II. Инвестициялық жобаны талдау және бағалау тәжірибесі

2.1. Инвестициялық жобаның тиімділігін талдау

Инфестицыялық жобалардың тиімділігін бағалау үшін бірнеше тәсілдер қолданылылады.Олар ішіне:1) Инвестицыялық өтімділігін бағалау,2)Табыстың қарапайым нормасын есептеу,3)Дисконтталған критерийлерді табу ,4)Ағымдағы таза құнды табу,5)Табыстылық индексі,табыстың ішкі нормасын табу, 6)Пайда / шығын қатынасы,7)Жобаларды салыстыру,8)NPV жəне IRR əдістерін салыстырут.б жатады.

Инвестициялық жобаны бағалау арқылы біз жобаны қаржыландыру керекпа немесе керек емес біле аламыс

Инвестицияның өтелімділік мерзімі дегеніміз таза түсімніңбастапқы салымдардың орнын толтыруын күтетін кезең (мұндатаза түсім шығындарды шегеріп тастағандағы ақшалай түсімді

білдіреді). Осылайша, кəсіпорынның оперативтік қызметінен түскен түсімдері инвестицияларға жұмсалған шығындарды жабатын уақыт кезеңі есептеледі. Бұл əдіспен есептеу өте оңай,с ондықтан оны инвестициялау тəуекелін бағалаудың жəне тиімділігін есептеудің қарапайым əдісі ретінде қолданады. Егер ақша түсімі бірқалыпты болмаса, онда əрбір жоспарлауинтервалы үшін бастапқы шығындардың жалпы көлемінен амортизациялық шығарымдар мен таза табыс қалдық терісболғанша шегеріліп отырады.[5]

Бұл əдістің басымдылығы – есептеу қарапайым, сондықтан ол кейде инвестицияның тəуекелін бағалаудың қарапайым əдісіретінде қолданылады. Сонымен қатар бұл əдісті тұрақты сұранысы жоқ өнімдерді шығару жобасын бағалау үшін де пайдалануға болады жəне ол ақша айналымы аз шағын фирмалардың инвестицияларын бағалауға, сонымен бірге ресурстардың тапшылығы жағдайында жобаларды едəуір тез бағалауға жарамды.

Бірақ инвестицияның өтелімділік мерзімін таңдау көрсеткіші бірьқатар кемшіліктерге ие:

• өтелімділіктің нормативті мерзімін тандау субъективтіболуы мүмкін;

• əдіс жобаның өтелімділік мерзімінен тыс уақыттағы табыстылығын есепге алмайды, сондықтан өтелімділік кезеңібірдей, бірақ өмір сүру мерзімі əр түрлі жобалардың варианттарын салыстыру үшін қолданыла алмайды;

• əдіс кумулятивті табыстар сомасы бірдей, бірақ жылдарбойынша бөлінуі əр түрлі жобалар арасында айырмашылықжасамайды. Осы критерий тұрғысынан алсақ, 50 млн, 70 млн,30 млн теңге жылдық табысы бар бірінші жоба мен 30млн, 50млн жəне 70 млн жылдық табысы бар екінші жоба тең. Ал,дұрысына келсек, бірінші жоба тиімдірек, себебі алғашқы екіжылда табыстың үлкен сомасымен қамтамасыз етіледі; бұл қосымша құралдар айналымға жіберілуі мүмкін, ол өз кезегінде жаңа табыстар алып келеді. Бұл əдіс жаңа өнімдер шығаруға бағытталған жобаларды бағалау үшін жарамасыз.

• бұл əдіс бойынша есептеу дəлдігі көп жағдайда жобаныңөмір сүру мерзімінжоспарлау интервалына бөлу жиілігіменанықталады;

• көрсеткіштің «статистикалығы», басқаша айтқанда,ақшаның уақытша құнын есепке алудың мүмкін еместігі.

Бұл əдіс бойынша есептелетін шама рентабельділіккоэффициентіне (ROI) ұқсас жəне бір жоспарлау интервалыаралығында инвестициялық шығындардың қандай бөлігі табыстүрінде қайтарылғанын көрсетеді. Табыс нормасының есептікшамасын табыстылықтың минималды жəне орташа деңгейіменсалыстыру негізінде инвестор берілген инвестициялық жобаныəрі қарай талдаудың мақсаттылығы туралы қорытынды жасайды.

Табыстың қарапайым нормасы əдісінің артықшылықтары:

• есептеудің қарапайымдылығы;

• жобаның табыстылығын бағалау.

Əдістің кемшіліктері:

• келешекте түсетін түсімдердің құндылығы есепкеалынбайды;

• салыстыру ставкасы ретінде алынған таза табыстыңкөлеміне барынша тəуелді;

• табыстың есептік нормасы кезең бойы орташа болады.

Ақшаның уақытша құнын есептеу техникасына негізделгенкритерийлерді дисконттау критерийідеп атайды. Еске түсірерболсақ, критерийлерді есептеуде пайыздық қойылымдар түсінігіқолданылады, оның көлеміне инфляция, тəуекел жəне ақшаныпайдаланудың альтернативті мүмкіншілігі əсер етеді жəне онымынадай теңдікпен көрсетуге болады:

мұндағы:

IR – инфляция қарқыны;

MRR – минималды нақты табыс нормасы;

RI – нақты капитал салымына түсетін табысты алу

тұрақсыздығымен жəне нарықтық жағдаймен байланыстыинвестициялық тəуекелдің дəрежесін есепке алатын коэффициент.Нақты инвестициялық есепті жүргізу кезінде пайыз қойылымы экзогендік шама болып табылады, яғни сырттан беріледіжəне, мысалы, несиелік пайызға (капиталдың альтернативтіқұралына) тең болып алынады. Басқа сөзбен айтқанда, жобалықталдаудың міндеттемесіне пайыздық қойылымның есептікмəселелері кірмейді. Бірақ оның азаю динамикасын болжауүшін пайыздық қойылым құрылымы мен көлемін анықтайтынфакторларды ұсыну керек.Нарықтық экономикадағы фирмалардың қаржылық тəжірибесінде жеке капиталы үшін пайыздық қойылым (немеседисконт нормасы) салымдар бойынша депозиттік пайызғабайланысты анықталады. Барлық капитал қарыздық болғанжағдайда, пайыздық қойылым қарызды өтеу жəне пайыздықтөлемдер шартымен анықталатын пайыздық қойылым болыптабылады. Оның жақын мəні ретінде ұзақ мерзімді банкілік

несиелер бойынша орташаланған пайыздық қойылымдарпайдаланылуы мүмкін.Жалпы жағдайда (капитал аралас болғанда) пайыздыққойылым салық жүйесін, капитал құрылымын жəне т.б. есепке

ала отырып, саналған орташа капитал құны – WACC ретіндетабылуы мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, капиталдың n түріболса, оның əрқайсысының дивидендтік жəне пайыздықтөлемдер көлемі негізінде анықталатын құны Ei тең, ал жалпыкапиталдағы үлес Ai (i = 1,2,…,n) болса,, онда пайыздық қойылым

шамамен мынаған тең:

Батыстық фирмалар пайыз қойылымын есептеу үшін көбінекелесі формуланы қолданады:

[8]

Шешім қабылдайтын тұлғалар NPV мəні оң болатыңжобаларды таңдауы керек. NPV мəнінің теріс болуы ақшақұралдарын пайдаланудың тиімсіздігіне дəлел болады: табыскеректі нормадан төмен.

Жоғарыда келтірілген NPV есептеудің формуласынанбелгілі болғандай, ағымдағы таза құндылықтың NPV абсолюттімəні екі түрлі параметрлерге тəуелді. Біріншісі инвестициялықпроцеске объективті сипаттама береді, ол өндірістік процестеанықталады. Екіншісіне пайыздық қойылым параметрін жатқызуға болады.Мəні екі түрлі параметрлерге тəуелді. Біріншісі инвестициялықпроцеске объективті сипаттама береді, ол өндірістік процестеанықталады. Екіншісіне пайыздық қойылым параметрін жатқызуға болады.

PI = NPV/ С0,

мұнда NPV – жобаның таза келтірілген құны;

С0 – бастапқы шығындар.

Бұл жағдайда шешім қабылдау критерийі NPV-ға негізделген шешімге ұқсас, яғни PI>0. Басқа зерттеушілер бұл критерийді дисконтталған кірістердің дисконтталған төлемдерге бөлінген бөлігі дейді, сонда оның мəні тиімді жобалар үшін бірден кем болмауы керек. Бірақ кез келген

есептеу əдісінде табыстылық индексі салымдардың тиімділігін көрсетеді

Анығы, NPV, ratio B /C жəне PI есептеу барысында пайыз қойылымын таңдау есептің қорытынды нəтижесіне, ал одан оның түсіндірмесіне айтарлықтай əсер тигізеді. Пайыз қойылымының көлемі, жоғарыда айтылғандай, инфляция қарқынына, балама мүмкіншіліктерге жəне инвестициялық тəуекел дəрежесіне байланысты. r* пайыздық қойылымының мəні қызығушылық тудырады, мұнда NPV=0 (9.3.1-суреттен қараңыз). Бұл нүктеде r* дисконтталған сомалық шығын ағымы дисконтталған сомалық табыс ағымына тең. Бұл нүкте «залалсыз нүктенің» нақты экономи-

калық мағынасына ие жəне табыстылықтың немесе пайдалылықтың ішкі нормасы деп айтуға болады; ТІН немесе IRR деп белгіленеді. Бұл критерий берілген жобаның инвесторына

салым салу мақсаттылығын бағалауға мүмкіншілік береді. Егер банктік есептеу қойылымы IRR-ден көп болса, онда банкке ақша салу арқылы инвестор үлкен пайда таба алады.

r * = i болғанда табыс тек инвестицияны өтейді (инвестициялар табыссыз), ал r * <i жағдайында инвестициялар залалды болады. Шетелдің қаржылық тəжірибесінде IRR есебін көбінесе капитал салымдарын сандық талдаудың бірінші қадамы ретінде қолданады. Кейінгі талдау үшін IRR-лары 15-20%-дан төмен емес мəнмен бағаланатын инвестициялық жобаларды таңдап алады. Қаржыландыру үшін қабылданған инвестициялық жобалардың табыстылығының ішкі нормасы экономика саласына жəне меншік нысанына тəуелді, яғни жобаның жеке немесе мемлекеттік кəсіпорын екендігіне байланысты өзгеріп тұрады. Нұсқалық негізінде, біріншіден, тəуекелдің əр түрлі дəрежелері, екіншіден, жеке инвесторлар жатыр. Олар əдетте инвестициялау объектісін таңдауда тек өзінің жеке мүддесін көздейді жəне əлеуметтік мəселелерді шешетін мемлекетке қарағанда табыс нормасының айтарлықтай үлкен деңгейін талап етеді. IRR-дің дəл есебін тек компьютер көмегімен ғана жасауға болады, бірақ IRR едəуір жақын есебін жасауға болады, біз оны нақты мысалда қарастырайық.