2

үшін шаралардың күнтізбелік жүйесін кұрастыру.

Түсініктеме

Ауыл шаруашылық дақылдарын интегралды қорғауды қүрастыру үшін, зиянды объектінің жаппай кӛбеюіне жағдай жасайтын даму ерекшеліктерін, осы аймақта зияндылық кезеңі және зиянды ағзаның аса әлсіз фазасын, сонымен қатар факторларын білу қажет. Биоэкологиялық даму және фитосанитарлық болжау мәліметінің білімі негізінде алдын алу және жою шаралары, қорғау шараларын жүргізу мерзімі анықталады.

Ӛсімдікті интегралды қорғау бұл кӛп сатылы жүйе және әр дақылға құрастырылады. Ӛсімдікті интегралды қорғау зиянды ағзалардың жүйесін ұзақ мерзімде қауіпсіз деңгейінде ұстап тұруды қарастырылады, ал жою шараларын зиянды түрдің экономикалық зиян тигізетін шегі (ЭЗШ) деңгейінен жоғарылағанда жүргізеді.

Интегралды қорғауда барлық белгілі әдістердің оңтайлы ӛсімдікті қорғау және табиғи ресурстарды қолдану, жоғары экономикалық тиімділікті және экологиялық қауіпсіздікті қамтамассыз ету негізделеді.

Тапсырма: Негізгі ауыл шаруашылық дакылдарының корғаудың интегралды жүйесін құрастыру. 1 - кестені толтырыңыз.

1 кесте - __________ дақылын ӛңдеуде топырақты және егістікті сауықтыру шараларының технологиясының кезектілігі

Бақылау сұрақтары:

1.Астық дақылдарының, картоп, рапс, жұгері, қызылша, күнбағыстың зиянды объектілерінің алдан алу шараларын кӛрсетіңіз.

2.Астық дақылдарында аса қауыпты және зиянды ағзаларға қарсы алдын алу қорғау шараларының қандай түрлеріне тиімділігі тӛмен?

3.Ауыл шаруашылық дақылдарының аса қауыпты зиянкестеріне қарсы қандай шаралар қолданылады?

4.Ӛсімдіктердің қандай ауруларына қарсы агротехникалық және ұйымдастырушылық шаралардың кӛмегімен күресуге болады?

5.Бүршақ тұқымдасқа жататын кӛп жылдық және бір жылдық дақылдарының қорғау шаралардың ерекшелігін кӛрсетіңіз.

6.Бидай, арпа, сұлы дақылдарын қорғаудың ерекшелігін атаңыз.

7.Қырыққабат, сәбіз, пияз, қияр, қызанақтың зиянды ағзалардан қорғау кешеніне қандай шаралар жатады?

Әдебиеттер 1 Интегрированная защита растений: Фитосанитарные системы и техноло-

гии/ под. ред. Соколова М.С., Чулкиной В.А. – М.: Колос, 2009. 670 с. 2.Системы защиты растений (под ред. Н.В. Бондаренко). -Л: Агропромиздат,

1988. - 367 с.

3.Шапиро И.Д., Вилкова Н.А., Слепян Э.И. Иммунитет растений к вредителям и болезням. - Л: Агропромиздат, 1986. - 192 с.

4 Химическая защита растений/ под ред.Г.С. Груздева. - М.: Агропромиздат,

1987.

5. Бондаренко Н.В., Поспелов С.М., Персов М.П. Общая и сельскохозяйственная энтомология. - М.: Колос, 1983. -416 с. 6.Защита растений от болезней. -М. : Колос, 2001. -248 с.

7.Защита растений от вредителей ( под ред. В.В. Исаичева). – М.: Колос,

2003. – 472 с.

8.Практикум по методике опытного дела в защите растений. - М.: Агропромиздат,1989. - 175 с.

9. Штерншнис М.В., Джалилов Ф.Биологическая защита растений. -

М.:КолоС, 2004 10.Тілменбаев Ә.Т., Жармұхамедова Г.Ә. Энтомология. –Алматы:

Қайнар,1994. -336 б.

11.Сагитов А.О., Джаймурзина А.А., Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д. Ауыл шаруашылық фитопатологиясы.-Алматы: Казмемагру,2000.-215б. 12.Карантин растений в Российской Федерации (под ред. А.С. Васютина и А.И. Сметника). –М.:Колос,2001.- 376 с.

13.Методические указания по учету и выявлению особо опасных вредителей и болезней сельскохозяйственных угодий (под ред. Сагитова А.О., Ажбенова В.К.). - Алматы: «Бастау», 2003.- 48 с.

14.Справочник по защите растений (под ред. Сагитова А.О., Исмухамбетова Ж.Д.). - Алматы: ТОО «РОНД», 2004.- 320 с.

15.Түлеева А.Қ., Әжбенов В.К., Сүлейменова З.Ш., Мұқышов А.А., Алғожина Қ.Б. Ауыл шаруашылық ӛсімдіктерінің зиянкестері және олардан қорғау шаралары: Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2007. -176 б.

16.Методические указания по мониторингу численности вредителей, сорных растений и развития болезней сельскохозяйственных культур.-Астана: Фолиант,2004.-272 с.

17.Справочник пестицидов (ядохимикатов),разрешенных к применению на территории Республики Казахстан. -Алматы: «Анес», 2009. -143 с. 18.Санитарные правила и нормы по хранению, транспортировке и применению химических средств защиты растений // Сб. правил и норм, метод. указаний по токсикологии пестицидов. –Алматы, 2000. -С.59-94.

20.Вредные организмы сельскохозяйственных культур, имеющие карантинное значение для территории Республики Казахстан (справочник). – Алматы: МСХ РК, 2008. -388 с.

21.Ченкин А.Ф. Черкасов В.А. Захаренко В.А. Гончаров Н.Р. Справочник

агронома по защите растений. - М., 1990. - 367с.

Қосымша A

Қазақстанда шектеулі таралған карантиндік объектілері

А. Ӛсімдік зиянкестері:

Шығыс жемірі - Grapholitha molesta (Busck).

Калифорниялық қалқаншалы сымыр - Quadraspidiotus perniciosus (Comst.). Капр қоңызы - Trogoderma granarium (Ev.).

Комсток сымыры - Pseudococcus comstocki Kuw. Американдық ақ кӛбелек - Hyphantria cunea Drury. Жұпсыз жібек кӛбелегі - Lymantria dispar L. (asian race). Қауын шыбыны - Myiopardalis pardalina.

Б. Арамшӛптер:

Жусан жапырақты ойраншӛп - Ambrosia artemisiifolia (L.). Кӛп жылдық ойраншӛп - Ambrosia psilostachya (D.C). Жатаған укекіре - Acroptilon rерens (D.C. ).

Тікенекті алқа - Solanum rostratum Dun. Арам сояу - Cuscuta sp.sp.

Атаулар тізімі 10 желтоқсан 2002 жыл № 1295 Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі бойынша бекітілген.

Қосымша Ә

Қазақстанда таралған аса қауіпті зиянкестер және аурулар:

Азиялық шегіртке -Locusta migratorіа migratoria L. Италияндық шегіртке - Calliptamus italicus L. Мароккалық шегіртке - Dociostaurus maroccanus Thumb. Мақта кӛбелегі - Helicoverpa armigera Hubn.

Ӛрмекші кене - Tetranychus turkestani Ug. et Nic.

Сарышұнақтар: кіші сарышұнақ - Citellus pygmaeus Pall., жирен сарышұнақ - С. major Pall., қызылжақты сарышұнақ -С. erythogenus Br., сары түсті құмтышқан - C.fulvus Licht., тышқан тәрізді кеміргіштер: үй тышқаны -

Mus musculus L., орман тышқаны - Apodemus sylvaticus L., дала тышқаны - A. agrarius Pall., бас сүйегі жіңішке сұртышқан -Microtus gregaiis Pall., кәдімгі сұр тышқан - Microtus gregaiis Pall.

Астық сұр кӛбелегі - Apamea anceps Schiff.

Гессен шыбыны - Mayetiola destructor Say. 3иянды бақашық - Eurygaster integriceps Put.

Астық қоңыздары: айқышты қоңыз - Anisoplia agricola Poda., кузька қоңызы -Anisoplia austriaca Hdst., әдемі қоңыз - Anisoplia segetum Zoubk.

Дәнді дақылдардың аурулары: сабак таты (қ. Puccinia graminis Pers. f. sp. tritici Erikss.ct. Henn.), қоңыр таты (қ. Puccinia recondita Rob. ex. Desm. f.sp. tritici син. P. triticiana); сары таты (қ. Puccinia striiformis West. син. P. glumarum Erikss. et. Henn.), тәждітаты (қ. Puccinia coronata Corda f. sp. avenae), септориозды-гельминтоспориоздық дақтылық (қ. Septoria nodorum Berk; S. tritici Rob. et. Desm.; Helminthosporium tritici repent is Nisik; H. sativum P.K. et В.);

Картоп колорад қоңызы - Leptinotarsa decemlineata Say.

Атаулар тізімі 13 тамыз 1993 ж. № 697, 26 караша 2001 ж. № 1518, 23 караша 2005 ж. №1157 Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешімі бойынша бекітілген.

Қосымша Б

Аса қауіпті зиянкестер және ауруларға қарсы химиялық ӛңдеу үшін қолданатын фитосанитарлық нормативтер

Қосымша В

Химиялық ӛңдеу үшін ауыл шаруашылық жерлерде зиянкестер және аурулар санының фитосанитарлық нормативтері («Методические указания по мониторингучисленности вредителей, сорных растений и развития болезней сельскохозяйственных культур», 2004 бойынша).

Кестенің басы

Саяқ шегірткелердің экономикалық зиян келтіру шегі (ЭЗШ) 1 м2 5-10 Дернәсіл (кӛктеу-түптену).

Күздік дәнді дақылдардың ӛскіндерінде күздік кӛбелектің жұлдызқұрттарының ЭЗШ 2-3 дана/м2; жүгері ӛскіндерінде, мақта, қант қызылшасында 0,5-2 дана/м2 және 0,2-0,5 дана/м2 ӛскін тығыздығы қалыптасканнан кейін; картоп ӛскіндерінде - 5-10 дана/м2.

Ӛсімдікте 1-2 карадрин жұлдызқұртының ЭЗШ 50% қоныстанғанда, немесе ӛсімдікте 3 жұлдызқұрт 30% қоныстанғанда.

Шалғын кӛбелегінің ЭЗШ 5-10 жүлдызқүрт м2. Кӛбелек екі ұрпақ береді, оның ішінде біріншісі немесе кӛктемгі маусым шілде дамиды, екіншісі немесе жазғы тамыз-қыркүйек. 1 м2 5 дамып жатқан жұмыртқа ЭЗШ құрайды 5 жұмыртқа салғанда немесе 10 ӛсімдіке 5 жұмыртқа, ӛсімдікте 17-18% жұмыртқа.

Бидай трипсінің ЭЗШ түтіктену масақтанудың бастапқы кезеңінің - 100 дарақ/10 қаққышпен қаққанда, сабақта 8-10 трипс; дәннің толысу кезеңі -40-50 дернәсіл/масаққа.

Күздік дақыл үшін түптену фазасында сүлікше коңыздың ЭЗШ – 40-50 қоңыз 1 м2, жаздықтар үшін- 10-15. Ӛсімдіктің түтіктену масақтану кезеңінде 0,5-1,0 жұмыртқаны құрды немесе бір ӛсімдікке бір дернәсіл.

Кӛктемде барылдақ қоңыздың ЭЗШ 1 м2 2-3 дернәсіл, күзде м 1 -2 дернэсіл; астық дақылдардың сүттене балауызданып пісу кезеңіде 8-10 қоңыз м2.

Бидайдың кӛктеу кезінде астыктың жолақты бүргесінің ЭЗШ 300-400 қоңыз 100 қакышпен қақканда немесе 300-400 коңыз/м2. Сонымен қатар кӛп жылдық астық шӛптерін, қант қызылшасының кӛгіне, қышаға, қырыққабатқа зиян келтіреді.

Қаққышпен 100 рет сермеп қаққанда егеуіштердің ЭЗШ – 40-50 дана.

Бидайдың түтіктену - масақтанудың бастапқы кезеңінде ӛсімдік битінің ЭЗШ - сабаққа 10-20 дарақ немесе 10% қоныстанғанда.

Швед шыбыны. Солтүстік аймақтарда 3, оңтүстік аймақтарда 5 ұрпақ береді. ЭЗШ - бидайдың ӛскіндер - түптену кезеңінде қаққышпен 100 рет қаққанда 4050 шыбын (6-10% негізгі сабақтардың зақымдалуы); 100 сабаққа 6 дернәсіл, арпада 1-ші ұрпақпен сабақтардың 5-7% зақымдалуы, 2-ші ұрпақпен дернәсілдермен дәндердің 11% закымдалған. Сұлыда

сабақтардың 5-6% (1-ші ұрпақ), дәндердің 15-20%) (2-ші ұрпақ), қаққышпен 4 рет қаққанда 1 шыбын.

Түптену кезеңінде сабақ бүргесінің ЭЗШ -қаққышпен 100 рет сермеп қаққанда З0 қоңыз, негізгі сабақтың 10% зақымдалуы.

Жаға шыбынының ЭЗШ - 40 дернәсіл/м2.

Күріш құмытысының ЭЗШ – кӛлемі 0,5 л 1 үлгіде 5 дернәсілден кӛп.

Арпа үнгі шыбынының ЭЗШ - екі ӛсімдікке бір дернәсіл.

Дұлығар санының ЭЗШ - 2 дана/м2

Лептестерияның ЭЗШ - 60 данадан кӛп/м2

Асбұршақтың шанақтану кезеңінде дән қоңызының ЭЗШ - қаққышпен 10 рет қаққанда 15-20 қоңыз.

Түйнек бізтұмсықтарының ЭЗШ-1 м2 ӛскіндерде 10-15 қоңыз.

Асбұршақтың шанақтану және кейінгі кезеңдерінде ӛсімдік битінің ЭЗШ -20% ӛсімдіктің әлсіз қоныстануы, немесе қаққышпен 100 рет каққанда 250-300 ӛсімдік биттері.

Жоңышқаның шанақтану және сабақтану кезеңінде фитономустың ЭЗШ - қаққышпен 100 рет қақканда 100 қоңыз, 1 м 23-8 қоңыз.

Тұқымдық жоңышқаның шанақтанудың басы мен сабақтану кезеңінде қандаланың ЭЗШ -каққышпен 100 рет каққанда 100 қандала немесе 1 м2 5- 15 қандала.

Тұқымдық жоңышқаның шанақтанудың кезеңінде жуанаяқтының ЭЗШ - қаққышпен 10 рет қаққанда 10-20 дарақ.

Беденің ӛскіндер ӛсу кезеңдерінде түйнекті бізтұмсықтардың ЭЗШ - 5-10 қоңыз/м2, 10-15% зақымдалған жапырақ; асбұршактың ӛскіндер кезеңінде 1015 коңыз/м 2

Тихиустың ЭЗШ - тұқымдык жоңышканың шанақтану және сабақтану кезеңінде 1 м 2 5-8 қоңыз.

Қызылшаның 2-3 нағыз жапырақтары түзілгенше кәдімгі кызылша бізтұмсығының ЭЗШ - 1 м 2 0,2-0,5 қоңыз

Күнбағыстың, қант қызылшасының ӛскіндерінде қызылшаның сұр бізтұмсыктарының ЭЗШ - 1 м 2 0,2-0,3, 2-4 жұп нағыз жапырақ кезеңінде - 0,5- 0,6 қоңыз.

Қызылша сабақ жегішінің ЭЗШ - 2 дарақ м2.

Қызылша бүргесінің ЭЗШ (ӛскіндер-қос қүлақ кезеңі) - 1м2 10 коңыздан кӛп 25-30 ӛсімдікке; сирек ӛскіндерде 1м2 3-5 қоңыз.

Ӛскіндерде сауытты қоңыздардың ЭЗШ - 0,7-1 дана/м 2, 4-5 жұп нағыз жапырақ кезеңінде ӛсімдіте 10 дернәсілден кӛп.

Қызылша кіші қоңыздарының ЭЗШ - ӛскіндер пайда болғанша -1м2 қатарға 20 коңыз немесе 300 қоңыз/м2

Ӛрмекші кененің ЭЗШ ӛсімдіктің 10% қоныстанған және даму дәрежесі 1-1,5

балдардан жоғары.

Мақта кӛбелегінің ЭЗШ 100 ӛсімдікке 8-10 жұмыртқа және жұлдызқұрт, карадриналар - бір ӛсімдікке 1-3 жұлдызқұрт егістікте 50-30% ӛсімдік қоныстанғанда.

100 жапырақта ӛсімдік биттерінің ЭЗШ 50 дарақ, темекі трипсі 100 жапыраққа 40 дана.

Бүргелер ЭЗШ - 1 ӛсімдікте 2-3 қоңыз (тамыржемістердің ӛскіндері), 1 м2 20-30 коңыз

Қырыққабат битінің ЭЗШ - қаудан түзілер кезеңінде қоныстанған ӛсімдіктер 5- 10%.

ЭЗШ - 1 м 1-2 қандала, 1 ӛсімдікте 0,2 қандала (тамыржемістердің ӛскіндері), 1 м 5-8 кандала (қыша ӛскіндері).

Рапс гүл жемірінің - ЭЗШ 1 ӛсімдікте 6-8 қоңыз (шанақтану басы).

Қаудан калыптасқан кезеңде егеуіш ЭЗШ - 1 ӛсімдікте 2-5 дернәсіл.

Жапырақ мутовкасының ЭЗШ - кем дегенде 5% ӛсімдікде жұмыртқа табылса, қырыққабат қауданның байлану кезінде ӛсімдікте 5-10 дана құрт табылса.

Шалқанның ақ кӛбелегінің жұлдызқұрты ЭЗШ 1 ӛсімдікте 3-5 жұлдызқүрт немесе жапырак бетінің 25% жойылуы.

Қырыққабат күйелер ЭЗШ - 1 ӛсімдікте 2-5 жұлдызқұрт 10% қоныстанған ӛсімдіктер (жапырақ шоғырлану және қауданның байлану кезеңдері).

Күйе кобелектерінің ЭЗШ - 1 ӛсімдікте 1-3 жұлдызқұрт, ӛсімдікте 5% қоныстанған, 1 м2 5-8 жұлдызқұрт (ерте қырыққабат).

Қырыққабат шыбынының ЭЗШ - жапырактың қос құлақтану кезеңінде бір әсімдікте 5-6 дернәсіл, қаудан байлана бастағанда 7-8 дернәсіл.

Колорад қоңызының ЭЗШ - ӛскін кезеңінде картоп түптерінің қоныстануы 0,5- 2%. Қыстап шыққан коңыздардың және дернәсілдердің ЭЗШ - 1 ӛсімдікте 20 дернәсіл, 5-8% қоныстанған түптер (шанақтану-гүлдеу).

Жапырақ биттерінің ЭЗШ - шанақтардың ашыла басталуы кезеңінде және кейін жапырақтарда 10-15% қоныстанған биттер.

Алманың қанқызыл битінің ЭЗШ - 100 ӛркендеу колониясы.

Жеміс кенелерінің ЭЗШ - 1 жапырақта бүршік жарғаннан жеміс ӛскенге дейін 3-5 дарақ.

Долана кобелегінің ЭЗШ -1 ағашта бүршік жарғанға дейін 3-5 ұя; бүршік жарғаннан кейін 10-15% зақымдалған жапырақтар, немесе 8-12 жұлдызқұрт.

Жібек кӛбелегінің ЭЗШ - 1 ағашта бүршік жарғанға дейін 0,5-1 жұмыртқа болса; бүршік жарғаннан кейін 10-15% зақымдалған жапырақтар; 3 м бӛрікбасында 2-3 жұмыртқа болса (шанақтың даралануы).

Алма күйесінің ЭЗШ - гүлденуге дейін 1 м бұтақта 0,5-1 қалқанша.

Долананың шеңберлі күйе кӛбелегінің ЭЗШ - жаздың ортасында 1-2 мина.

Жеміс жемірінің ЭЗШ - зақымдалган түйіндер 10% (гүлдеудің соңы); 100 жемісте 2-5 жұмыртқа, немесе 2-3% зақымдалған жемістер.

Қарлығанның қан кӛбелегінің ЭЗШ - гүлдегеннен кейін гүл шоғыры 2-5% қоныстанған.

Бүлдірген кенесінің ЭЗШ - түптердің 15-20% 2 балдық қоныстанған.

Жүзім шоғының жапырақ ширатқыш кӛбелегінің ЭЗШ - 100 шоқпарбаста 4-6 жұмыртқа және дернәсіл.

Дәнің бізтұмықтармен және кенелермен залалдану дәрежесін 3 балдық шкала аркылы сипаттайды:

1 бал - әлсіз залалданған, 1 кг дәнде 1-5 бізтұмсықтар және 20 кенеден кем емес анықталған;

2 бал - орташа залалдану, 6-10 бізтұмсықтар және 20 кенеден кӛп; 3 бал - қатты залалдану, 10 бізтұмсықтан кӛп табылған, ал кенелер ӛте

кӛп, оларды санау ӛте киын, ӛйткені олар кигіз сияқты тегіс қабат түзген.