Психология негіздері Сбет Бап-Баба

ББК 88.3 С 28

Пікір жазғандар:

Қ.Ералин – профессор, педагогика докторы Б. Ортаев – доцент, педагогика ғылымдарының кандидаты,

Жауапты редактор:

К.Беркінбаев – профессор, педагогика ғылымдарының кандидаты

С 28 Сəбет Бап-Баба (Бабаев).

Психология негіздері: Оқу-анықтамалық қолданба. Алматы: Нұр-пресс, 2007. – 06 бет.

ISBN 9965-83-6

Оқулық жоғары оқу орындарының «Педагогика жəне психология» мамандығы студенттеріне арналады.

Пəннің типтік бағдарламасы негізінде бұл оқу құралына енген психологиялық білім мазмұны ұғым, түсініктеме, анықтамалар күйінде беріліп отыр. Бұл студенттердің дəрістер мен оқулықтардан игерген білімдерін жалпылыққа келтіріп, теориялық тұрғыдан бекітуіне жəрдем береді.

Кітап автордың бұдан бұрын жарық көрген «Жалпы психология» дəрісбаяндар курсына енбеген соны психологиялық ақпараттарды молынан қамтыды.

Оқу құралы сонымен бірге психологиялық танымен кеңейтуді көздеген кең оқырман қауымында да өз қолданымын табар деп ойлаймыз.

Бүкіл қазаққа төнген тауқыметті жылдарда балалығын – аштықпен, есейген шағын – соғыс зардабыменөткізіп,кемелденгенкездесырқатшалып,жалғызыныңқызығынкөреалмайдүниеден ерте өткен аяулы анам (Пүлжетпес) Күмісай рухына арнадым.

Автор

1. Психология пәні және нысаны Психология міндеттері

Адамның ішкі жан дүниесін, оның сырттай болмыспен өзара ықпалдастық байланыстарының жалпы заңдылықтарын зерттеумен арнайы ғылым – психология (грек.-psiche, logos-ғылым) айналысады.

Психологияның негізгі даму кезеңдеріне сәйкес оған берілген анықтамаларды қарастырайық.

1-кезең – психология жан жөніндегі ғылым. Психологияға мұндай анықтама бұдан екі мың жылдай бұрын берілген. Ежелгі адамзат жан бар деген ұғыммен өзіне түсініксіз барша өмір құбылыстарын дәйектеуге тырысқан.

II-кезең – психология сана жөніндегі ғылым. XVII-ғасырда жараты-

лыстану ғылымдарының өркендеуімен пайда болды. Адам өзінің ойлау, сезу және ниеттеу қабілеттерін сана категориясымен баламаластырған. Ал сананы зерттеудің негізгі әдісі адамның өзін өзі бақылап (интроспекция), одан алған деректерін баяндау болған.

III-кезең – психология әрекет-қылық жөніндегі ғылым. XX ғасырда пайда болды. Психология бұл кезеңде өз міндетіне эксперимент жасап, тікелей нақты көруге мүмкін болғандарды ғана, яғни адамның мінез әрекеттерін, қылық-қимылдарын, сыртқы әсерге жауап қозғалыстарын зерттеуге алды, бірақ оларға себепші болған мотивтерді ескеруді қажет деп білмеді.

IV-кезең–психологияшынайызаңдылықтарды,психикакөріністері мен тетіктерін зерттеуші ғылым ретінде танылды.

Психология - психиканың дамуы мен әрекетке келуі және оның көрінісінің жеке-дара типологиялық ерекшеліктері жөніндегі, сонымен біргеадамныңқоршағанортаменөзараықпалдастыбайланыстарының жалпы заңдылықтары туралы ғылым.

Жетістіктерінің соншалықты ауқымды болуынан психология ғылымы бұл күнде адам жөніндегі ғылымдар жүйесінің бірінші қатарларынан орын иелеуде.

Қазіргі заманда психолгияның келесідей қолданбалы салалары:

экономикалық, педагогикалық, құқықтық, әскери, ғарыштық, спорттық,өнер,басқару,менеджмент,т.б. – жедел де өнімді қарқынмен дамуда.

2. Психология әдістері Психологиялық зерттеулер кезеңдері

«Әдіс» сөзі ғылыми білім жүйесін түзу мен негіздеудің жолын білдіреді,соныменбіргеболмыстытәжірибелікжәнетеориялықтұрғыдан игерудің тәсілдері мен қимыл-әрекеттер тобын танытады.

Психологияға орайластыра әдісті психика жөніндегі деректерді алудың және оларды талдап түсінудің жолы деп білеміз.

Кейбірбасқадағылымдардағыдай,психологиядағызерттеуәдістерінің негізгілері – бақылау және эксперимент.

Бақылау – зерттеудің ғылыми әдісі – деректі суреттеп баяндаудан оның ішкі мәнін түсіндіруге өту үшін қажет. Бақылау әдісінің негізгі тиімділігі – психикалық үдерістерді табиғи жағдайларда зерттеу мүмкіндігінің мол болуы.

Араласа бақылау – зерттеушінің зерттелуші топпен етене жақын қатынастар әрекетінде болуы.

Сырттай бақылау – әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды шеттен, зерттелуші адам не топпен қарым-қатынасқа түспей-ақ зерттеп, мәліметтер жинақтау.

Өзіндік бақылау (интроспекция) – адамның өзін-өзі бақылап, өзінің ішкі жан дүниелік үдерістерін тану жолы.

Дегенмен, психологиялық зерттеу әдістерінің арасындағы ең басты-

сы – эксперимент - психологиялық деректердің ашылуына жағдайлар жасау мақсатында зерттеушінің сыналушы адамның не топтың ісәрекетіне белсенді араласуы.

Психологиялық эксперименттің негізгі міндеті – жан дүниелік іш-

тейпсихологиялықүдерістердіңмәндіерекшеліктеріншынайылылықпен сырттай бақылауға жағдайлар жасап, мол нақты деректерге қол жеткізу.

Зертханалық эксперимент – арнайы жағдайларда жүргізіледі, арнайы жабдықтар пайдаланылады, сыналушының әрекеттері нұсқаулармен белгіленеді, сыналушы экспериментке түсетінін біледі, бірақ оның толық мәнін аңғармауы да ықтимал.

Табиғи эксперимент – еңбек, оқу, қарым-қатынастың әдеттегі жағдайларында жүргізіледі, ал адам өзінің эксперименттік сыналуда екенін сезбейді.

Тестілеу әдісі – адамның белгілі психикалық сапаларын сынақтан өткізіп, анықтау.

Психологиялық тест – сыналушының жеке басының кейбір ерекшеліктерінанықтауүшінорындалатын,әдетте,қысқамерзімдішағын стандартты сынақ тапсырмалары беріледі. Бұл күнде психологияда адамның ақыл-ес даму деңгейін, кеңістікте бағыт-бағдар аңдау қабілетін, психикалық әрекетке келу мүмкіндіктерін, жадын, кәсіби іс-әрекеттерге қабілетін, тұлғалық сапаларын анықтаушы тестер жиі қолданылуда.

Құжаттардыталдауәдісі– адамның қызмет, іс-әрекеттік өнімдерін талдауға арналған жалпы психологиялық әдістердің бір түрі. Құжаттарды талдау әдістері сапалық және сандық болып ажыралады. Сапалық талдауда баяндалған мәтіндік ақпарат сандық көрсеткіштерге келтіріліп, кейін математика-статистикалық өңдеуге түседі. Бұл ғылымда контентталдау атауын алған.

Құрастырып жобалау әдісі – осы күнгі психологиялық зерттеулерде кең қолданымдағы жалпы ғылымдық әдіс. Оның мәні – психикалық құбылыстарды таңба күйіне келтіру немесе адам іс-әрекеттерінің әрқилы түрлерін жасанды құрастырылған ортада ұйымдастыру. Осы жолмен қабылдаудың, жадтың, қисынды ойлаудың кейбір қырларын қолдан жобалап жасауға, сондай-ақ психикалық іс-әрекеттің бионикалық модельдерін тұрғызуға болады.

Сауалнама әдісі – әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде кең қолданылатынәдіс.Оныңмәні–объективнесубъективдеректер жөнінде сауалға тартылған адам аузынан ақпар топтау.

Өмірнамалық әдіс – кейінгі уақыттары тұлғаны зерттеуде көп қолданылатын әдістердің бірі. Мұнда жеке адамның қалыптасуындағы өзекті жағдаяттар, оның өмір жолы, дамуындағы дағдарысты кезеңдер,әлеуметтенуіндегіерекшеліктер анықталады.Адамөміріндегі күнделікті оқиғалар талданып, болашақта кезігер жағдайлар болжастырылады, өмірлік кестесі түзіледі, каузометриясы жасалады.

Каузометрия (лат. causa-себеп, грек. metro-өлшем) –оқиғалар арасындағықатынастардыңсебептіксарабы,тұлғаныңпсихологиялық мерзім –кезеңдерінің талдауы беріледі, оқиғаларға қатысы бар жағдайлар анықталады, тұлға дамуының не тоқырауының кейбір кезеңдерінің бастау оқиғалары айқындалады.

Жас ерекшеліктері психологиясында салыстырмалы-генетикалық әдіс қолданылуда. Бұл әдістің мәні – психикалық заңдылықтарды жеке адамның психикалық дамуының әр кезеңдерін салыстыру арқылы зерттеу.

Социометрия – әлеуметтік психологиядағы зерттеу әдісі – бірлікті іс-әрекетке не оқиғаға араласу (араласпау) мүмкіндіктерін анықтау мақсатында шағын топтың әрбір мүшесін жеке сауалға тарту әрекеттері. Бұл әдіс нәтижелері топтағы қатынастар құрылымын гра-

фикпен бейнелейтін соц иометриялық кесте, социограмма, сондай-ақ топтағыпсихологиялыққатынастардысандықкөрсеткіштерментанытуға болатын социометриялық индекстер күйінде өрнектеуге болады.

Жеке тұлғаның бағыт-бағдарына әлеумет ықпалын зерттеу үшін

жасақталған топ әдісі қолданылады.

Тұлғаның мәнді әлеуметтік сапа-қасиеттерін диагностикалау мақсатындаэксперттікбағалаужәнетұлғанытоппенбағалауәдістері

пайдаланылуда.

Тұлғаны топпен бағалау әдісі – адам мінездемесін топ мүшелерінің өзарабағалауыарқылыалу.Бұләдістоптағыадамдардыңөзаратаныстығы мен бірлікті іс-әрекеті және қатынасы нәтижесінде топтың әрбір мүшесі жөнінде қалыптасқан топтық санаға негізделген.

Қандай да психологиялық проблеманы зерттеуде сол мәселеге сәйкес зерттеу тәсілдері мен ережелері, яғни нақты зерттеу әдістері

қолданылады. Олар: болжам ұсыну, эксперименталдық тәсіл мен соған сай материал, сыналушылардың бастапқы бақылау және экс-

перименттік топтарын айыру, эксперимент серияларын анықтау, эксперименталдыматериалдардыстатистикалықжәнетеориялық өңдеуден өткізу және т.б.

3. Психологияның қоғамдық және гуманитар ғылымдар жүйесіндегі орны

XIX ғасырда позитивизм бағытындағы философияның негізін қалаған О. Конттың (1798-1857) ғылымдарды топтастыру жүйесі кең қолданымда болды. Дегенмен осы жүйеде психологияға орын табылмады. Ғалым пайымдауынша, психология әлі (үш кезең заңына орай) метафизикалық сатыда, ғылым ретінде пісіп жетілмеген. XIX ғасырдың бірінші жартысы үшін мұндай тұжырым, әрине, әділ болатын.

Ол заманнан бері ұланғайыр өзгерістер болды: психология дербес ғылымға айналды, адамзатқа қажет табыстарымен көзге еленді. Екі ортада ғылымдарды жүйесімен топтастырудың талай амалдары талдау, талқыданөтті.Соларарасындаасатанымалболғаныорысфилософыжәне ғылымтанушысы Е.М. Кедров (1903-1985) ұсынған топтастыру амалы еді. Кедров пікірінше, ғылымдарды бір беткей түзулік (линейный метод) сипатымен топтастыруға болмайды. Ол барша ғылымдарды үш топқа:

жаратылыстану, әлеуметтік және философиялық – бөлуді ұсынады да, олардың бастарын бір түзу бойында емес, үшбұрыш шыңдарына орналастырақосады.Сонда,үшбұрыштыңжоғарышыңындажаратылыстану қылымдары, төменгі сол жақта – әлеуметтану, ал төменгі оң тарапта

– философиялық пәндер жайғасады. Психология осы ғылымдардың бәріменбірдейтығызбайланыста,сондықтанолүшбұрыштыңішіненкең орынға ие болады. Себебі адам ойы, ойлауы (психологияның маңызды бөлімдерінің бірі) тек психология тұрғысынан зерттеліп қалмастан, олармен философия да, логика да айналысады. Психология, сонымен, барша ғылыми білімдермен өзара байланысқа келеді.

Психологияның аса маңызды мәселелерінің қандайы болмасын, басқа ғылымдармен байланыспай шешілуі мүмкін емес. Психиканың пайда болуы мен дамуын зерттеу үшін биология, генетика, антропология, білімдері мен әдістерін қолдану қажет; психофизиологиялық проблемаларды шешу үшін нейрофизиология, нейроанатомия, нейрохимия, медицина әдістерін тартуды талап етеді; психикаға орай биологиялық және әлеуметтік жағдаяттар байланысы проблемасы әлеуметтік, биологиялық, психологиялық білімдердің басын қоспай мүлде шешілмейді. Осылайша, психологияның басқа ғылымдармен, ғылым салаларымен ара қатынас түрлерін шексіз жалғастыра беруге болады. Өз кезегінде, психологиялық

зерттеулер нәтижесінде алынған деректер психологиямен сыбайлас пәндер үшін өте қажет.

Психологияжәнелогикабайланысыойлаужөніндегіпсихологиялық білімдер тарихында анық көрінеді. Осы ғылыми білімдердің әрбірі ойлау құбылыстарын ашуда өз зерттеу аймақтарына ие. Логиканың шұғылданатыны ақиқат жөніндегі мәселе, ойлаудың болмысқа деген танымдық қатынасы туралы проблема. Ал психологияның айналысатыны – ойлау үдерісінің жүрісі, жеке адамның ойлау іс-әрекеті, ойлау құбылысының сананың басқа да тараптарымен аралық нақты байланыс, қатынастары.

Психология және әлеуметтану байланысы әлеуметтік психоло-

гияны жарыққа келтірді. Әлеуметтік психологияны қызықтыратын екі өзекті проблема: тұлға және топ арасындағы өзара ықпалдасты қатынас; тұлғааралық байланыстар. Шағын социологиялық зерттеулер деңгейінде (кіші топ зерттеулері: отбасы, еңбек ұжымы) әлеуметтік бақыт пен әлеуметтік-психологиялық бағыт айырмашылықтарын ажырату қиынға соғады. Дегенмен, әлеуметтанудың (социологиялық) әлеуметтік психологиядан бөліне көрінетін тұсы – ондағы зерттеулердің ірі де ауқымды, макроәлеуметтік деңгейде жүргізілуі, зерттеуге түскен құбылыстарды қоғам және оның құрылымдық бөлшектерінің жасауы мен әрекетке түсу заңдары тұрғысынан түсіндіруге ұмтылыстың болуы.

Психология және педагогика байланысы ежелден келе жатқан, дәстүрлі қалыптасқан құбылыс. Барша ғұлама педагогтар адамның табиғи қасиеттерін, оның тума қажеттері мен мүмкіндіктерін түсіну керектігін, тұлғаның психикалық іс-әрекеттері және дамуына орай тетіктер мен заңдарды ескеруді, солар негізінде оқыту, білім беру, тәрбиелеу маңыздылығын алға тартты.

Психология және биология байланысы. Адам дамуының табиғи және әлеуметтік жағдаяттарының ара қатынасы жөніндегі проблемапсихология үшін аса маңызды мәселелердің бірі, ол биология үшін де ізденіс азығы. Екі ғылыми білімдердің қосыла зерттеулері нәтижесінде әрбір жеке адамның даралықты дамуындағы тума берілген және өмір барысында қалыптасатын сапа-қасиеттерінің сыры ашылады.

Психологияжәнемедицинабайланысымедициналықпсихологияның

туындауына әсер етті. Бұл сала дәрігер қызметінің психологиялық ерекшеліктерін және сырқат адамның әекет-қылығындағы психологиялық көріністерді зерттейді, емдеу мен психотерапия, сондай-ақ психика дамуындағыауытқуларменәртүрліминауқастарынабайланыстыпсихика