Грамматика

1. Үндістік заңы - закон сингармонизма.

Үндестік заңы - закон сингармонизма.В казахском языке различают два вида сингармонизма. а) дауысты дыбыстар үндестігі (гармония гласных звуков); б) дауыссыз дыбыстар үндестігі (гармония согласных звуков).Буын үндестігіСуть закона сингармонизма в следующем: в зависимости от слогообразующего гласного в корне слово может принять только твердые или только мягкие аффиксы әже-лер, бала-лық, оқу-шы-лар-ға. Если последний слог слова твердый, то к нему присоединяется твердый аффикс. Если последний слог слова мягкий, то к нему присоединяется мягкий аффикс.Дыбыс үндестігіПрогрессивная и регрессивная ассимиляция Гармония согласных бывает двух видов: прогрессивная и регрессивная ассимиляция. По прогрессивной ассимиляции: Последний звук основы влияет на первый звук окончание. Если последний звук глухой или звонкий б, в, г, д, то начальный звук аффикса глухой. Например: кітап тар. Иванов тар. Если последний звук основы звонкий, сонорный или гласный, то начальный согласный звук аффикса звонкий или сонорный. Например: ақын дар, үй-дің, қыз-ға.Кейінді ықпалРегрессивная ассимиляция Если к корням или основам с конечными глухими согласными қ, к, п прибавляются окончания с начальным гласным ы или і, то конечные глухие қ, к, п озванчиваются в звуки ғ, г, б. Например: қасық+ы = қасығы, доп+ ым = добым. Образование притяжательной формы от существительных тап (класс), аяқ (нога), жүрек (сердце) такое: жұмысшы табы (рабочий класс), столдың аяғы (ножка стола), жұмыстың аяғы (конец работы), адамның жүрегі (сердце человека) и др.

2. Буын

Буын— сөйлеу мүшелерінің Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ретіне қарай мынадай түрлерге жіктеледі:

1. ашық буын — бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталып тұратын (а-ра, ұ-лы, ке-ше, қа-ла, не, а-сық, а-дым);

2. тұйық буын — дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін буын (ат, өт, ас);

3. бітеу буын — дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып тұратын буын (тіс, қыз, қар, мұз, құз). Бітеу Буынның бір ерекшелігі екі дауыссыз дыбыс қатар тұра беруі мүмкін. тұтастай қимылынан пайда болған бір немесе бірнеше дыбыстық тіркесі.

3. Етістік.

Етістік – заттың кимілін, іс – әрекетін, жай күйін білдіретін сөз тобы.

Түрлері:

1.Тұлғасына қарай: негізгі – оқы, жаз

туынды – ойла, ойына

2. Мағынасына қарай: негізгі – ал, сөйле

көмекші – ет

3. Құрамына қарай: дара – жаз, оқы

күрделі – адам бол

4. Объектігі қатынасына қарай: салт непереходн – бар, тұр

Сабақты перех – жаз, ал

5. Іс – әрекеттің орындауына қарай: болымды – бар, кел

Болымсыз – барма, келме

Райлары:

Бұйрық рай – Ғылым таппай мақтаңба, Ашық рай – келемін тау ішінде түнделетіп, Шартты рай – оның оқуы бітсе, үйге қайтады, Қалау рай – менің оқығым келеді

4. Етістіктің шақтары

Осы шақ (Настоящее время)

1. Нақ осы шақ

Простая форма глаголов образуется от четырех глаголов состояния: тұр - стой, жүр - иди, отыр - сиди, жат - лежи.

В качестве именных слов эти глаголы могут принимать личные окончания и выражать состояние лиц и предметов: мен отыр-мын - я сижу.

Сложная форма нақ осы шақ образуется путем прибавления к основной форме глагола суффиксов -а, -е, -й или -п, -ып, -іп. Личное окончание прибавляется к вспомогательному глаголу. Мысалы: Мен жаз-ып отырмын - я пишу (сейчас). Оқып отырмын - читаю.

Келер шақ (Будущее время)

Оно бывает трех видов:

1. Болжалды келер шақ - предположительно-будущее время (может быть) образуется от основы глагола с суффиксами -ар,/-ер/-р + личные окончания. Мысалы: Ол ертең кел-ер - Может быть, он придет завтра. Бүгін қар жау-ар - Может быть сегодня пойдет снег. Мен ертең бар-ар- мын - Может быть, я завтра пойду.

2. Ауыспалы келер шақ - переходно-будущее время. Ауыспалы келер шақ называется переходным, так как может употребляться как в настоящем, так и в будущем времени.

Образуется от деепричастия с суффиксами -а,-е,-й и личных окончаний. Мысалы: бар-а-мын - пойду, қара-й-мын - посмотрю, кел-е-мін - приду.

3. Мақсатты келер шақ - будущее время цели. Образуется от основы глагола + суффиксы: -мақ/-мек; -бақ/ -бек; -пақ/ -пек + личные окончания (по общему закона сингармонизма и ассимиляции). Мысалы: Бар-мақ-пын - я намерен поехать.

Өткен шақ (Прошедшее время)

Өткен шақ бывает двух видов:

Жедел өткен шақ - очевидное прошедшее время, образуется путем прибавления к основе глагола суффиксов -ды/-ді; -ты/-ті и личных окончаний.

Бұрынғы өткен шақ - давно прошедшее время образуется тремя способами:

а) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + вспомога-тельное слово екен (для усиления значения). Мысалы: асыраған - воспитал. Асыраған екен - воспитывал.

б) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + личные окончания. Мысалы: Мен асыра-ған-мын - Я растил. Сен асыра-ған-сың - ты вырастил. Сіз асыра-ған-сыз - вы вырастили.

в) основа глагола + деепричастный суффикс -п/-іп/ -ып + личные окончания. Мысалы: асыра-п-пын - я вырастил, асыра-п-ты - он вырастил. (Здесь: после деепричастий 3-е лицо имеет личные окончания -ты/-ті; -ды/-ді, которые по форме напоминают суффиксы прошедшего времени).