1. ГЛОССАРИЙ

Берілген ОӘМ сәйкесінше анықтамасы бар келесі терминдерді қолданады:

Сиректілік– барлығының және әрбіреуінің тілегін қанағаттандыру үшін ресурстардың жеткіліксіз болу жағдайы.

Экономика(грек. оikos және nomos- шаруашылық жүргізу ережесі, заңы) – шаруашылық туралы, адамдардың оны жүргізу тәсілдері, өндірістегі өзара қарым-қатынастары, тауар айырбасы, шаруашылық процестердің өту заңдылығы туралы ғылым.

Макроэкономика(грек. macros) – ел экономикасына, жалпы шаруашылығына түгелдей қатысты үлкен, өте ірі, макрокөлемді экономикалық құбылыс пен процестерді зерттеуге арналған экономика ғылымының бір тармағы, бөлігі.

Микроэкономика– аз ауқымды экономиканың процестер, субъектер, құбылыстар негізінде кәсіпорындарды, фирмаларды, кәсіпкерлерді олардың өзара шаруашылық – экономикалық қатынастарын зерттейтін экономика ғылымының бір бөлігі.

Еңбек– адамның еңбекке қабілеттерінің жиынтығы (физикалық, ойлау, нервтік) түрінде қарастыратын жұмыс күші.

Капитал– кең мағынасында – табыс әкеле алатын мүмкіндіктердің жиынтығы, не болмаға тауар өндіруге, қызмет көрсетуге жиналған қорлар; тар мағынасында – іске жұмсалған өндіріс құралдары ретінде жұмыс атқарып отырған табыс көздері.

Табиғи ресурстар– бұл конструкторлық қайта өңдеусіз (егістік жерлер, пайдалы қазбалар, орман, судағы биомасса, балық қорлары) натуралды жағдайда өндіруге қолданатынның (немесе қолданғанның) барлығы.

Тауардың немесе көрсетілетін қызметтің альтернативті құны – бұл талап етілетін сол уақыт пен ресурстарды қол жеткізерлік барлық альтернативалық қызметтердің ішінен ең жақсымен жұмыс істеу мүмкіндігі жоғалған көзқарасы жағынан өлшенген құны.

Экономикалық тиімділік– әдетте іс-әрекеттің ақшалай табысының, оны орындауға жұмсалған ақша қаражатының айырмасы мен есептелетін экономикалық іс-әрекеттің тиімді нәтижесі.

Кәсіпкерлік– заңды және жеке тұлғалардың пайда табуға бағытталған тәуелділікпен және өздерінің мүлік жауапкершіліктерін атқаратын ынталы дербес шаруашылық қызметтері.

Сұраныс– тауарлы шаруашылыққа тән айырбастау мен сату жүйесінде нарықтық экономиканың күрделі ұғымы.

Ұсыныс– белгілі бір келісімге орай сатушының тауар сату, қызмет көрсету ниетін білдіреді.

Сұраныс заңы – принцип, оған сәйкес түрлі тепе-теңдік шарттарда тауар бағасы мен бұл тауарға сатып алынатын сұраныс көлемінің арасындағы кері байланыс болады.

Нарық шығыны – тауардың ұсыныс көлемі берілген бағада оның сұранысың көлемінен артқан кезіндегі жағдай.

Игілік– тұтынушылардың молшылық деңгейін көбейтетін тұтынушы сұранысының болжанатын қанағаттану мен белгілі тұрақты әкелетін тұтынудың кез-келген объектісі.

Тиімділік– тұтыну кезінде тұтынушының қанағаттану дәрежесін білдіреді, сатып алушыларды игілік пайдасы дейді.

Ординалистті пайда– игіліктерді теруге (қатарлы) сәйкес қандай да бір қатар, белгілі бір кезектілік.

Кардиналистті пайда– тұтыну сипаттамасының мөлшерінде (сандық) молшылық деңгейі мен бағадағы айырмашылықты сипаттайды.

Шекті пайда– берілген түрдегі игілік мөлшерін қосымша тқұтыну кезінде алынатын мошылық деңгейін қосымша көбейту.

Шекті пайданың төмендеу принципі– біркелкі тұтынылған игіліктер мөлшері коп болған сайын, соншалықты шекті пайда төмендейді.

Ординалистті теория– игіліктер терімін зерттеу заңдылығын, кезектілігін анықтау, таңдау кезіндегі қатары және құру қатынасын білдереді.

Талғамсыз қисығы– бұл себет терімдерінің нүктелерін қосатын қисық.

Тұтыну шығындары – (берілген игілік мөлшерінің құны) игілікті алу үшін ақша құралдарының шығындалуын білдіреді.

Алмастыру әсері – бұл бағасы түсіп бара жатқан тауарды алмастыру тенденциясы

Гиффин тауары– тауарлар, мұнда бағаның өсуі кезінде төмен тауардың сұранысы өседі

Ақша мультипликаторы– егер ақша базасы бірлікке өссе, мемлкеттегі ақша мөлшері қаншалықты өсетіндігін көрсетеді.

Инфляция(құнсыздану) – сапасы артпай-ақ тауар менкөрсетілетін қызмет бағаларының өсуінен туындайтын ақшаның құнсыздануы.

Ұлттық валюта бағамы– шетелдік валюта бірлігінен айырбас кезінде ұлттық валютаның неше бірлігін алатындығын көрсетеді, отандық валюта бірлігінде көрсетіледі.

IS үлгісі– кейнсиандық концепция игілік нарығында тепе-теңдікке жеткен кездегі ұлттық табыс пен ставка пайызының мәнінің үйлесуін білдіретін нүктелер жиынтығы.

LM үлгісі- кейнсиандық концепция ақша нарығында тепе-теңдікке жеткен кездегі ұлттық табыс пен ставка пайызының мәнінің үйлесуін білдіретін нүктелер жиынтығы.

Монетарлы саясат- мемлекеттің экономикалық саясаты, негізінде ақша айналымын, деңгейін және мемлкеттегі барлық банктік жүйесінің тұрақтандыруына бағытталған орталық банк түрінде болады.

Инветиция мультипликаторы– табыстың өсуі мен бұнымен шақырылған инвестиция көлемінің өсуі арасындағы қатынасты білдіретін коэффициент.

Өгермелі валютаның бағамы– валюта нарығында ұсыныс пен сұраныс заңында ескертілген, түрлі мемлекеттердің валюта бағамы арасындағы еркін алмасу қатынасы.

Тұтынуға шекті бейімділік–қызмет пен тауар шығынының өгеру үлесі.

Ұсыныс жиынтығы– тауар мен қызметтерге орташа бағаны әрбір мүмкін деңгейде сатылатын және ұсынылатын ұлттық өнімнің нақты көлемі

Сұраныс жиынтығы– орташа бағаның түрлі мүмкіндік деңгейі кезінде тұтынушылар, кәсіпорындар, үкімет барлығы бірге төлеуге дайын ұлттық өнімнің нақты көлемі.

Жалпы ішкі өнім(ЖІӨ) – белгілі бір уақыт аралығында (әдетте жылдық мерзімде) ел ішіндегі өндірілген ақтық өңделген тауарлар мен көрсетілген қызметтердің жалпы құны.

Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) – кең тараған жиынтық қорытатын макроэкономикалық көрсеткіш.

Баға индексі– белгілі бір мерзім ішінде баға динамикасын (өсуі мен азаюын) бейнелейтін көрсеткіш; тауар бағасының орташа деңгейінің уақытқа байланысты немесе аймақтық ауқымда салыстырмалы өзгеруін білдіреді.

Макроэкономикалық тепе-теңдік– өзінің бюджеттік шектеу шегінде экономикалық субъект болып белгіленген шаруашылық жоспары барлық нарықта бірге орындалатындай болатын жағдай.

Төлем балансы– ақша қаражатының төлем ретінде бір елден екінші елге ауысуын бейнелейтін кесте, ведомость.

Жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздар санының жұмысшы күштер санына қатынасы, пайыз мөлшерінде.

Фискалдық саясат, қазыналық саясат – халықтың жұмыспен қамтамасыз етілуіне, инфляцияға қарсы жалпы ұлттық өнімді молайтуға бағытталған үкіметтің мемлекеттік бюджет, мемлкеттік шығын және салық салу жөніндегі саясаты.

Экономикалық өсу– интенсивьі (тиімді, сапалы) және экстенсивті (сан жағынан көбею, ұлғаю) факторлардың әсерінен белгілі бір уақыт ішінде қол жеткен өндірістік және өндірістік емес мақсатта өнім шығару мен қызмет көрсетудің өсу көлемі, ұлғаюы.

2. ДӘРІСТЕР

Дәріс сабағының құрылымы:

Дәріс: Микро және мкроэкономикалық талдаудың пәні, мақсаттары және әдістері

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Микро және макроэкономикалық талдау пәні

2. Негізгі экономикалық субъектілер және микро және макроэкономикалық талдаудың айналымындағы нарықтар

3. Микро және макроэкономикалық талдаудың әдістемесі

1. Қоғам адамзатының өмірі үздіксіз тұтынумен байланысты, бірақ өндірілген нәрсені ғана тұтынуға болады. Сондықтан адам ылғи да өндіріс пен тұтынудың қайшы бірлігінде тұрады. Тұтыну адам тілектерімен байланысты, ал өндіріс өндіріс ресурстарының болуымен байланысты. Адамдардың тілектері мен қажеттіліктері тез өсіп келеді. Бұның бәрі қажеттіліктің жоғарлау заңының күшінде жүреді.Ресурстар ылғи да шекті, демек олар сирек.

Сиректілік – барлығының және әрбіреуінің тілегін қанағаттандыру үшін ресурстардың жеткіліксіз болу жағдайы. Сиректік тұрақты жағдай болғандықтан, сиректік шартында адамдардың қызметі мен сиректілікті оқыту үшін экономика атты ғылым өзінің жігерін арнайды.

Экономика(ойкос, номос) – адамдардың өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін сирек ресурстарды қолдана отырып жасайтын таңдауларын зерттейтін ғылым. Демек, экономиканың заты ақша емес, материалдық игілік емес, адамдар, олардың қызметі және таңдау болып келеді.

Макроэкономика– экономиканың дамуын бір тұтас ретінде зерттейтін экономика ғылымының саласы. Экономиканың дағдарыссыз дамуы үшін шарттарды қамтамасыз ету, ресурстардың максималды қолданылуы, сонымен қатар жұмыссыздық мәселелерін шешу,инфляция деңгейінің минималдануы, төлеу балансының теңдігі макроэкономиканың кілтті міндеттері болып келеді.

Макроэкономикалық үлгілер және көрсеткіштер эндогенді (ішкі) және экзогенді (сыртқы) айнымалылар түрінде айқындалады. Біріншілер экономикада бекітілген процестерді бейнелейді: ұлттың өндірісінің деңгейі, жұмысбастылық және жұмыссыздық деңгейі, ұлттық валюта бағамы. Екіншілері фискалды және монетарлы саясатты жүргізу жолымен сыртқы әсердің нәтижесін бейнелейді: салық салу деңгейінің өзгеруі, мемлекеттік шығындар көлемі және т.б.

2. Қорлар мен ағымдар айналым ағымдар үлгісінің негізі болып келеді. Экономикалық процестердің жүруінде оның қатысушылары арасында айырбас жүреді. Бұл үй шаруашылығы, фирма (кәсіпорын), мемлекет және шетел сияқты экономикалық агенттер. Макроэкономикалық айналымға үш негізгі нарық қатысады: ресурс нарығы, өнім (тауар, қызмет) нарығы, қаржы нарығы.

Микро және макроэкономикалық талдаудың заты экономикалық субъектілердің мінез-құлқы болғандықтан, мемлекет микро және макроэкономикалық талдауда бақылау әдісіне ерекше көңіл бөледі. Адамдардың өндіруші және тұтынушы, сатып алушы және сатушы түрінде мінез-құлқын бақылау туралы айтылады. Бұл олардың қызметінің заңдылығын, мінез-құлқын анықтайтын факторларын айқындауға мүмкіндік береді.

3. Экономиканың ғылым ретінде маңызды әдісі абстракциялық әдісі болып келеді. Бұл әдісті нарық механизмін, оның құрылымдық элементтерін, сатып алушылар мінезін және сатушы және т.б. зерттеу кезінде микро және макроэкономикалыұ талдау кеңінен қолданады.

Тақырып 2. Сұраныс және ұсыныс теориясын талдау негізі

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Сұраныс және оның факторы. Сұраныс функциясы.

2. Ұсыныс және оның факторы. Ұсыныс функциясы.

3. Сұраныс пен ұсыныстың өзара байланысы. Нарық тепе-теңдігі.

4. Сұраныстың баға бойынша икемділігі: түсінігі, түрлері, факторлары. Нүктелік және доғалық икемділік.

5. Сұраныстың баға бойынша қиылысқан икемділігі. Сұраныстың кіріс бойынша икемділігі.

6. Ұсыныс икемділігі: түсінігі, өлшемі, факторы. Уақыт бойынша ұсыныс икемділігінің үш периоды.

1. Экономика нарығы апат ретіндегі үлгі түрінде шығып тұратын күрделі механизмді білдіреді, оның негізінде ұсыныс пен сұраныс үлгілерін нарықтық реттеу жатады.

Сұраныс («D») деп тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып алу қабілетін айтады.

Сұраныс көлемі – сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғандағы, әр түрлі бағамен сатып алынатын тауардың санын көрсетеді.

Сұраныс бағасы – бұл сатып алушының белгілі тауар және қызмет мөлшеріне төлеуге дайын максималды бағасы. Сұраныс көлемі мен сұраныс бағасы арасында сұраныс заңында білдірілген анықталған байланыс бар.

Сұраныс заңы– принцип, бұған сәйкес түрлі тең шарттар кезінде тауар бағасы мен осы тауарға тұтынушылық сұраныстың шамасы арасында кері байланыс болады. Бұл бағаның түсу кезінде сұраныстың өсуін және сұраныс төмендегенде бағаның өсуін білдіреді.

2. Ұсыныс («S») – сатушылар берілген уақытта берілген баға бойынша сатуға ұсынуға дайын тауар мөлшері.

Ұсыныс көлемі түрінде құрастырылатын шарттар ұсыныс факторлары деп аталады.

Ұсыныс факторлары:

1. Бір тауар бағасы (Р);

2. Басқа тауарларға бағалар – комплименттер () және субституттар ();

3. Өндіріс шығыны және технология деңгейі (С);

4. Салықтар және субсидиялар (Т);

5. Өндірістің объективті (сыртқы) шарттары (N);

6. Өндірушілердің күтуі (Е)

Болжау функциясы «S» шамасының оны анықтайтын факторларға тәуелділігін бейнелейді:

Q^S = f (Р, Р^s₁ … Р^s_n, Р^c₁ …Р^c_m, C, N, E, T)

Ұсыныс функциясы бағадан:

Q^S = f (P)

3. Ұсыныс пен сұраныстың өзара байланысы, олардың түзетуші бағалық механизмнің және бәсекелестің негізінде жүзеге асырылады. Бұл нарықтағы тепе-теңдікке баға құрылуына әкеледі.

Нарықтағы тепе-теңдік– бұл тауар сұранысы оның ұсынысына тең болған кездегі нарық жағдайы.

Тепе-тең баға (Р_) – бәсеке күштерінің әсері нәтижесінде сұраныс пен ұсынысты теңгеретін баға.

4. Бір өлшемнің реакциялық мөлшері басқаға өзгеруі икемділік деп аталады.

Икемділік зерттегелі отырған сұраныс функциясының факторы 1 пайызға өзгерсе, онда сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді. Мысал ретінде баға бойынша сұраныс икемдігін немесе сұраныстың бағалық икемділігін айтуға болады.

Егер бағаны Р, ал сұраныс көлемін Q деп белгілесе, онда сұраныстың бағалық икемділігінің көрсеткіші Ep тең болады:

(3.1)

Мұндағы ΔQ – сұраныс көлемінің өзгеруі, %; Р – бағаның өзгеруі, %; «Р» индексінде икемділік баға бойынша қарастырылатынын білдіреді.

5. Тауарлар бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын болғандықтан, бір тауардың бағасының өзгеруі, екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етеді. Бұл байланысты анықтау үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі көрсеткішін енгіземіз. Қиылысқан икемділік коэффициенті – А тауарына сұраныстың пайыздық өзгерісінің Б тауардың бағасының пайыздық өзгеруіне қатынасы:

Мұнда «с» индексінде қиылысқан икемділікті (ағыл. Cross) білдіреді. Коэффициент мәні қандай тауарға байланысты қарастырылатынына байланысты –өзара алмастырушы немесе өзара толықтырушы.

Тақырып 3. Тұтынушының таңдау теориясын талдау.

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Тұтынушының таңдауы және игілік пайдасы.

2. Бюджеттік шектеулер және талғамсыз қисығы.

3. Тұтынушы оптимумы. Ішкі және бұрыштық шешімдер.

4. Табыс әсері және алмастыру әсері.

5. «Табыс – тұтыну» сызығы және Энгель қисығы.

6. «Баға – тұтыну» сызығы. Дара және нарық сұранысының қисығын құру.

Оқулықтың алдыңғы тарауларында сұраныс заңы мен ұсыныс заңы, олардың икемділігі, демек түрлі факторлардың әсерінен ұсыныс пен сұраныстың өзгеру дәрежесі қарастырылды. Бұл дәріс тақырыбында біз сұраныс теориясын тұтынушы (сатып алушы) мінез-құлқы түрінде баяндауды жалғастырамыз. Нарықтағы сұраныс – бұл игілікті сатып алу арқылы қанғаттандыратын біздің қажеттіліктеріміз. Қандай әдіспен біздің қажеттіліктеріміз белгілі сұраныс мөлшеріне айналады? Көптеген игіліктердің ішінен бізді қанағаттандыратынды қалай таңдаймыз? Бұл сұраққа осы тұтынушы мінез-құлқы теориясы жауап береді. Бұл теорияда тұтынушы мінез-құлығының жалпы моделі құрылады.

Тұтынушы мінез-құлқы – бұл бар бағаның есебінде игілікті таңдау жүргізетін тұтынушының нарықтық сұранысын құратын процесс.

Біздің тұтыну үшін тауар және қызметті таңдау, демек тұтынушы сұранысы, алдымен біздің қажеттілігімізге және талғамызға, әдеттерімізге, дәстүрімізге, демек біздің қалауымызға байланысты.

Тұтынушы қалауы - бұл қандай да бір игіліктің басқалардан артықшылығын мойындау, демек бір игілікті басқалармен салыстырғанда жақсырақ деп мойындау.

Тұтынушы қалауы субъективті болып келеді. Таңдалынатын әрбір игіліктің пайдалығының бағасы да субъективті болып келеді. Бірақ тұтынушы таңдауы тек қана оның қалауымен ғана емес, сонымен қатар таңдалынатын өнімнің бағасымен және оның табысымен анықталады. Дара тұтынушының ресурстары экономика масштабтарындағыдай шектелген. Тұтынушы қажеттіліктерінің тәжірибелік шексіздігі және оның ресурсының шектеулігі түрлі комбинациядан игілікті таңдау қажеттілігіне, демек қажетті тұтынушы таңдауына әкеледі.

Тақырып 4. Өндіріс шығыны және экономикалық пайда

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Шығын және пайда: экономикалық және бухгалтерлік тәсілдеме.

2. Фирманың қысқа мерзімді шығындар: түрлері, динамикасы, өзара байланысы.

3. Изокоста.

4. Ұзақ мерзімді периодтағы шығындар функциясы.

Нарықтық экономиканы қызмет ету шартында кәсіпорындарда өндірістік тауар бағасы екі негізгі бөлімнен тұрады: табыс және өндіріс шығындардың құны.

Баға – қызмет немесе тауар бірлігіне алынатын немесе төлінетін ақша мөлшері.

Кәсіпкерге тұратын тауар капитал шығындарымен өлшенсе, қоғамға тұратын тауар еңбек шығынымен анықталады. Сондықтан тауар өндірісінің шығыны оның бағасынан төмен, демек капитал шығынынан бөлек еңбек шығынын қосатын нақты өндірістік шығындар. Тауар бағасы мен кәсіпкерлік капитал шығындарында көрсетілген айырмашылық кәсіпорын табысын құрайды.

Пайда – табыстың тауар өндіруде, қызмет көрсетуде жұмсалған шығыннан алған сомасы.

Өндірістік шығындары – өнім өндіруге жұмсалған жанды еңбек пен затқа айналған еңбек шығындарының жиынтығы.

Экономист өндіріс шығынын фирманың қаржылық балансы қызықтыратын бухгалтер секілді қарастырмайды. Бухгалтерлер фирманың қаржысына өткенге шолу көз қарасымен бейімделген, себебі оларға өткенде фирманың қызмет тиімділігін бағалауға және активтер мен пассивтерге қадағалау жүргізуге тура келеді.

Экономистер мен басшылықтар, керісінше, фирманың болашағына қызықтырылады. Олар алдағы шығындардың, оларды азайту және рентабельдікті жоғарлатудың қамын ойлайды. Демек, олар айқынсыз шығындармен қызығу қажет. Айқынсыз шығындар – фирма ресурсын жаксырақ қолдану мүмкіндігін жіберумен байланысты шығындар. Айқынсыз шығындарға фирмамен өндірілетін анық шығындар кіреді, бірақ олармен шектелмейді.

Тақырып 5. Өндірістің ресурстық факторлары. Ресурс нарығында баға белгілеу.

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Өндірістік факторлар нарығындағы үйшаруашылығы

2. «Табыс – демалыс» үдгісіндегі талғамсыз қисығыжәне бюджеттік шектеулер

3. Еңбек пен демалысқа тәуелді еңбек ұсынысы

Қазіргі экономикалық ғылымда бағаның көтерілуіне байланысты жалдамалы қызметкерлердің еңбекақылары көтеріңкі жағдайларда төленеді. Еңбек шығындарын бағалау әдістерінің тәуелділігіне қарай уақыттылы (сағаттық, күнделікті, жұма сайынғы, ай сайынғы), істелген жұмыс мөлшеріне, аккордты және т.б. ақының түрлерін қолданады.

Еңбекақыны номиналды және нақты деп бөлуге болады. Номиналды еңбекақы деп – жалдамалы қызметкерлерден алынған ақшаның сомасын айтады. Ал нақты еңбекақы деп – тауар мен қызметтің жиынтығын айтады. Көптеген дамыған мемлкеттердің тұрғындары үшін еңбекақы өмір сүрудің негізгі көзі болып келеді, негізінде ол ұлттық табыстың 2/3-3/4 құрайды.

Еңбекақы деңгейіне әсер ететін негізгі фактор еңбек ресурстарын қолдану тиімділігі болып келеді. Ол алдымен «еңбек өнімділігі» тік көрсеткішімен өлшенеді. Өз кезегінде, еңбек өнімділігіне басқа өндірістік ресурстарды қолдану тиімділігі әсер етеді – қор қайтарылуы, материл қайтарылуы.

Мақсатты оңтайландыру үшін өндіріс факторының бағасы олардың сапасын бейнелейді деп есептейік ( бірақ шындығында бұл ылғи да ақиқат бола бермейді). Мысалы, еңбек сапасы физикалық денсаулыққа, жалпы және арнайы білімге, өндірістік тәжірибесіне және т.б. тәуелді. Кейде құнды өлшенуге әрен берілетін факторлар болады (көбінесе коллективтегі әлеуметтік-психологиялық климат, өнегелі құндылық), бірақ олар үлкен роль ойнады.

Жетілген бәсекелес шартында еңбек бағасы кез-келген басқа тауарға сәйкес құрылады. Бұл дегеніміз барлық қызметкерлер бірдей еңбекақы алады, ол олардың қандай фирмада жұмыс істейтініне тәуелсіз болып келеді және бұл фирмамен алдында берілген мөлшер түрінде қабылданады. Сондықтан жеке фирма үшін еңбек ұсыныс абсолютті икемді. Жетілген бәсекелестік шартында еңбекақы деңгейінің өзі максималды - шекті өндіріс теориясына сәйкес жұмысшы толық еңбек өнімін алады: МRC = w_c. Сондықтан фирманың еңбекке шекті шығыны еңбекақыға тең. Еңбекақы деңгейі фирманың мінез-құлқына байланысты болмаған жағдайда, кәсіпкерліктен тек қана жалданатын жұмысшылар мөлшері тәуелді болады. Әрбір адам дилемма алдында тұр: көбірек жұмыс істеу немесе көбірек демалу. Құрылған жағдай өзгерген кезде ол өткір бола бастайды. Мысалы, біз 24 сағатта алатын қазіргі уақыттағы максималды табыс В долл. тең. Тәулігіне максималды сағат саны, әрине 24. Бұдан, біздің «табыс-бос уақыт» бюджеттік шегімізді АВ тік сызығымен көрсетуге болады. В нүктесін шешім ретінде қабылдауға болмайды, себебі қысқа мерзімде немесе ұзақ мерзімде болсын тәулігіне 24 сағатты ешкім жұмыс істей алмайды.

Еңбек – өзіндік тауар. Фактілі түрде жалданған қызметші емес, оның жұмыс уақыты сатылады. Оның шектері бар және ол 24 сағаттан кем болу керек, себебі бұл уақыт адамның демалуына қажет. Сондықтан тепе-теңдік Е нүктесінде жетеді. Бұл жағдайда бос уақытты Н құрайды, жұмыс уақыты — (24 - Н₀), күндізгі табыс I₀=w(24 - Н₀).

Бюджеттік шектің көлбеулігі - w – еңбекақы төлемінің ставкасына тең. Бұл дегеніміз қызметші табысқа бос уақытты алмастырудың шекті нормасы еңбекақыға тең болғанда пайданы максималдайды:

MRC_IH =w

Тақырып 6. Жалпы тепе-теңдікті, экономикалық тиімділікті және қоғамдық игілікті талдау

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Жалпы тепе-теңдікті талдау.

2. Өндіріс, шығыс және айырбас тиімділігі.

3. Жеке және қоғамдық игіліктер.

Жалпы тепе-теңдікке жету – бұл бір нарықтағы өзгерістің басқа нарықтарға әсерінің нәтижесі. Бұл өзара байланыста түрлі тауарлардың өзара байланысы бірден көз алдына түседі. Сондықтан қарапайым талдау минимум төрт этапты құру керек: 1) алғашқы өзгерістер; 2) тауарларды өзара алмастырушы нарықтары; 3) тауарларды өзара толтыру нарықтары; 4) кері байланыс әсері.

Шығыс тиімді болады, егер бір уақытта сатып алушылардың пайдасын максималдаса және бар ресурстардың шегінен шығып кетпесе, демек өндірістік мүмкіндіктер шекарасында жатса. Осылайнан, өндірістік мүмкіндіктер шекарасы мен талғамсыз қисығы тек бір үлкен нүктеге ие болады –жанама нүктесін. Бұл нүктеде алмастырудың шекті нормасы трансформацияның шекті нормасына тең болады.

Жалпы тепе-теңдік теориясы кең салада қолданылады. Ол экономиканың тиімділігіне немесе тиімсіздігіне талдау үшін қолданылады, мысалы жетілген бәсекелестен айырылу. Сонымен қатар, ол экономиканың молшылық саласындағы саясаттың ғылыми негізін анықтауда маңызды роль ойнайды.

Таза қоғамдық игілік – бүкіл азаматтармен ұжымдық тұтынылатын игілік. Таза қоғамдық игілік екі қасиетпен сипатталады: тұтынуда ерекшеленбейтін және таңдалмайтын. Бұндай қасиеттермен, мысалы ұлттық қорғаныс ие.

Тақырып 7. Бәсекелес және бәсекелес емес нарықтар шартында өндіріс көлемін, бағасын және шығынын анықтау

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Таза монополияның нарық үлгісі

2. Таза монополистің шекті табыс қисығы

3. Қысқа мерзімдік периодта таза монополиспен пайданы максималдау. Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-теңдік.

1. Біріншіден, монополияны фирма типі ретінде қарастыруға болады. Ол өздігінен ұлттық шаруашылықтың белгілі бір саласында алдыңғы қатарлы орын алатын ірі корпорацияны білдіреді. Көбінесе монополия әлемге танымал «Дженерал моторе», «Эксон», «Кока-кола» және т.б. компаниялармен қауымдасады.

Бірақ «монополия» ұғымының басқа да түсіндірмесі бар – бұл фирманың экономикалық мінезі. Нарықта сатып алушыларға белгілі түрдегі өнімнің негізгі массасын өндіретін кәсіпкер-монополист қарсы тұру жағдайы болуы мүмкін. Бұл жағдайда монополист кәсіпорын өлшемі бойынша кішкентай болып көрінуі мүмкін. Ірі фирмалар монополист болмауы мүмкін, егер оның берілген нарықтағы үлесі аз болса.

Монополияны нарықтың экономикалық құрылымының түрі десек, біз оны экономикалық қатынастың анықталған типі ретінде қарастырамыз. Ол бұл қатынасқа қатысушылардың біріне нарықта белгілі тауарға өзінің шартын оқуға мүмкіндік береді.

Монополия салада тауар ұсынысының көлемін толығымен қадағалайтын тек бір өндіруші бар деп есептейді. Бұл оған бағаны қоюға мүмкіндік береді, осылай максимум табыс алады. Бағаны қоюда монополиялық өкіметің қолдану деңгейі жанында алмастырушы тауардың болуына байланысты болады. Егер тауар жақсы болса, онда сатып алушы оны белгіленген бағамен сатып алады немесе одан бас тартуға тура келеді. Алмастырушысы жоқ өнімдер саны шектеулі. Таза монополияға коммуналдық қызмет көрсету, кабельдік теледидар компаниясын немесе оқулықтарды жаңарту үшін кітап өндіруші монополия және т.б. жатқызуға болады.

8 Тақырып. Ұлттық есептердің жүйесі.

Дәрістің мазмұны:

1. Ұлттық есептің жүйесі.

2. ЖІӨ мен ЖҰӨ негізгі макроэкономикалық көрсеткіштері: өлшеу әдістері, ішкі құрылымы ( ТҰӨ, ҰТ, ЖТ, РЛД).

3. Тұтыну бағасының индексі, нақты ЖҰӨ, дефлятор.

4. Потенциалды және фактілі ЖҰӨ. Оукен заңы.

Ұлттық есептің жүйесі- бұл экономиканың әр текті секторларындағы өндіріс, шығындар көздері, бағалар, әртүрлі тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алуға кеткен шығындар жөнінде деректерді қамтитын ұлттық табыстың құрастырушы көздерінің жиынтығы. Ұлттық есеп жүйесінің ең кең тараған көрсеткіштері жалпы ұлттық өнім ( ЖҰӨ) және жалпы ішкі өнім ( ЖІӨ) болып табылады.

ЖҰӨелдің барлық азаматтарының табысы, яғни елдің өндіріс тауарлары мен қызметтерге жұмсалған жалпы шығын көлемін көрсетеді.

ЖҰӨ үш әдіспен өлшенуі мүмкін: бірінші- шығындар бойынша ағын тәсілі. Екінші- табыстар ағынының тәсілі. Үшінші- қосымша баға тәсілі.

ЖҰӨ өндірістік көрсеткіштері оның ішкі құрлымын сипаттайтын ТҰӨ, ҰТ, ЖТ, ҚБТ болып табылады.

Таза ұлттық өнім ( ТҰӨ)- ол ЖҰӨ- капиталды тұтыну немесе амортизация.

Ұлттық табыс ( ҰТ) - бұл өндірістік факторлар шығындарының есебі; ол өндірісте қолданылатын еңбек және мүліктік ресурстармен алынған табыстар ағынын өлшейді.

Жеке табыс ( ЖТ) – бұл үй шаруашылығы игілігінде және мемлекеттік салық міндеттерін орындағанннан кейінгі корпоративті емес кәсіпорындар игілігінде қалатын қажеттіліктер.

Қолда бар табыс ( ҚБТ) – бұл жеке табыс сомасынан мемлекетке төленетін кейбір салық емес төлемдерді алып тастағандағы шығатын табыс көлемі.

9 Тақырып. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты талдау.

Дәрістің мазмұны:

1. Жабық экономикадағы жиынтық сұраныстың құрылымы. Жиынтық

сұраныстың бағалық емес факторлары.

2. Жиынтық ұсыныс: классикалық және кейнсиандық модельдері.

3. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс модельдеріндегі

макроэкономикалық тепе- теңдік. Тұрақтандыру саясатының әсері.

Жиынтық сұраныс( AD) дегеніміз - сатып алушының сұранысы,өндірілген өнім саны мен бағаның жалпы деңгейінің арасындағы тәуелділік.

AD= C + I + G + NE

Басқа сөзбен айтқанда, жиынтық сұраныс қисығы әрбір берілген баға деңгейінде сатып алатын тауарлар мен көрсетілген қызметтер санын көрсетеді.

Жиынтық сұраныстың қисығына бірқатар факторлар әсер етеді, оларды екі топқа бөлуге болады: бағалы және бағалы емес факторлар.

Бағалы факторлар жиынтық сұраныстың көлемін өзгертеді, ол AD қисығының бойымен бағытталумен сипатталады.

Бағалы емес факторлар жиынтық ұсыныстың сипатын өзгертеді, ол AD қисығының оңға немесе солға қозғалуымен сипатталады.

Жиынтық ұсыныс ( AS) – бұл сатушылардың әр түрлі баға деңгейінде ұсынатын тауарлар саны мен көрсетілетін қызметтер мөлшерін көрсетеді.

Жиынтық ұсыныстың қисығының сипатына бірнеше факторлар әсер етеді, оларды да бағалы және бағалы емес деп бөледі.

Бағалы факторлар жиынтық ұсыныстың көлемін өзгертеді, ол AS қисығының бойымен бағытталумен сипатталады.

Бағалы емес факторлар жиынтық ұсыныстың сипатын өзгертеді, ол AS қисығынан ауып кетуімен сипатталады.

AS қисығын қисығын құру кезінде үш кеңістікті бөлуге болады: көлденең ( кейнсиандық), тігінен ( классикалық) және аралық.

Классикалық мектеп бағалардың абсолюттік икемділігінің принципін және экономикалық субъектілер әрекетінің рационалдығын сипаттайды. Бұл ресурстарға бағалар ( бағалар икемділігінің әсерінен) тауарлар мен қызмет көрсетулер бағаларына пропорционалды өзгеретінін білдіреді.

Кейнсиандық концепция да бағалар деңгейінің жалпы өзгерісіне қатысты ресурстар бағаларының икемсіздігін қарастырады. Ресурстар бағаларының өсуіне кедергі жасайтын бірқатар факторлар тобы бар. Бұл ұзақ мерзімді келісім- шарттар; уақытша дисбаланс кезінде амортизатор ретінде қолданылатын тауарлық қорлар; экономикалық субъектілер әрекетінің нақты рационалсыздығы. Тепе- теңдікті- экономикалық конъюнктураның берілген параметрлері бойынша ұсыныс пен сұранысқа сәйкестік ретінде анықтауға болады. Тепе- теңдіктің жеке тепе- теңдік, ол белгілі бір нарықта, біріккен тепе- теңдік, игіліктер, бағалар және бағалы қағаздар нарықтарында және жалпы тепе- теңдік барлық нарықтарда бірдей қолданылатын түрлері айырылады. Тепе- теңдік шарты нақты шығару көлемінің жоспарланған шығындар сомасына тең екендігін сипаттайтын негізгі макроэкономикалық тепе- теңдіктен шығады.

у( AS) = C + I + G + NE