6.Мембраналы органеллалардың құрылымдық- қызметтік сипаттамасы: эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, митохондрия, лизосома, пероксисома

Органеллалар – барлық жасушаларда болатын тұрақты және олардың тіршілігінде маңызды қызмет атқаратын микроқұрылым.

Органеллалар классификациясы. Мембраналы органеллалар: эндоплазмалық тор, Гольджи комплексі, митохондрия, лизосомалар, периоксисомалар. Мембранасыз органеллалар: рибосомалар, бос рибосомалар, полирибосомалар, микротүтікшелер, жасуша орталығы, микрофиламенттер мен аралық филаменттер. Арнайы органеллалар: микробүрлер, базальді денешіктер, кірпікшелер, миофибриллдер, нейрофибриллдер, ширақшалар, тонофибриллдер.

Мембраналы органеллалар дегеніміз – жалғыз немесе бір-бірімен байланысқан цитоплазма бөлшектері. Олар өздерін қоршаған гиалоплазмадан мембрана арқылы шектелген.

Эндоплазмалық тор

Эндоплазмалық тор ядроны қоршай орналасқан түтікшелер мен ірі қуыстар жүйесі. Ол көмірсудың, липидтердің және белоктардың синтезін қамтамасыз етеді. Олар цитоплазма ішінде мембраналы тор түзеді. Эндоплазмалық тордың екі түрін ажыратады: гранулды ЭПТ (гр.ЭПТ) және тегіс немесе агранулды ЭПТ (аЭПТ).

Агранулды ЭПТ барлық мембраналы белоктар мен белоктардың биосинтезін және белокты молекулалардың посттрансляциялық өзгеруін қамтамасыз етеді

Гранулдыы (түйіршікті) эндоплазмалық тор жалпақ мембраналы цистерналар мен түтіктерден түзілген. Оның сыртқы бетінде рибосомалар мен полисомалар жабысып, оған өзінің атында бейнеленгедей түйіршіктелген кескін береді. Олар белок синтезіне қатысады. Сондай - ақ түйіршікті эндоплазмалық тор жасуша ішіндегі ас қорыту процессіне және метаболизм жүруіне қажетті белоктар - ферменттерді синтездейді.

Түйіршіксіз эндоплазмалық тор ұсақ вакуольдер, түтіктер, өзектер түзетін мембранадан тұрады. Түйіршікті эндоплазмалық тордан айырмашылығы түйіршіксіз эндоплазмалық тордың мембраналарының бетінде рибосомалар болмайды.

Агранулды эндоплазмалық тор түйіршікті эндоплазмалық тордың арқасында пайда болады және дамиды.

Тегіс эндоплазмалық тордың қызметі липидтер метоболизмі мен кейбір жасуша ішіндегі полисахаридтерге байланысты. Ол липидтер синтезіне және гликогенді ыдыратуға қатысады.

Гольджи аппараты

Бұл оргоноидты 1898 жылы италиялық ғалым К. Гольджи нерв жасушасынан тапқан. Ол негізгі үш элементтерден түзілген: 1) бірінің үстінде бірі орналасқан жалпақ мембраналы қапшалар - цистерналар жинағы; 2) көпіршіктер және 3) вакуольдер. Бұл элементтердің жиынтығын диктиосома (грек. diktyon - тор) деп атайды. Кейбір жасушаларда көптеген диктиосомалар болады (бірнеше жүздікке дейін).

1. Цистерналардың кескіні иілген диск (”табақша”) тәрізді және ол 3 – 30 элементтерден қаттама (стопка) түзеді. Цистерналардың дөңестік жағы әдетте ядроға, ал ойыс жағы плазмолеммаға қарап тұрады.

2. Көпіршіктер – мембранамен қоршалған сфералық элемент. Оның диаметрі 40-80 нм. Көпіршіктер цистерналардан үзіп алу арқылы түзіледі.

3. Вакуольдер мембранамен қоршалған ірі сфералық (диаметрі 0,1-1,0 мкм) түзінді. Олардың құрамында конденсация процесінде болатын секреторлық өнімдер болады.

Гольджи аппаратының цистерналарында полисахаридтер синтезделеді. Оның элементтерінің көмегімен жасушадан дайын секреттерді шығару процесі жүреді. Сонымен қоса, Гольджи аппараты жасушалық лизосомаларының құрылуын қамтамасыз етеді.

Гольджи аппаратының секреторлық функциясы кезінде рибосомалардағы синтезделген белок бөлініп, эндоплазмалық тордың цистернасы ішіне жиналады. Кейіннен жиналған белоктар белокты түйіршіктер түзуі немесе еріген күйінде қала беруі мүмкін.

Лизосомалар

Лизосомаларды 1949 жылы швед ғалымы де Дюв ашқан. Олар дара мембранамен шектелген, көлемі 0,2 – 0,4 мкм шар тәрізді құрылым.

Лизосомаларды біраз бұрын бірінші және екінші деп бөлген. Қазіргі кезде эндосома және лизосома жүйесін көру қиындауына байланысты, бұл терминді пайдалану орынды емес деп саналады.

Қорытылатын заттардың тегіне қарай, лизосомалардың төрт түрін ажыратады: фаголизосома, аутофаголизосома, мультивезикулалық денешіктер және қалдық денешіктер.

Фаголизосомакеш кездік эндосомалар немесе лизосомалардың құрамында сырттан жұтылған тығыз және ірі түйіршіктері бар фагосомамен бірігуі арқылы қалыптасады. Бұл материалды бұзу процесі гетерофагия деп аталады.

Аутофаголизосомакеш кездік эндосомалар немесе лизосомалардың құрамында жасушалардың бұзылған меншік компоненттері бар мембраналық көпіршік - аутофагосомамен (грек. autos - өзі, phagein - жеу және soma - дене) бірігу арқылы қалыптасады. Бұл материалды қорыту процесі аутофагия деп аталады. Жасушалық компоненттерді қоршап жатқан мембрананың шығу көзі түйіршікті ЭПТ болып табылады.

Мультивезикулалық денешік (лат. multi – көп және vesicula – көпіршік) (диаметрі 200-800 нм) мембранамен қоршалған ірі шар тәрізді вакуоль. Оның құрамында ұсақ (40-80 нм) көпіршіктер мен ақшыл және қоймалжың матрикс бар. Бұл денешік ерте кездік эндосоманың кеш кездік эндосомамен бірігуі нәтижесінде пайда болады. Мультивезикулалық денешік матрикісінің лизистік ферменттері ұсақ көпіршіктердегі субстраттың бірте-бірте ыдырауын қамтамасыз етеді.

Қалдық денешіктер – ішінде қорытылмаған материалы бар лизосома. Олар ұзақ уақыт бойы цитоплазмада сақталады немесе ішіндегі қалдықтарды жасуша сыртына шығарып отырады. Адам организмінде қалдық денешіктердің кең тараған түрі - диаметрі 0.3-3 мкм липофусцинді көпіршіктер.

Пероксисомалар

Пероксисома(лат. peroxysoma) эукариоттық жасушалардың міндетті түрде болатын органелласы. Ол мембранамен шектелген, кішіректеу сфера тәрізді денешік, пероксисома ортасында кристалл тәрізді құрылымы бар гранулалы матрикстен тұрады. Оның көлемі шамамен 0,2-1,5 мкм. Пероксисомалар эндоплазмалық тордағы цистернаның кеңейген аймағында түзіледі. Олар әсіресе бауыр және бүйрек жасушаларына тән. Пероксисомалардың лизосомалардан айырмашылығы онда гидролиттік ферменттер жоқ. Оларда аминқышқылының оксидазалары мен каталазасы болады.

Митохондриялар

Митохондрия- жасуша және бүкіл организмнің тіршілік әрекеттеріне қажет энергияны, цитоплазмаға түскен заттарды аэробты тотықтыру арқылы өндіріп, АТФ молекуласының фосфаттық байланыстары түрінде жинақтайтын мембраналы органелла. Сондықтан, митохондрияны жасушаның «энергиялық станциясы» деп атайды. Митохондриялардың пішіні айнымалы болып келеді. Оларды арнайы әдіспен зерттегенде, ол цитоплазмада жіп және түйіршік (грек. mitos - жіп және chondros - түйір) тәрізді болып көрінеді. Митохондрияның сопақша, таяқша, сақина тәрізді және т.б. түрлері де кездеседі. Митохондриялардың көлемі де бірдей емес, олардың ені 0.2-2 мкм, ал ұзындығы 2-10 мкм. Сандары әр жасушада әр түрлі, шегі 500 – 1000. Бауыр жасушаларында (гепатоциттерде) олардың саны шамамен 800 болады. Митохондриялар цитоплазманың 20% құрайды және онда диффузды орналасады. Жасушалардың әр типіндегі митохондриялардың көлемі мен саны сол жасушаның энергия қажет етуіне тәуелді. Биохимиялық зерттеулер митохондриялардың 65-70% белоктан және 25-30% липидтерден тұратынын анықтады. Жасушадағы митохондриялардың орналасулары әр түрлі, олар көбінесе шашыраңқы орналасып, әдетте АТФ көп жұмсалатын жерде жиналады.

Митохондрияларда сыртқы және ішкі мембраналарды, митохондрияның ішкі құрылымы – матриксті және ішкі кристаларды ажыратады.

Митохондрияның сыртқы мембранасыарқылы гиалоплазмадан мембранааралық кеңістікке көптеген ұсақ және ірі молекулалар өтіп отырады. Ол үшін мұнда орналасқан белок молекулалары кең гидрофильді каналдарды және мембраналық торларды қалыптастырады.

Митохондрияның ішкі мембранасының қалыңдығы 7 нм. Ол митохондрияның ішкі құрамын қоршап тұрады. Ішкі мембрананың құрамына транспорттық белоктар, тыныс алу тізбегінің ферменттері және сукцинатдегидрогеназа кіреді. Кристалардың бетінде, пішіні саңырауқұлаққа ұқсаған дөңгелек келген басы мен қысқа аяқшаларынан тұратын элементарлы түйіршіктер орналасады. Оларда тотығу және фосфорландыру процесі ұштасып отырады.

Митохондриялардың сыртқы және ішкі мембраналары құрамы және физикалық қасиеттері жағынан бір-бірінен айырмашылықтары бар. Олардың ішкі мембраналарында белгілі заттарды белсенді тасымалдайтын жүйе болады. Мембраналардың қасиеттерінің бірдей болмауы, олардың құрылыстарында айырмашылықтың болу салдары. Митохондрияның ішкі мембранасы ойыс түзеді. Мұндай ойыстар көбінесе жазық айдаршалар тәрізді немесе криста.

Митохондриядағы кристаларыныңсаны жасушаның энергия қажеттілігінің көрінісі. Энергияны көп қажет ететін жасушаларда (мысалы, бұлшық ет жасушаларында) митохондрия кристаларының саны көп болады

Митохондрияның матриксі. Ол митохондрия қуысын толтыратын, жүзден астам түйіршіктері, ортасында ДНҚ молекуласының жіпшелері бар сұйық зат. Матрикс ферменттерінің негізгі бөлігін Кребс циклі, белоктар синтезін қамтамасыз ететін және май қышқылдарын тотықтыратын ферментер құрайды. Оларға қосымша кристада түйіршіктер түрінде ферменттердің қызметтерін қоздыруға қажет Са2+ и Mg2+ катиондар жинағы кездеседі. Сондай - ақ матриксте цитоплазма рибосомасынан өзгеше рибосома түзілісі байқалады. Бұл рибосомалар митохондриялы белоктардың синтезіне қатысады. Бірақ белокты синтездің мұндай жүйесі митохондриялардың түгел қызметін қамтамасыз етпейді, сондықтан автономды митохондрияларды шектеулі деп санауға болады. Митохондрия белогының көп бөлігі генетикалық бақылауда болып, цитоплазмада синтезделеді.

Митохондриялардың негізгі қызметі АТФ синтезі болып табылады. Бұл күрделі процестің алғашқы сатысы гиалоплазмада өтеді. Осы жерде субстраттардың алғашқы тотығуы жүреді. Бұл процесс оттегісіз өтеді. Кейінгі кезектегі энергияны өндіру этаптары – аэробты тотығу және АТФ-тің негізі массасының синтезі – оттегіні пайдалану арқылы жүзеге асады.

Жасушада митохондриялар көлемі, саны жағынан өсуі мүмкін. Олар бөліну арқылы қалпына келеді.

7.Мембранасыз органеллалардың құрылымдық-функционалдық сипаттамасы: рибосома, бос рибосома, полирибосома, жасуша орталығы, микротүтікшелер, аралық филаменттер, микрофиламенттер.

Рибосомалар

Рибосомалар – ұсақ (диаметрі - 15-30 нм) тығыз мамбранасыз органеллалар. Олар белокты синтездің, полипептидты молекулананың элементарлы аппараты. Синтездік активті жасушаларда бірнеше миллион рибосомалар болады. Ол барлық жасушаларда кездеседі. Рибосомалар - күрделі рибонуклеопротеидтер, олардың құрамына белоктар және РНҚ молекулалары кіреді.

Әрбір рибосома үлкен және кіші құрылымдық суббірліктерден тұрады. Кішісі РНҚ байланыстырушы, ал үлкені - пептидті тізбектің түзілуін катализдеуші суббірлік. Рибосомалар цитоплазмада жалғыздан орналасуы немесе олардың жиынтығын қалыптастыруы мүмкін. Мұндай жиынтықты полирибосомалар (полисомалар) деп атайды.

Эукариоттар жасушаларында рибосомалардың екі түрлі популяциясы байқалады: түйіршікті эндоплазмалық тордың мембраналарының бетінде бекінген және гиалоплазмада бос орналасқан. Бекітілген рибосомалар белоктарды экспортқа шығарады. Аз маманданған және жылдам өсетін жасушаларда көбінесе бос рибосомалар болады. Бос рибосомалар жасушаның өзіне қажет белоктарды қамтамасыз етеді. Маманданған жасушаларда рибосомалар түйіршікті эндоплазмалық тордың құрамында орналасқан. Рибосомалар ядро қабықшаларының сыртқы бетіне бекініп тұруы да мүмкін. Ядролық рибосомалар өздерінің физика – химиялық және метаболизмдік ерекшеліктері жағынан цитоплазмалық рибосомалардан өзгеше.

Жасушаның тірек – қимыл құрылымы. Цитоскелет.

Электрондық микроскоп арқылы, цитоплазмада бұрын жарық микроскобымен көрінбейтін, нәзік және күрделі үш өлшемді талшықты және түтікті тор – цитоскелет анықталады. Бұл тірек-қимыл жүйесін үш түрлі мембрананасыз оргоноидтар: микротүтікшелер, микрофиламенттер және аралық филаменттер (микрофибрилдер) құрайды. Алдыңғы аталған құрылымдар өзара жеңіл бірігіп және айырылып отыратын глобулді, ал соңғылары – олардан гөрі тұрақты болатын фибриллді белокты суббірліктерінен тұрады. Цитоскелет жасушаға белгілі бір пішін береді және көптеген қызметтер атқарады. Мысалы, жасушалардың қозғалуын қамтамасыз етеді және жасушаішілік транспорттық қызмет атқарады.

Микротүтіктер

Жасуша цитоплазмасында мембраналы құрылымдар мен органеллалардан басқа, алуан түрлі қызметтер атқаратын көп мөлшерде фибриллярлы түзіліс кездеседі.

Мұндай фибриллярлы компоненттерге микротүтіктер жатады. Олар цитоплазмада күрделі уақытша түзінділер түзе алады. Мысалы, жасушалық бөлінудің ұршығы. Микротүтіктер күрделі түзілген центроли және базальды денешік тәрізді арнайы органеллалардың құрамына кіреді, сондай – ақ кірпікшелер мен ширақшалардың негізгі құрылымдық элементі болып табылады. Олар түзу, тармақталмаған, ортасы қуыс ұзын цилиндр тәрізді болып келеді. Микротүтіктердің сыртқы диаметрі 24 нм, ішкі саңылау ені 15 нм. Олардың құрамында белоктар – тубулиндер болады.

Жасушаларда микротүтіктер уақытша (цитоскелет) немесе тұрақты құрылымдар (центриоли, кірпікшелер, ширақшалар) түзуге қатысады.

Жасуша орталығы

Жасуша орталығы екі құрамдас бөліктен: центриольден және центросферадан тұрады. Центриольдер - ұсақ тығыз денешіктер, әдетте олар жұп болып келеді – диплосома. Центриольдер цитоплазманың ақшыл аймағы - центросферамен қоршалған. Бұл органеллалардың қызметтерінің бірі -кірпікшелер мен жіпшелердің негізінде орналасқан базалдық денешіктерді құру және бөлінетін жасушаларда бөліну ұршығын қалыптастыру.

Центриольдердің нәзік құрылымы электронды микроскоптың көмегі арқылы зерттелген. Оның ені 0,2 мкм, ал ұзындығы – 0,3-0,5 мкм цилиндр тәрізді денешік, қабырғасы бір – біріне параллель орналасқан микротүтікшелердің 9 триплетінен тұрады. Әр түрлі жасушалардағы түтікшелердің саны тұрақты. Әдетте интерфазалы жасушада екі центриольдер болады. Әр центриольдің айналасында жіңішке талшықты матрикс орналасқан. Жасушаның митоздық бөлінуге дайындығы кезінде центриоль екі еселенеді.

Микрофиламенттер

Микрофиламенттер деп актин молекулаларынан тұратын цитоскелеттің ең жіңішке белок жіпшелерін атайды. Олар жасушалардың түгел типінде кездеседі деседе болады. Құрылысы және қызметі бойынша олар әр түрлі. Микрофиламенттер цитоплазманың қыртысты затында, плазмолемманың астында будаланып немесе қабаттасып орналасады. Көптеген жасушаларда микрофиламенттердің торын байқауға болады. Олардың химиялық құрамына байланысты, олар цитоскелет қызметін атқарады және жасушаның жылжуын камтамасыз етеді. Бұл тор – цитоскелеттің бөлігі. Электронды микроскоп және иммунофлюоресценциялық әдістерді қолдану арқылы қыртысты қабат пен будалардың микрофиламенттер құрамына жиырылғыш белоктар – актин, миозин, тропомиозин кіретінін анық көруге болады. Демек, микрофиламенттер жасушалық жиырылғыш аппарат. Олар тек жасушалардың жылжымалылығын ғана қамтамасыз етпей, жасушаішілік жылжу, мысалы цитоплазманың ағуын, вакуолилердің, митохондриялардың жылжуын, жасушалардың бөлінуін қамтамасыз етеді.

Аралық филаменттер

Аралық филаменттер немесе микрофибриллдер белокты құрылымдар. Олар жіңішке тармақталмаған будаланып орналасқан жіпшелер. Әрбір тіндерде олардың белоктық құрамы әр түрлі және өздеріне тән. Эпителий тіндерінің аралық филаменттер құрамына кератин кіреді. Мезенхимді тектес жасушаларының аралық филаменттерінің құрамына басқа белок – виментин, ал бұлшық етті жасушаларға – десмин кіреді. Олардың атқаратын қызметтері: жасушалардың серпімділігін сақтау, құрылымдық – жасушаны созатын күштерге қарсы тұру, цитоплазма компоненттерінің ретті орналасуына себепші болу.

42. . Нейроглия. Жалпы сипаттамасы мен негізгі түрлері. Макроглия. Глиоциттердің түрлері. Орталық глиоциттер (эпендимоциттер, астроциттер мен олигодендроглиоциттер), Шеткері глиоциттер (ганглийлердегі глиоциттер), нейролеммоциттер, Аяққы глиоциттер. Олардың құрылысы мен маңызы. Микроглия .

Нейроглия нерв тiндерiнде тiректiк, шектеушi, трофикалық, секреторлы және қорғаныштық қызметтерiн атқарады. Орталық және перифериялық нерв жүйелерiнiң глияларын ажыратады.

Орталық нерв жүйесiнiң глиясын макроглия мен микроглияға бөледi.

Макроглия. Ол нерв түтiгiнiң глиобластарынан дамиды. Макроглияға эпендимоциттер, астроциттер және олигодендроциттер жатады.

Эпендимоциттер ми қуыстары мен жұлынның орталық өзегiн астарлайды. Бұл жасушалардың пiшiнi цилиндр тәрiздi. Олар секреторлы қызмет атқарады – жұлын сұйықтығын секреттейдi. Кейбір эпендимоциттердің қозғалмалы кірпікшелері болады. Олар жұлын сұйықтығының жылжуына ықпал етеді. Көптеген эпендимоциттердің базальді беті тегіс, бірақ кейбір жасушалардың нерв тініне тереңдеп өтетін ұзын өсіндісі болады. Мұндай жасушалар танициттер деп аталады.

Астроциттер (грек. аstron – жұлдыз) – органеллалары аз, тармақталған жасуша. Олар негiзiнен тiректiк және нейрондарды сыртқы әсерлерден шектеу қызметтерін атқарады. Астроциттердің протоплазмалық және талшықты екі типін ажыратады. Протоплазмалық астроциттер орталық нерв жүйесінің сұр затында орналасқан. Олардың өсінділері қысқа және жуан. Протоплазмалық астроциттер ірі домалақ ядросының болуымен сипатталады. Цитоплазмасында эндоплазмалық тордың көптеген цистерналары, бос рибосомалар мен микро түтіктер бар, митохондрияға бай. Талшықты астроциттер орталық нерв жүйесінің ақ затында орналасады. Бұл жасушалардың 20 – 40 ұзын, жіңішке, нашар тармақталған өсінділері болады.

Олигодендроциттер орталық және шеткілік нерв жүйесiнде нейрон денесiн қоршайды. Олар нерв талшықтарының қабығы мен нерв ұштары құрамында болады. Олигодендроциттердің қызметi – трофикалық, нейрондардың зат алмасу процесiне қатысу, миелиндi синтездеу, жасушалар тармақтары айналасында қабық түзу (олар нейролеммоциттер немесе шванн жасушалары деп аталады).

Микроглия фагоцитоздаушы жасушалар, олар сүйек кемiгiнiң промоноциттерiнен дамиды. Оның қызметi – нерв тiндерiн инфекциядан, зақымданудан қорғау және нерв тінінің бұзылған өнімдерін шығару. Микроглия жасушалары жылжымалы, көлемi аса үлкен емес, денесi ұзыншақ пiшiндi болады. Тiтiркедiру кезiнде микроглия жасушаларының пiшiндерi өзгередi, олардың тармақтары тартылып, домалақтанады. Бұл күйiнде микроглиялар түйiршiктi шарлар деп аталады. Осы сипатталған морфология тармақталған микроглияға тән. Олардың фагоцитоздық қабілеті төмен. Тармақталған микроглия орталық нерв жүйесінің сұр және ақ заттарында кездеседі.

Сүтқоректілердің дамып келе жатқан миында микроглияның уақытша түрі – пішіні амебалы микроглия кездеседі. Бұл микроглияның жасушалары плазмолемманың қатпарларын және филоподиялар қалыптастырады. Олардың жасушаларының цитоплазмасында көптеген фаголизосомалар мен табақшалы денешіктер орналасқан. Белсенді фагоцитоздаушы амебалы микроглия ерте постнатальді кезеңде өте қажет, себебі бұл кезеңде гематоэнцефалитикалық тосқауыл толық дамымағандықтан, қандағы заттар оңай орталық нерв жүйесіне түседі. Сондай – ақ ол нерв жүйесінің түрлену процесінде бағдарлану нәтижесінде өлген артық нейрондар мен олардың өсінділерінен пайда болған жасушалардың сынықтарын жоюға ықпалын тигізеді.

Реактивті микроглия травмадан кейін мидың кез – келген жерінде пайда болады. Онда тармақталған микроглиядағыдай тармағы және амебалы микроглиядағыдай қатпарлары мен филоподиясы болмайды. Реактивті микроглияның тармақтарында тығыз денешіктер, май қосындылары, лизосомалар болады.

Жоғарыда қаралған глиалды элементтер орталық нерв жүйесіне жатады.

Перифериялық нерв жүйесiнiң глиясы нерв жотасынан дамиды. Оларға жатады:

1. Нейролеммоциттер (Шванн жасушалары);

2. Ганглий глиоциттерi (мантийндi глиоциттер).

Шванн нейролеммоциттері нерв талшықтарындағы нерв жасушалары өсінділерінің қабығын қалыптастырады. Ганглий глиоциттері нерв түйiндерiнде нейрон денесiн қоршайды, нейрондардың зат алмасуына қатысады.

18. Плацентаны қалыптастырудағы хорионның маңызы. Адам плацентасы, оның құрылысы мен қызметі. Гемохориальды тосқауыл. Жүктілік кезеңіндегі жатыр эндометриінің ерекшелігі және ұрық қабықтары. «Ана – ұрық» жүйесі.

Плацента: Плацента ана мен ұрықтың организмдерін байланыстыратын ұрықтан тыс уақытша мүше. Ол трофикалық, экскреторлық (зат алмасудың ақырғы уытты -өнімдерін шығару), эндокриндік (хордалық гонадотропин, прогестерон. плаценталық лактоген, эстроген және т.б. өндіреді), қорғаныштық (нәрестені иммуноглобулиндермен жабдықта), барьерлік (нәресте организміне кейбір заттардың туіне белгілі дәрежеде тосқауыл болады). Дегенменде ана қанынан нәресте қанына плацента арқылы алкоголь, наркотиктер, дәрі-дәрмектер, никотин, сондаяқ көптеген гормондар оңай өтеді.

Плацентада ұрықтық бөлім мен аналық бөлімдерін ажыратады. Ұрықтық бөлім тармақталған хорионнан, ал аналық бөлім эндометридің базальді бөлігінен түзілген.

Плацентаның дамуы 3-аптада екіншілік бүрлерге тамырлар өсіп, үшіншілік бүрлер пайда болған кезде басталады. 6-8-аптада қан тамырларының айналасында макрофагтар, фибробластар, коллоген талшықтары түрленеді.

Жатырдың шырышты қабығының бұзылуы және қоректенудің гистиотрофты түрінен гематрофты түріне ауысуы плацентаның дамуымен қатар жүреді.

Плацентаның ұрықтық немесе нәрестелік бөлігі 3-аптаның соңында талшықты дәнекер тіннен тұратын тармақталған хориальді табақшадан түзіледі.

Ана – ұрық жүйесі жүктілік процесі барысында пайда болады. Ол екі жүйешелерден – ана организмі мен ұрық организмі, сондай – ақ оларды байланыстырушы буын болып табылатын плацентадан тұрады.

Ана организмі мен ұрық организмі арасындағы өзара әрекеттесуді нейрогуморалды механизм қамтамасыз етеді. Бұл кезде екі жүйешелерде ақпаратты қабылдаушы рецепторлы және оның өндірілуін жүзеге асыратын реттеуші механизмдерді ажратады.

Дамушы ұрықтың жағдайы жайлы ақпаратты бірінші болып қабылдайтын ана организмінің рецепторлы механизмі сезімтал нерв ұштары ретінде жатырда орналасады. Эндометриде хемо, - механо – және терморецепторлар, ал қан тамырларында барарецепторлар орналасқан.

Ана организмінің реттеуші механизмдері ОЖЖ бөлімдері мен гипаталамо- эндокринді жүйеден тұрады. Маңызды реттеуші қызметті жыныстық, тироксин, кортикостероидты және т.б. гормондар атқарады. Осылай жүктілік кезінде ананың бүйрек үсті қыртысының активтілігі күшейеді және ұрық метаболизмін реттеуге қатысатын кортикостероидтардың өндірілуі артады. Ананың реттеуші нейроэндокринді аппараттары жүктілікті сақтауды, жүректің, қан түзуші мүшелердің, бауырдың қызметінің қажетті деңгейін және зат, газ алмасуларының қолайлы деңгейін қамтамасыз етеді.

Ұрық организмінің рецепторлы механизмдері ана организмінің өзгеруі жайлы сигналдарды қабылдайды. Олар кіндік артериялар мен веналар қабырғаларында, бауыр веналарының аузында, теріде және ұрық ішегінде табылған. Бұл рецепторлардың тітіркенулері ұрықтың жүрек қағысының жиілігінің, олардың қан тамырларындағы қан жүру жылдамдығының өзгеруіне әкеп соғады және қандағы қанттың болуына әсер етеді.

Ұрық организмінің реттеуші нейрогуморалды механизмдері даму процесінде қалыптасады. Ұрықта алғашқы қозғалтқыш реакциялар дамудың 2 – 3-ші айларында пайда болады. Газды гомеостазды реттеуші механизмдер эмбриогенездің ІІ триместрі аяғында қалыптасады. Орталық эндокринді бездердің қызмет етуі дамудың 3-ші айына келеді. Ұрықта оның өсуін қамтамасыз ету үшін қажет инсулин синтезі күшейтілген.

Ана - ұрық жүйесінде байланысты қамтамасыз етуде маңызды рөлді ұрықтың дамуына қажет заттарды синтездейтін плацента атқарады. Плацента эндокриндік қызметтер атқарады, олар прогестерон, эстроген, плацентарлық лактоген және т.б. гормондарды синтездейді. Плацента арқылы ана мен ұрық арасында гуморалды және жүйкеліі байланыстары жүзеге асырылады. Сондай – ақ ұрық қабықшалары мен амниондық сұйықтық арқылы экстраплацентарлы гуморалды байланыстар жүреді.

Гуморалды байланыс ең көлемді және ақпаратты. Ол арқылы оттегі мен көмір қышқыл газы, белоктар, витаминдер, электролиттер, гормондар, антиденелер және т.б. түседі. Қалыпты жағдайда бөгде заттар ана организміне плацента арқылы енбейді. Олар патологиялық жағдайда ғана, яғни плацентаның барьерлік қызметі бұзылған кезде енеді. Гуморалдық байланыстың маңызды компоненттері иммунологиялық байланыстар Олар ана – ұрық жүйесінде иммундық гомеостазды қолдауды қамтамасыз етеді. Ана мен ұрық организмдерінің белоктық құрамы бойынша генетикалық тұрғыдан алғанда, бір-біріне бөгде болуына қарамастан, иммундық конфликт болмайды. Бұл бір қатар механизмдермен қамтамасыз етіледі. Олардың ішінде маңыздылары келесілер: 1) аналық организмнің иммундық жауабын тежеуші белоктар; 2) симпластотрофобластың үстінде орналасқан плацентарлық лактоген және хорионды гонадотропин; 3) бүрлердің цитотрофобласттарын қоршаған тығыз гомогенді фибриноид, оларды ананың иммуноциттерінен оқшауландырады және оның гликопротеидтерінің электр заряды аналық лимфоциттеріндей теріс болғандықтан, цитотрофобласттарды имундық бүркеп тұрады; 4) трофобластың протеолиздік қасиеті бөгде белоктарды инактивацияға ұшыратады.

Жүйке байланыстары плацентарлық және экстраплацентарлық болып екіге бөлінеді. Плацентарлық – плацента және кіндік тамырларында баро- және хеморецепторларды тітіркендіру, ал эстраплацентарлық - ананың ОЖЖ тітіркенудің келуі.

30. Постэмбрионалдық гемопоэз, лимфоидты және миелоидты қан түзу туралы ұғым. А.А.Максимовтың қан түзудің унитарлық теориясы. Қанның бағаналы, жартылай бағаналы жасушалары мен (полипотенттік ізашарлар), унипотенттік ізашарларына сипаттама. Қан жасушаларының ішіндегі топ түзетін бірліктеріне (ТТБ) сипаттама. Қанның толық пісіп жетілмеген (бласттар) жасушаларының сипаттамасы. Қан жасушаларының морфологиялық ажыратылатын сатылары- дифференцияланушы және дифференцияланған /пісіп, жетілген/ түрлері. Гемопоэз бен ммунопоэздің реттелуі.

Постэмбриондық гемоцитопоэз эритроциттер, гранулоциттер, тромбоциттер, моноциттердің түзілуі жүретін миелоидты және Т мен В-лимфоциттер, плазмоциттер көбеюі мен дифференциациялануы жүретін лимфоидты гемопоэздік тіндерде жүзеге асырылады.

Постэмбриондық гемоцитопоэз дифференциацияланған жасушалардың физиологиялық ауытқулары өтелетін қанның физиологиялық регенерациялану процесі болып табылады.

Лимфопоэз тимус, көк бауыр, лимфа түйіндеріндегі лимфоидты тіндерде жүреді. Олар лимфоцит -дің, плазмоциттердің түзілуі және жасушалар мен олардың ыдырау өнімдерінің жойылуы сияқты үш негізгі қызмет атқарады.

Миелопоэз жіліктердің эпифиздерін де және көптеген кеуекті сүйек қуыстарында орналасқан миелоидты тіндерде жүреді. Мұнда қанның формалы элементтері: эритроциттер, гранулоциттер, моноциттер, тромбо- циттер мен лимфоциттердің бастама жасушалары дамиды.

Миелоидты және лимфоидты тіндер дәнекер тіннің бір түрі, яғни ішкі орта тіндеріне жатады. Оларда гемопоэздік және ретикулярлық (торлы) тін жасушаларынан тұратын екі негізгі жасушалық қатарлар (линиялар) орын алған.

Лимфа

Лимфа (лат. lympha — таза су, ылғал) лимфа тамырлары мен лимфа түйіндерінде болатын сұйық сарғыш зат. Лимфаның жалпы мөлшері 2 литр, ол құрамы жағынан қанға ұқсас. Лимфа лимфоплазма мен формалық элементтерден тұрады. Химиялық құрамына қарай лимфоплазма плазмаға жақын, бірақ белогы аз болады.

Лимфаның формалық элементі 98% лимфоциттерден, сондай - ақ моноциттерден тұрады. Лимфа құрамы әр кезде өзгеріп отырады. Шеткілік, аралық және орталық лимфаларды ажыратады. Оның түзілу процесі жасушааралық кеңістікке қаннан су мен басқа да заттардың түсуіне тығыз байланысты. Лимфа тіндік сұйықтықты залалсыздандырады және тазартады

А.А.Максимовтың қан түзудің унитарлық теориясы. Қан жасушаларының бағаналы, жартылай бағаналы және бласты формаларына сипаттама.

Бағаналық жасуша түсінігі негізінен бірінші рет Ресейде ХХ ғасырдың басында пайда болған. Гистолог А.А.Максимов “қан табушылық, қан айналым” процессін зерттей отырып, бағаналық жасушалар бар екені жайлы қорытындыға келді. Бірақ ол кезде бұл қандай жасушалар және олардың айырмашылығы неде? Деген сұрақтарға жауап болмады.

Уақыт өте келе “бағаналық жасушалар” терминін ғылымға А.А.Максимов енгізген. Ол бағаналық қанішілік жасушалар бар екенін айтқан. 1909 жылы 1 маусымда Берлинде өткен “Общества Гематологов” жиналысында “” түсінігін енгізді, бұл сөздің мағынасы лимфоциттер, бірақ өте кең ауқымдағы қан жасушалары немесе бағаналық болып табылады.

Адам ағзасы ең алғашқы даму сатыларында бағаналық жасушалардан тұрады, содан кейін даму барысында ол жасушалар мүшелерге және ағза жасушасына айналады. Осылайша, негізінен біріншіден бағаналық жасушалар адам ағзасының құрылыс материалы болып табылады, және ол жасушалар регенерациялық процесстерге қатысып, қартаю процессін баяулатады.

Барлық жасушаларға және мүшелерге ауыса алу қасиетінің арқасында бағаналық жасушалар ағзада “жедел жәрдем” рөлін атқарады, өйткені мысалы ағзаның бір жерінде ақаулықтар пайда болса, бағаналық жасушалар сол жерге тез барып, мүшенің жасушаларының бұзылуын тоқтатып, оның функциясын қалпына келтіреді. Қартайған кезде адам ағзасында бағаналық жасушалар саны азая түседі, сондықтан регенерациялық мүмкіндіктер төмендейді.

Кіндік қан – бағаналық жасушалардың аса маңызды көзі болып табылады. Кіндік қан стерильді жағдайда жиналып және ерекше банкаларда (криобанка) сақталады. Осындай жағдайда бағаналық жасушаларды көбірек алуға мүмкіншілдік болады.

Бағаналық жасушалар – ғылымның ең бір тамаша ашылымы. Ал бағаналық жасушалармен емдеу – ол медицинада ғасырлық ашылым. Көптеген аурулардың емі туралы көзқарасты өзгертті және адамдарға ең бастысы – денсаулық, жастық күш, көп жыл өмір сүру мүмкіндігін берді және кей адамдарға өмір сүру жалғыз мүмкіншілдігін берді.

Бағаналық жасушалар ағзаның барлық жасушаларына бастау бере алады – терінің де, жүйкелік жасушаларға да, қан жасушаларына да бастау беріп дамытады.

Бағаналық жасушалармен емдеудің мағынасы, ол барлық өмір сүру және мықты денсаулық потенциалы болып табылады. Ол жасушалар ағзамыздың даму сатысының басынан бар. Біздің ағзамызда ерекше жасушалар бар. Олар үнемі ағзаны нормасына келтіріп отырады, міне, осы – бағаналық жасушалар.

Уақыт өте келе қартайған шақта бағаналық жасушалар күшін жоғалта бастайды, сондықтан ағзаға оны қосымша беру керек, денсаулық пен жастық шақты сақтап қалу үшін.

Бағаналық жасушалармен емдеу әртүрлі ауруларға қолданылады: нерв системасына, инсульт, бассүйек травмаларына, жүрек миокард инфарктсіне қолданылады.

Қосымша тағы емі диабет ауруларына, эндокриндік ақауларға да қолданылады. Бағаналық жасушалар иммунитетті жоғарылатады және тері құрылымын жақсартады.

Бағаналық жасушалар косметологиялық салада да қолданылады. Бірақ “стволамин” деген көпке белгілі препарат қазіргі таңда енді қолданылмай жүр. Өйткені оны құрамында бағаналық жасушалар жоқ.

1981 жылы американдық биолог Мартин Эванс алғаш рет бағаналық жасушалардың дифференциялдық емес қасиетін тапты.

1998 жылы Д.Томпсон мен Д.Герхар бағаналық жасушаның эмбрионалдық өлмейтін қасиетін тапты.

1999 жылы журналы эмбрионалдық бағаналық жасушалар биологиялық ғылымда “екі спиральді ДНҚ” және “адам геномы” ашылымдарынан кейін үшінші маңызды ашылым деген мәлімет берді.

2009 жылы Кореяның ғалымын Хуанг Ву-Сук бағаналық жасушаларды клондау жұмысында кінә тағып түрмеге жапты. Ол және оның командасы адамның эмбрионалдық клонында 11 жасуша таптық деді. Бірақ университеттік комиссия сол 11 жасушаның 2 бағаналық жасушадан алынғанын тапты.

Бағаналық жасушалардың эмбрионалдық даму сатысы:

1. Тотипотенттылық – 350 жасуша типінің барлығын жасауға мүмкіндігі бар сатысы.

2. 2. Хоуминг – бағаналық жасушалардың ағзаға енгізгендегі кезінде жарақат зонасын тауып және сол жердегі өліп қалған жасушалардың функциясын атқарады.

3. Бағаналық жасушалардың ерекше қасиетін анықтайтын факторлар.

4. Теломезаралық актив сатысы.

Әртүрлі мүшелерде және ересек ағзаның жасушасында басқа типті жасушаларға ауысуға дайын есейген бағаналық жасушалар – бласталық жасушалар деп аталады. Бағаналық жасушалар басқа жасушалар сияқты бөліну арқылы көбейеді. Бірақ олардың бір ерекшелігі олар шексіз бөліне береді. Ал пісіп-жетілген жасушалары циклдік шектеуде болады.

49. Сезу мүшелері.Иіс сезу мүшесі. Жалпы морфо-функциональдық сипаттамасы. Даму көздері мен эмбриональдық дамуы. Иіс сезу жасушалары. Тіректік және базальдық жасушалары. Дәм сезу мүшесі. Морфо-функциональдық сипаттамасы мен эмбриональдық дамуы. Дәм сезу буылтығы. Дәм сезу жасушалары. Тіректік және базальдық жасушалары.

Дәм сезу мүшесінің – orqanum qustus – маңызы тамақтың сапасын айыруда. Ең алдымен дәм бүршіктері тері сезімі мүшелерінен бөлініп шықты. Содан кейін олар ауыз және мұрын қуыстарында (қосмекенділер) шоғырланып, ақырында ауыз қуысында жиналады (жорғалаушылар мен сүтқоректілер).

Адамда бүршіктердің көбі papillae vallatae et foliatea-де, аздау мөлшерде papillae fungiformes-те, ақырында бір бөлігі жұмсақ таңдайда, бөбешектің артқы жағы мен ожау тәрізді шеміршектердің ішкі бетінде орналасады. Бүршіктерде дәм сезу анализаторының рецепторын құрайтын дәм сезу клеткалары болады. Оның кондукторы үш буыннан тұратын, дәм сезу рецепторларынан шығатын өткізгіш жолдар болып табылады.

Бірінші нейрон тілдің афферентті нервтерінің түйіндерінде жайғасады. Адамда дәм сезімін өткізетін нервтер: 1) бет, нервінің дабылды ішегі (тілдің алдыңғы үштен екісі); 2) тіл-жұтқыншақ нерві (тілдің артқы үштен бірі, жұмсақ таңдай мен таңдай доғашықтары) және 3) кезеген нерв (бөбешік).

Бірінші нейронның орналасуы:

1. Ganglion geniculi. Бұл түйін клеткаларының шеткі өсінділіері chorda tumpani құрамында тілдің кілегейлі қабықшасының алдыңғы үштен екісіндегі дәм сезу рецепторларынан шығады. Орталық өсінділері – n. intermedius-тің құрамында көпірге барады.

2. ІХ жұптың төменгі түйіні. Бұл түйін клеткаларының шеткі өсінділері – n. glossopharungeus-тің құрамында тілдің артқы үштен бірі кілегейлі қабықшасындағы дәм сезу рецепторларынан шығады. Орталық өсінділері сол нерв құрамында сопақша миға барады.

3. Ganglion interius n. vagi. Бұл түйін клеткаларының шеткі өсінділері n. laryngeus superior құрамында бөшешік аймағында орналасқан дәм сезу рецепторларынан шығады. Орталық өсінділер n. vagi құрамында сопақша миға барады.

Барлық сипатталған дәм сезу талшықтары сопақша ми мен көпірде, екінші нейрон орналасатын nucleus solitarius n.n. intermedii, glossopharyngei et vagi-лерде аяқталады. Nucleus solitarius-тің дәм сезу бөлімі сопақша мидың шайнау мен жұтуға қатысы бар барлық қозғалыс ядроларымен, сонымен бірге жұлынмен (тыныс алу, жөтелу мен құсуды бақылау) байланысқан.

Екінші нейрондардың өсінділері сопақша ми мен көпірден thalamus-қа көтеріледі, сол жерде дәм сезу анализаторының қыртыстық ұшына баратын үшінші буын басталады. Дәм сезу анализаторы gyrus parahippocampalis қыртысында самай бөлігінің алдыңғы шетінде ілгек пен гиппокампта, иіс сезу орталықтарының қасында жатады, ал басқа бір деректер бойынша қақпақша қыртысында (operculum) орналасады. Клиника деректері негізінен екінші болжамды растайды. Химиялық тітіркену рецепторда нерв импульсына айналып, Ол кондуктор арқылы анализатордың қыртыстық ұшына дейін беріліп, сол жерде әр түрлі дәм түйсіктері түрінде қабылданады.

35.Сүйек тіндері. Морфо-функциональдық сипаттамасы мен жіктелуі. Сүйек тінінің жасушалары: Остеоциттер, остеобласттар,остеокластар. Сүйек тінінің жасуша аралық заты, оның физикалық- химиялық қасиеті және құрылысы.Ретикулофиброзды сүйек тіні. Табақшалы сүйек тіні. Жасқа байланысты өзгеруі.

36. Сүйек – мүше ретінде. Сүйектің микроскопиялық құрылысы. Сүйек қабығы (периост пен эндост), олардың құрылысы, сүйектің қоректенуіндегі, өсуіндегі және регенерациясындағы маңызы. Сүйектің қан тамырлары мен нервтері. Сүйектің эмбрионалдық дәнекер тінінің орнына дамуы. Сүйектің шеміршек орнына қалыптасуы. Сүйектің физиологиялық және жарақаттанудан кейінгі регенерациясы. Сүйектің қайта қалпына келуіне әсер ететін факторлары. Сүйектердің өзара байланысы

Сүйектi тiндер. Сүйек тіндері (textus ossei) – бұл дәнекер тінінің маманданған түрі. Ол тіннен организмде метоболикалық процестерде негізгі рөл атқаратын 30-дан артық микроэлементтер табылған. Органикалық заттары негізінен белоктар мен липидтерден тұады. Органикалық және органикалық емес компоненттері бірігіп берік тін түзеді.

Сұйек тiндерi жасуша және жасушааралық заттардан тұрады. Олардың үш түрiн ажыратады:

ретикулофиброзды

пластинкалы

тіс дентині және цементі

Остеогистогенез

Эмбриональды және постэмбриональды остеогистогенездi ажыратады. Эмбрионда сүйек тiнi мезенхимадан екi тәсiлмен дамиды: 1) мезенхимадан тiкелей ( тура остеогистогенез), 2) ертерек түзiлген шемiршектiң орнында ( тура емес остеогистогенез). Постэмбриональды остеогистогенез регенерация кезiнде жүредi.

Бiрiншi тәсiл ретикулофиброзды тiннiң даму үшiн тән. Бұл процесс төрт сатыдан тұрады.

скелетогендi аралшаның түзiлуi

скелетогендi аралшадағы жасушалардың түрленуi

жасушааралық заттың кальцификациясы

пластинкалы сүйектi тiннiң қалыптасуы

Остеогистогенездiң екiншi тәсiлiнде скелетогендi жасушалардың жиынтығынан сүйек тiнi қалыптасады.

Сүйек тiнiнiң жасушалары

Остеокластар. Бұл жасушалар әктелген жасушаларды бұзуға ыңғайлы.

Жасуша аралық заттар

Олар коллогендi талшықтар орналасқан негiзгi заттардан тұрады. Ретикулофиброзды сүйектi тiнде талшықтар ретсiз, ал пластинкалы сүйектi тiнде ретiмен бiр бағытта орналасқан.

Ретикулофиброзды тiн

Ол негiзiнен ұрықта кездеседi. Ересек адамдарда бұл тiн бас сүйегiнiң жiгiнде, сiңiрлердiң сүйеккке қосылған жерлерiнде кездеседi. Ретсiз орналасқан коллогендi талшықтар сүйектi тiнде жуан будалар түзедi. Сүйек тiнiнiң негiзгi затында сүйек қуысы орналасқан Бұл қуыста тармақталған остеоциттер орналасады. Ретикулофиброзды тiн сыртынан сүйек қабығымен қапталған.

Пластинкалы сүйек тiнi(textus osseus lamellaris)

Бұл сүйек тiнiнде ересек организмде неғұрлым дамыған тiн. Оның структуралық компонентi – сұйек жасушалары мен минералданған аморфты заттардан түзiлген сүйектi пластинка.

Түтiктi сүйек көбiнесе пластинкалы сүйектi тiннен түзiлген. Сүйек сыртынан сүйек қабығымен қапталған (периост). Мұнда екi қабатты ажыратады: талшықты дәнекер тiнiнен түзiлген - сыртқы және остеогендi жасушалары бар – iшкi қабаттарды. Сүйек қабығы арқылы сүйектi қоректендiретiн тамырлар мен нервтер өтедi. Сүйек қабығы сүйектi қоршаған тiндермен байланыстырады және оның дамуына, өсуiне, регенерациясына қатысады.

Түтiктi сүйектiң гистологиялық құрылысы

Диафиздiң құрылысы. Сүйектiң диафизiн түзетiн тығыздалған зат сүйектi пластинкадан тұрады. Диафизде үш қабатты ажыратады:

жалпы пластинкалардың сыртқы қабаты

сүйектi пластинкалар - остеондардан түзiлген остеонды қабат

жалпы пластинкалардың iшкi қабаты.

Сүйек тiнiнде адам өмiрi бойы бұзылу және қалпына келу процестерi

болып тұрады. Сүйек тiнi мен сүйек құрылысына витаминдер (А, С, Д), гормондар әсерлерiн тигiзедi. С витаминiнiң жетiспеушлiгiнен организмде коллогендi талшықтардың түзiлуi тежеледi, остебластардың қызметтерi төмендейдi. Сол себептен сүйектiң өсуi тоқтайды. Егер Д витаминi жетiспесе сүйек матрицасында толық кальцификация жүредi, бұл сүйектiң жұмсаруына әкеп соғады. А гипервитаминозы кезiнде остеокластардың қызметi артады. Қалқанша маңы безiнiң паратгормоны артқанда сүйек резорбциясы мен фиброзды тiннiң түзiлуi байқалады. Қалқанша бездер гормоны жетiспесе түтiктi сүйектердiң өсуi баяулайды.

Сүйек байланыстары

Синдесмоздар – бұл тығыз талшықты дәнекер тiн көмегi арқылы байланыс. Оған төбе сүйегi жiктерi мен шынтақ және кәрi жiлiктердiң аралығындағы дәнекер тiндi мембрана мысал бола алады.

Синхондроздар – бұл шемiршек көмегiмен байланыс, мысалы омыртқааралық диск.

Синостоздар – сүйектiң тығыз байланысы. Мысалы жамбас сүйегi.