III. Инвестициялық жобаны бағалаудың мәселелері және оларды шешу жолдары

3.1. Қазақстанда инвестициялық жобаларды бағалаудағы әлемдік тәжірибені қолдану ерекшеліктері

Инвестициялық жобаны таңдау кезінде инвестицияның тиімділігін анықтау қажет. Әлемдік тәжірибеде инвестицияларды бағалаудың бірнеше тәсілдері пайдаланылады. Қазақстанның ұлттық экономикасында қолдануға болатын тәсілді анықтау үшін, қазіргі кезде кең ауқымдв пайдаланылатын әдістерді талдау керек. Шетел әдебиетін зерттеу кезінде, инвестициялық салымдардың экономикалық әсерінің тиімділігін анықтаудың бірнеше түрлерін көруге болады. Соңғы кезде шет елдерде және ТМД елдерінде экономикалық әсерді анықтауда ЮНИДО (United Nations Development Organization) ұйымының ұсынатын тәсілдері қолданылады: ағымдағы таза құнды есептеу тәсілі, табыстың ішкі мөлшерлемесін есептеу, өтемділік мерзімін есептеу, пайдалылық индексін есептеу тәсілдер. Ағымдағы таза құнды есептеу тәсілі бастапқы инвестиция деңгейі мен дисконтталған таза ақшалық түсімдердің жалпы сомасын салыстыруға негізделген. Ақша түсімдері уақыт аралығына бөлінгендіктен, ол r коэффициенті арқылы дисконтталады. Бұл коэффициентті салынған капиталдың жылдық пайыздық қайтарылымы негізінде, аналитик өз бетімен тағайындайды. Мысалы, салынған қаржы (IС) n жыл ішінде туындалады деп болжам жасалады, жылдық пайда P1, Р2, ..., Рn – мөлшерде. Дисконтталған пайданың жалпы деңгейі (PV) және таза келтірілген әсер (NPV) келесі белгілі формулалар арқылы есептеледі

Келтірілген әсерге қарағанда, пайдалылық индексісалыстырмалы көрсеткіш. Сондықтан бұл тәсіл NPV көрсеткіші бірдей альтернативті жобаларды бағалауда қолданылады. Немесе NPV сомалы көрсеткіші жоғары инвестиция қоржынын қалыптастыруда қолданылады.

Егер ЮНИДО ұйымының ұсынатын тәсілдерін Қазақстан жағдайында қолдануын қарастырсақ, онда келесі кемшіліктер байқалады. Біріншіден, ЮНИДО тәсілдері тиімді, егер оларды инфляция деңгейі төмен қалыпты экономикада пайдаланса. Қазақстанда жылдық инфляция өсімі жоғары, ал инфляция деңгейі банктік пайызға кіреді, сондықтан банктің пайыз бойынша табысты дисконттау мәнсіз болады. Екіншіден, өнеркәсіп пайданы тек бар активтерді тиімді пайдаланудан емес, жаңа тауарды пайдаланудан да көреді.

Жобаны таңдау үшін инвестицияның экономикалық тиімділігін анықтаудан түрлі факторлар есептеледі:

- Portfolio-талдау;

- БКТ матрицасы;

- МакКинсей матрицасы;

- Баллдық тәсіл.

Бизнес болашағын белгілі нарықта талдау үшін Portfolio-талдауда көпфакторлы матрицалық модель қолданылады. Матрица келесі координаттарда құрылады: " бизнес күші – нарық тартушылығы", 9 блокқа бөлінеді.

Блоктар үш зона құрайды, олар келесі саладағы стратегиялық шешімдерді талап етеді:

•инвестициялық;

•селективтібасқару;

• потенциалдың жойылуына байланысты салада.

Бизнес күшін және нарық тартушылығын бағалау үшін келесі критерийлер қолданылады.

Кесте9 – Бизнес күшін және нарық тартушылығын бағалау критерийлері

№	нарық тартушылығын бағалау критерийлері	Бизнес күшін бағалау критерийлері
1	2	3
1	Нарық көлемі	Нарық үлесі
2	Бастапқы сегменттер көлемі	Өнеркәсіптің даму қарқыны
3	Нарықтың өсу қарқыны	Тауарлар спектрінің кеңейуі
4	Нарық түрленуі	Өтімділік әсері
5	Сұраныстың мерзімділігі	Сату әсері
6	Сұраныстың циклділігі	Баға бәсекелестігі
7	Нарықтың баға сезімталдығы	Алға басу әсері
8	Мүмкіндіктер	Өндіріс құралдары
9	Бәсекелестік құрылымы	Шикізат құны
10	Кіру, шығу тосқауылдары	Тауардың салыстырмалы сапасы
11	Интеграция деңгейі	Салыстырмалы пайдалылық
12	Жеткізуші күші	Инвестицияларды пайдалану
13	Дистрибьюторлар күші	Тәжірибе әсері
14	Капитал интенсивтілігі	НИОКР интенсивтілігі
15	Өндіріс мүмкіндіктерін пайдалану	Персоналаквалификациясы
16	Шикізат	Салыстырмалы нарықтық деңгей
17	Инфляция әсері	Қосылған құн
18	Саяси, әлеуметтік,демографиялық факторлар
19	Табыс

Әр фирма өзіне қатысты критерийлерді таңдап, оларды 9- балдық шкаламен бағалауына болады.

Кесте 10 - Талдаудағы нарық тартушылығын бағалау

нарық тартушылығы критерийі	Салыстырмалы маңызы	Бағалау	Берілген баға
Нарық көлемі	Бизнес күші – нарық тартушылығы матрицасы	9	2,7
Нарық өсімі	0,3	4,5	1,35
Шығу жеңілдігі	2,5	9	2,25
Тауар өмірінің циклын бағалау	0,15	0	0
Барлығы:	1,00		6,3

Тартымдылықты бағалау шкаласының градациясы:

9 - өте тартымды;

7 - тартымды;

4,5 – жаман емес;

3 – тартымды емес;

0 - өте тартымсыз.

Бизнес күші де осылай бағаланады.

Балдық бағалау әдісі. Жобаның нәтижесіне соғатын критерийлер анықталады және оларға балл беріледі. Осы баллдың жоғарылығына байланысты шешім қабылданады.

Сонымен, келтірілген тәсілдер бір-бірімен тығыз байланысты. Бұлардың комплексті қолданылуы инвестициялық жобаның тиімділігін анықтауда басты рөл атқарады. Қазақстанда инвестициялық жобаны таңдау үшін баллдық тәсіл мен өтелімділік мерзімін, ағымдағы таза құнды комплексті қолдану керек. Өтелімділік мерзімін, ағымдағы таза құнды есептеу инвестициялық жобаның экономикалық тиімділігін анықтауға көмектеседі, ал балдық тәсіл инвестордың алдына қойылған стратегиялық мақсатқа жеткізеді.