19. Есімдік. Жіктеу есімдігінің септелуі

Есімдік – заттың атын, сынын, санын, олардың аттарын білдірмейтін, бірақ солардың /зат есім/сын есім/ орнына жұмсалатын сөз тобы.

Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді:

1. жіктеу есімдіктер; мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар

2. сілтеу есімдіктер; бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, әні, міне

3. сұрау есімдіктер; кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан?

4. өздік есімдіктер; өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз

5. белгісіздік есімдіктер; біреу, кейбіреу, кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме (бірнеше), әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалай, әлдеқашан,алдақашан, әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай

6. болымсыздық есімдіктер; еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ешқандай, ешқайсы

7. жалпылау есімдіктері; бәрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел

20. Жай сөйлем және оның түрлері

Жай сөйлем— бір не бірнеше сөз бен сөз тіркестерінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіретін сөйлем.

Атаулы – бір ғана сөйлем мүшесі болады. Қыс. Күн.

Жақты – бастауышы бар, кейде айтылмай тұрады, баяндауыш арқылы тауып алуға болады.

Жақсыз – атау тұлғада тұрған бастауышы жоқ.

Толымды – тұрлаулы мүшелері толық қатысқан сөйлем.

Толымсыз – тұрлаулы немесе тұрлаусыз мүшелерінің бірі жоқ сөйлем.

Жалаң – сөйлемде тек тұрлаулы мүше – бастауыш пен баяндауыш болады.

Жайылма – тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері қатысқан сөйлем.

СҰХБАТ

1. Жұмыс күнім (сұхбат)

• Сен өз жұмыс күндерді жоспарласың ба?

• Иә, мен жұмыс күндерді өнемі жоспарлаймын.

• Сен жұмыс күндері сағат нешеде тұрасың?

• Мен таңертең сағат жетіде тұрамын.

• Ал таңертеңгі тамағыңды сағат нешеде ішесің?

• Жуынып, жетіден он бес минут кеткенде таңертеңгі тамағымды ішемін.

• Үйден нешеде шығасың?

• Мен үйден сегізде шығамын.

• Сабақтар нешеден басталады?

• Сағат сегіз жарымнан бірге дейін сабақта отырамын.

• Оқу залында сабаққа әзірленесің бе?

• Мен кешкі беске дейін оқу залында отырып, сабаққа әзірленемін.

• Сағат нешеде жатасың?

• Сағат он екіде жатамын. Бұлай менің жұмыс күнім өтеді.

2. Емханада (сұхбат)

• Сәлетеметсіз бе, ата! Қай жеріңіз ауырады?

• Барлық жерім ауырады: қолым, аяғым, тізем, кеудем, жүрегім, бүйрегім, бауырым, өтім, өкпем, асқазаным, ішім, белім, тамағым, басым, көзім, құлағым ...

• Тоқтаңыз, ата, асықпаңыз. Біз Сізді тексерейік, содан кейін емделесіз де, жазылып кетесіз. Жөтеліңіз, тұмауыңыз бар ма?

• Әрине, бар. Жөтелемін де, түшкіремін де, тұмауым да бар.

• Кәне, тамағыңызды көрсетіңіз, тексерейін. Тамағыңыз қызарып тұр екен. Шешініңіз, өкпеңізді және жүрегіңізді тыңдайын, қызуыңызды өлшейін. Сізге қатты суық тиген екен.

• Тұмау емес пе?

• Тұмау да бар, баспа ауруы да бар. Қазір Сізге рецепт жазып беремін. Дәріні дәріханадан алып, күніне үш рет ішесіз. Төсекте жатып емделіңіз, бал қосан сүт ішіңіз. Енді емханаға жұма күні келіңіз.

• Басқа жерімді тексермейсің бе?

• Тексереміз. Әуелі мына ауруыңызды жазып алайық. Емделіңіз, жазылыңыз, ауырмаңыз. Өзіңіз білесіз денсаулық – зор байлық.

• Рақмет, қалқам. Сау бол!

• Сау болыңыз!