўніцтва грамадства. Сярод буйных прадстаўнікоў,

індывідуальнай свабоды, другiя – на калектывісцкіх асновах у

вальнікам утапічнага сацыялізму. Дасягнуў вялікіх поспехаў у службовай кар’еры. У 1504 г. абраны ў парламент краіны. У 1510–1518 гг. ён – памочнік шэрыфа Лондана. У 1523–1529 гг. узначальвае Ніжнюю палату парламента. У 1529 г. стаў лор- дам-канцлерам Англіі. Будучы рашучым праціўнікам Рэфармацыі, Мор не падзяляў царкоўнай палітыкі караля Генрыха XIII і ў 1532 г. выйшаў у адстаўку. За адмову прынесці прысягу

29

каралю як главе царквы быў абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе і ў 1535 г. пакараны смерцю.

Тамаза Кампанела (1568–1639) – італьянскі філосаф, утапічны сацыяліст. За арганізацыю паўстання супраць іспанскага панавання Неапальскага каралеўства быў асуджаны і 27 гадоў правёў у турме. Там жа ім напісана славутая кніга «Горад Сонца», у якой выкладзены ідэі ўтапічнага сацыялізму. Сацыяльныя ідэі Мора і Кампанелы раздзяляе цэлае стагоддзе. Яны адрозніваюцца формай і логікай падачы матэрыялу, многімі дэта-

глядаў не як БоскаеЗ, а як чалавечае ўстанаўленне. Дзяржава, на яго думку, узнікла на аснове грамадскага дагавору з натуральнага дадзяржаўнага стану, калі людзі знаходзіліся ў стане «вай-

з натуральнага стану ў стан грамадскі, гэта значыць дзяржаўны. Дзяржаўная ўлада пераводзіць грамадства ў новы якасны стан. Перадаючы ўладу дзяржаве, людзі павінны змірыцца з несвабодай, якая кампенсуе ім небяспеку загінуць у барацьбе за асабістыя інтарэсы. Вышэйшая дзяржаўная ўлада, паводле Гобса, павінна быць абсалютнай, непадзельнай і нязменнай

30