13 Әлеуметтік стратификация және әлеуметтік мобильдік.

Латын тілінде «страта» сөзі қабат, қатпар мағынасын білдіреді. «Стратификация» ұғымы қоғамдағы әлеуметтік топтардың, жіктердің қат-қабатқа бағынушылық ретімен, тік бір ізділікпен жіктердің орналасуын көрсетеді. Страта сөзі кең мағынада тап, топ мазмұдарында қолданылады. Көптеген социологтар жіктелудің негізін іздеумен шұғылданды. Маркс әлеуметтік жіктелудің табиғатын талдауда алғашқы қадам жасады. Ол капиталистік қоғамындағы әлеуметтік жіктелудің басты себебін өндіріс құралдарын иеленуші, қанаушы – буржуазия, капиталиске және өз еңбегін сатушы, жалданушы – жұмысшы табы, пролетариатқа бөлінуден деп көрсеткен. Маркстің пікірінше екі топтың келіспейтін мүдделері жіктелудің негізін құрайды. Бұл – әлеуметтік жіктелудің бір өлшемді амалы. Социологтар стратификациялық құрылымның негізі – адамдардың табиғи және әлеуметтік теңсіздігі деген көзқарасты түгелдей жақтайды. Бірақта теңсіздікті ұйымдастыру тәсілі әр түрлі болуы мүмкін.

М.Вебер әр түрлі страттарға жатқызудың критерияларының санын көбейте түскен. Экономикалық меншікке қатынастың және табыстың дәрежесінен басқа да критерияларын ұсынды. Олар әлеуметтік атақ және белгілі саяси партияларға жататындығы. Атақ дегеніміз жеке адамның туысынан немесе жеке сапасына сійкес қабылдаған әлеуметтік мәртебесі, ол оған қоғамда белгілі орын алуына мүмкіндік береді.

Стратификация критерийлерін П. Сорокин ол да әрі тереңдете түседі. Қандай да бір болмасын стратқа жатқызу үшін критериялардың біртектес жиынтығы болуы мүмкін емес дейді. Соған сәйкес қоғамда үш стратификациялық құрылымның бар екендігін көрсетеді: экономикалық, кәсіби және саяси. Күрделі байлық және экономикалық билікпен иесі формалды түрде саяси биліктің құрылымына еңбеуі де мүмкін. Керісінше, күрделі саяси атаққа ие болған саясаткер меншік иесі болмау да мүмкін. Кейінгі уақыттарда социологтар стратификациалаудың критерийлерін кеңейту туралы түрлі ойлар қосты. Мысалы, оған білім дәрежесін қосу, т.б. Ашық индустриалды қоғамда стратификациялық критерийлер көп жоспарлы.

14. Қазіргі замандағы әлеуметтанудың негізгі парадигмалары.

Социология шығу кезінен бастап бірнеше теорияға негізделетін. Ал ХХ ғасырда олардың саны көбейе берді. Қазіргі әлеуметтанудың ерекше қасиеті – бірнеше парадигманы бірдей қабылдауы. Неғұрлым парадигмалар әлеуметтік әлеуметтік шындыққа әркелкі түсіндірме берсе, соғұрлым ақиқатын тереңірек ұғынуға жақындай түсеміз және интегралды парадигманың бейнесін жасай аламыз, себебі жеке парадигмалар бәрін қамти алатын қоғамға талдау беруі мүмкін емес. Олар қоғамды көрсетуде өзінің тек қана нақты бірен-саран үлесін қосады. Барлық социологиялық парадигмаларды қоғамды талдаудың негізгі тәсілнамалық амалдарының сипаты бойынша екі үлкен топқа бөледі. Біріншісіне құрылымдық парадигмалар жатады. Олар қоғамның ұйымдастырылуын, қызмет етуін және дамуын әрі макро деңгейде қарастырады. Екіншісін пайымдаушы парадигмалар құрады. Олар адамдардың жүріс-тұрысын макродеңгейде зерттейді. Негізгі макросоциологиялық парадигмаларға марксизм және құрылымдық функционализм жатады. Функционализмді жақтаушылар қоғамды біртұтас жүйе ретінде, оның өзара байланысты бөлшектерден тұратынын көрсетеді. Олардың көзқарастарына сай осындай құрылымдық бөлшектерге экономикалық, саяси, әлеуметтік, әскери, діни, мәдени және тағы басқа институттар жатады. Функционалдық амал әлеуметтік дамудың тұрақтандыру мен эволюциялық жақтарына ерекше көңіл аударса, қазіргі батыс әлеуметтануында оған қарама-қарсы социологиялық ойлау көзқарасы да бар.

29. Отбасы әлеуметтануы. 31. Отбасы әлеуметтік институт және кіші топ ретінде. 35. Отбасының бүгінгі замандағы проблемалары. 37.Отбасы және демографиялық саясат. 39. Отбасы өмірлік циклының негізгі кезеңдері. 63. Отбасының негізгі белгілері және зерттеулердің негізгі бағыттары.

Отбасы - ергеректен келе жатқан әлеуметтік институттардың бірі. Ол алғагяқы қауымдық құрылыстьщ топырағьшда таптардан, үлттардан және мемлекеттен бүрын пайда болды. Отбасьпшң қоғамдық қүндылығьшың шарты тікелей өмірді жалғастыруда үрпақтар әкелу, балаларды тәрбиелеу және олардыц өзіндік сапасын қалыптастыру болып табылады. Ең көне отбасының түрі - топтык некеге негіздеяген еді. Балалар мен әжелер, екелер мен шешелер, балалар тобьшда - ағалы-інілер, апалы-сіңілілер немере туыстар біріне-бірі ерлі-зайыпты, яғни эр үрпактың бір -біріне ағалы-І арындас бола түра некелес болатьга. Отбасы әлеуметтік институт ретінде адамзат коғамының қальштасуымен бірі е пайда болды. Отбасының қалыптасу және қызмет жасау процесі қүндыльщ нормалық жүйелермен белгіленген. Мысалы, болашак жар таңдау, оны курметтеп күту, жьшыстық қатынаста сексуалдық тәртіпті сактау, мәдениеттілік Нормаларды әйелі мен еркегі, ата-аналар мен балалар және т.б. басшыльікка влуы орьгадамаған жағдайда заңға жүгінеді. Мемлекеттің пайда болуымен отбасы өмірін реттеу заңдылық сипат алды. Некені заңмен бекіту мемлекетке де белгілі бір міндет жүктеді. Енді әлеуметтік бакылау мен заңдылықты іске асыруда қоғамдық кезқарастармен катар мсмлекетгік үйымдарда қатысатын болды. Отбасыя әлеуметтік институт ретінде түсінуде отбасындағы рөлдер қатьшасьша талдау жасаудьщ үжен маңызы бар. Отбасылық адамның қоғамдағы . шеуметгік релдерінің бір түрі болып табылады. Отбасы адамньщ өз өмірінің негізгі процестерін бастан кешіретін кіші олеуметтік топ болып табылады. Ондағы әрбір адамньщ өмірі отбасымен тығыз байланыстылығы сонша, ол әрбір отбасы мүшесішң дамуына шепгуші эсер етеді. Социология гылымы отбасыны былай анықтайды: отбасы дегеніміз тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ - оның жалпы белгілері - бетен адаммен жыныстық орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның әлеуметтік және жеке дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір «сономикалық қызметті іске асыру. Отбасы - бүл өзара махаббат, туыстық сезім, мақсаттары мен үмтылыстары бір, бір-біріне және отбасы мүшелеріне жауапкершіліктері бар, заң жүзінде неке шартына отырған адамдар тобы. Отбасы қоғаммен, мемлекетпен, мемлекет әкімшіліктері мен мскемелермен, мына әлеммен, тіпті қасьшдағы көршіңмен де тығыз байланыста болып отырады және де қогам, мемелекет өміріндегі кішкентай өзгерістің өзін гез сезіп отырады. Отбасы әлеуметінің мәселесін зерттеу жан-жақты және көп салалы. Огбасының пайда болуы және ыдырауы, отбасындагы бала және ересектерді тәрбиелеу әдістері, жүбайлардын өзара қарым-қатынас. ерекшеліктері және отбасылық жанжал себептері әлеуметтік мәдениет және әлеуметгік-жономикалық әсерлер процестері, міне осы толык емес отбасы іфоблемаларыньщ тізімі қазіргі отбасы өмірін бейнелейді және ;>леуметтанушылар алдындағы басты проблемалар. Отбасы түсінігі отбасының негізгі қызметі, оның қүрылымы және оның мүшелерінің орны қапдай деген түсініктер арқылы беріледі. Отгбасының негізгі қызметі - отбасы мен қоғам арасындағы карым-Катьшасты бір жағьшан, ал екінші отбасы және жеке адам арасьгадағы жүйелік қарым-қатынас. Қоғамның дамуына және отбасының деген талаптардьщ өзгеруіне байланысты оның әлеуметтік кызметтері де өзгерді. Отбасы құрылъгм - негізінен оның мұшелерінің бір-бірімен тығыз қарым-қатынасы, бүған қоса туыстық қатынас, діни, әлеуметтік қатынастар жүйесі, соның ішінде билік, авторитет және сол сияқты катынастардан түрады. Бүлардың ішінде авторитарлық отбасыларын басып алуға болады, бүл отбасылар әйелінің күйеуіне, ал балаларының ата-аналарына қатаң бағынуымен сипатталады. Демократиялық отбасылар отбасы ішіндегі билікті салт-дәстүр бойынша емес, жүбайлардың жеке сапаларьша жөне талаитарына сай бөлінуіне негізделген. Әр уақытта баряық халықтар үшін отбасы - баға жетпес байлық, адам бақытының негізгі шарты болып келді. Бірақ та өр түрлі қоғам мен мәдениеттерде отбасының алатын орны алуан түрлі, сондықтан талдау жасау үшін бүларды ескермеуге де болмайды. Ғалымдардың болжамдары отбасында да езгерістерін енгізуге, және де бүл өзгерістер экономика және басқа да қоғамдық сфера мен институттардың әсерінен болып отыр. Өнеркәсіп пен өзгерістің дамуы отбасы қызметтерінің болашақта жойылуына әкеліп соғады. Мысалы: крестьяндық шаруашылық кезінде жалпы жүмыс отбасы мүшелерінің жынысына және жасына қарай бөлініп келген.

Көптеген ғасырлар бойы отбасындағы балалар негізінен үлкендердің орнын басатын білімдерді, кәсіптерді үйренген. Кейіннен, жалпыға орта білім беру жүйесі және әйелдерді өндіріске баулығаннан кейін, отбасының кейбір қызметтері мектептерге, бала-бакшаларына берілді, бүлар отбасымен қатар балаларды өмірге, еңбекке дайындайды. Акырында отбасы күрылымы да өзгерді. Дәстүрлі үжен отбасы кішіхірім екі үрпақ өкілдерінен түратын нуклеарлы отбасыларға орын бере бастады. Нуклеарлы отбасылары ата-ана және балалардан түрады. Біртіндеп туыстық қатынастар бұзылады, туу күрт төмендейді. Ата-аналар мен балалар арасьшдағы қарым-катынас озгерді. Өзгерістер жьшыстық қатынастарға да әсерін тигізді, стандартты емес отбасылар саны көбейді.

Батыс әлеуметтанушысы Н.Дж Смелзердің дәлелдеуі бойынша 1980 жылы АҚШ-тың тіркеу орнының мәліметі бойынша Сан-Франциско "жалғызбасты адамдар" саны бойынша АҚШ қалалары ішінде 1 орынға шыккан, бұлардың 53%-і "стандартты емес отбасыларда" - жалғыздықта немесе туысқандык қатынасы жоқ адамдармен түрады. 27%-і американдьгқтардың қалыпты отбасылары жоқ]).Отбасы негізгі екі бағыт бойынша талданады: қызметтілігі және жанжалдар теориясьшда. Осыған сай "отбасьшың қызметтілігін" жақтаушылар отбасыныц қызметі немесе әлеуметтік сүраныс жағынан қараса, әсіресе осы соңғы екі ғасыр ішінде болған өзгерістерге олар өте үлкен мән берсе, "жанжалдар теориясын" жактаушылар отбасы ішіндегі билікгі бөлуге үлкен мән береді, және де тағы бір ескертетін мәселе, көптеген теоретиктер жасөспірімдер арасындағы қылмыстың есуін, ажырасу санының деңгейінің өсуімен ата-аналар билігіяің алсіреуімен және осыған байланысты кейбір жағымсыз әсерлермен чі шныстырса, екінші біреулер, мысалы, Парсонс, бүны, яғни, отбасын жеке ідіімды ерте дайындайтын мамандырылған аспапқа айналуы деп түсіндіреді, II ни баланы жастайынан қоғамдағы өмірге бейімдеу дейді. Және де айтатын бір іе, осы және басқа да батыс әлеуметтанушылардыц теориялары негізгі Мвсслені жеке, бірақ маңызды отбасы қатынастарына аударьш отыр. Бірак,

асы қызметтері өзгергенмен оның негізгі түлғасы адамзат үрпагьш і і■и.істыруьш осы күнге дейін орындап келеді. Шығыстьщ діңи мәдениетінде отбасылык дүниетаным және отбасылық татулық ерекше орын алады. Мүнда ОТбасы дәстүрлері толығырақ сақталған. Олардың материалдъгқ негізгі ЮГергенмен де кейбір шығыс елдерінде осы күнге дейін отбасы дәстүрлерініц 111,1111 • і ары орьшдалып келеді. Мысалы, Жапония. Айта кететін мәселе, Жапонияда жөнё де басқа шығыс елдерінде осы әдеп-гүрыптар коғамның дамуында өте үлкен роль атқарады. Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань жастарының жетістіктерін бағалай отырып, атақты америка гальгмы Френсис Фукиямо экономика, саясат, мәдениет салаларының кейбір фаі юрларын ескере отырып бұл халыктардьщ отбасылык тәрбиелерінің күшті екенін көрсетеді. Еркін нарық, орнықтылык және орныкты саясатты жүйе -ікономикалық өсудің негізгі шарты - деп жазады ол. Қытайдың отбасы әдеп-ғүрыптары, әсіресе, олар әлемдегі ең өміршең ени әдеп-ғүрып көзі кунфуцианизмнен тарайды және үйренуді талап етеді. і унфуний отбасьшда жеке адамныц қалыптасуының карапайым түрін көрді Квне негізгі енегелі өмірдің кезі деп есептеді. "Ізгі ниетті адам оз үйінің қаранғы пүрмшында өседі" - деп айтқан және де мемлекетті басқаруды тек қана өз отбасьгяьщ міндеттерін айтқызбай, тиянақты орьшдайтын адамга сеніп гапсыруға болады делінген. Бүл идеология негізінен батыста негізгі орын ала бастады. Орта Азия және Қазақстанда өзіне тән ерекше әдеп-ғүрыптар қалыптасқан. Мұнда, ерте түркі тілдес халыктарда бірлескен үлкен отбасылар кең таралған. Бұл отбасыларды ақсақал басқарды. Бүлай басқару сол заманның әлеуметтік ікономикалық шаруашылык жөне қоғамды басқарудың негізі болды. Ерекше бір мәселе, бүл отбасылық катынастардағы әйелдердің қоғамдагы орны Л.Н.Гумилев жазғандай, кене түріктерде ол өте жоғары түрды. Мысалы: "Баласы үйіне кіріп келе, бірінші анасына, сосын әкесіне иілген'" . Кешпенді емірде қүқ жағынан әйел баласьш шектеу-монғолдардан кейінгі кезде Орталык .11 яда болтан жалпы күлаумен байланысты ескі қүбылыс. Туыстык қарым-қатьгаастар адамның бюрократиялық карьерасьшда белгілі бір роль атқарған жоне де атқаруда. Қоғамдық өмірді мемлекеттендіру процесі отбасьша ыкпалын гигізбеуі мүмкін еместігін айта кеткен жөн. Мемлекет қоғам үшін де, отбасы үшіп де, жеке адам үшін де мәселелерді жинақтауға тырысады. Отбасын і үрайгын қатынастар ретінде отбасы өмірінің әр жақтылығын бөлетің және ..и .асы белгілерінің кең тізімімен аяқталатьш аньгктамалар коп. Мысалы: отбасы - бір-бірімен ата-бабасынан жалғасып келе жаткан бір-біріне жақын қарым-катынасы бар адамдар тобы. Отбасы анықтамалары мен белгілерінід ішінде А.Г.Карчев социологының: әлеуметтік кажеттілігі және өзара жауапкершіліктері бар туыстық және некелік қарым-қатынастармен байланыскан кішігірім топтың, ата-ана мен бала арасындағы, жүбайлар арасындағы өзара қарым-қатынастьщ тарихи-накты жүйесі ретіндегі анықтамасы назар аударарлық. Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас отбасын құрайды, ал неке - баланың өмірге келуімен байланысты еркек пен әйёлдің арасындағы қарым-қатынастардың белгілері болып табылады. Отбасы үғымын толық түсіну үшін отбасының экономикалық негізін, жеке меншілігін жәие баспананы ескеру керек. Олай болса, отбасы - бір ортақ отбасылық емірге негізделген некелік - туыстық қатынастағы және соған байланысты үрпакты жалғастыратьш, әлеуметтендіретін және қамтамасыз ететін адамдар тобы. Тек үш жақты қатынас неке - ата-ана - туыстық отбасының негізгі күйін бере алады. Атап өткен қатынастардың біреуі немесе екеуі отбасылық топтардьщ пайда болуын көрсетеді. Үш жақты катынас еліміздің 60-70% отбасыларында байкалған. Отбасылары сандарының ішінен 15-20% уақытша баласыз жас жұбайлы, 5-9% баласыз қалған және де 10-15% бір жүбайымен калған отбасылар. Сонымен қатар жанүясыздар көбіне ата-ана болып келетін, бірақ балалар жок жүбайлардан қүрылған. Қазіргі кезде осы атап өткен үшжақты карым-қатынастың біреуінің болмауын, яғни бүл не серіктестік, не туыстық, не некелік катынастағы отбасыларын отбасылық топ, ал осы үш жақты қатынастары түгел отбасыларьга - отбасының негізгі түрі деп атау дүрыс. Негізінен соңғы кезде Батыс елдерінде және бізде де отбасын осы үш қатынастың біреуіне негіздей отырьгл қүру кең етек алуда, мүндай жанұялар отбасының "алътернативті күйі" деп аталып, оған американың неке энциклопедиясында және Марвин Солмен және Сьздан Стеннец отбасы бір қатар тарауларды осыған арнаған. Бүларды тек қана серіктестік, жүбайластық ғана біріктіргендіктен, бұларды "отбасылық топ" деп атау орынды. Отбасының негізгі, алғашқы қызметі репродуктивтік, яғни қоғамдық түрғыда халыктың биологиялык тіршілігін жалғастыру және жеке түрғыда -балаға деген қажеттілікті қанағаттандыру.

Отбасының ең маңызды міндеттерінің бірі - балаларды тәрбиелеу (әлеуметтендіру процесі). Отбасыньщ балаға ықпал болғаны жақсы. Отбасы тәрбиесі ата-аналар ықпалымен жүзеге асады. Отбасы өміріндегі туысқандық карым-қатынастар мен түрмыс жәйттер балаға үздіксіз ықпал етуші тәрбиелік күш болып табылады. Ата-аналардың жақсы үлгісі баланың сана-сезім, ой дүниесінің өсуіне, адамгершілік қасиеттерінің калыптасуына ықпалын тигізеді. мин и гәрбиесі бала дүниеге келген алғашқы күннен басталады. Баланың пі уінс қарай, оның торбиесі де күрделіленіп, оған қойылатын талап та арта і. I >; ілалар отбасында еңбекке, әдептілікке, тәртіп мөдениетіне үйретіледі. () тбасының қызметіне келсек бүл отбасылар қоғамның өзгеруінің і.ірына үшыраған миллиондаған жандар және де қоғамдағы кептеген ИІІі шіутгар ішіндегі әлеуметтік институт секілді. Отбасы қызметін басты және і и 11 і деп бөлуте болмайды, бірақ та соның іпгінен отбасын басқа институттар ІШІпен бөліп алатын негізгі қызметтерін ажырата білген жөн, және бүл отбасы і і.і іметін спецификалық жөне спецификалык емес деп 6ejryre әкеліп соқты. Отбасыньщ спецификальгк кызметі отбасыньщ негізінен және оның рскшеліктерін әлеуметтік қүбылыс ретінде сипаттаса, спецификальщ кызметі п іасыньщ тарихи өзгерістерге байланысты еріксіз істеуге мәжбүр болғандықтан гуындайды. Сонымен, отбасьшьщ спецификалык қызметі, яғни олар балаларды іүниеге әкелу қамтамасьгз ету және әлеуметтендіру қоғамда қандай өзгеріс боламасьш сол қалпында қалса да, оның мінездемелік қатынастары тарихи взгерістер барысында езгеруі мүмкін. Неке мен отбасыньщ пайда болуына және балаларды дүниеге әкелуге н іін сүраныс, қоғамның және отбасыньщ тіршілік етуі миллиондаған і і.імдардьщ отбасын қүрып бала сүюіне байланысты. Отбасыньщ спецификальгк

ii қызметі жеке меншіктің үлғаюына және берілуіне, статусына, түтьшуьша, і малуъша байланысты, бұлар отбасы мүпіелерінің деисаулығына, түрмысына байланысты жасалатын микроклимат, бүл отбасыньщ тарихи кызметін

бейнвдейді. Сондыктан отбасылық өзгерістерді спецификалык емес кызметінін В ігеруі арқылы тез байқауға болады, олар не тарылады, не кеңейеді, не мүлдем жойылады. XX ғасырдьщ басында әлеуметтік институттар отбасын жөне білім беру, Гврбиелеу қызметтерімен, күзет және қорғау, тамақтандыру, киіндіру і Ы іметтерімен қамтамасыздандыру және әлеуметтік статусты беру қызметімен гыгаз байланыстырды. Уильям Огборн осы факторлардың барлығьга іріктеп, кинақтап отбасылық қызметтерді "алып қалу" теориясында байланыстырған Квне бүл процестің "прогрессивті" сипаттамасын бекітеді. Осы сияқты прогрессивті пікірді бәрі қолдаған жоқ. Питирим Сорокиннін ПІКІрінше бүндай отбасыньщ әлеуметті мәдениеттік кызметінің азаюы, қоғамның імідустриялды урбанистік дамуы отбасын баласыз отбасына айналдырып және еркек пен әйелдің жьшыстык қатынас арқылы тіл табысатын орынға айв алдырады деп жазған.. Ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың және отбасьшьщ баска Мүшелері арасында туатьга өзіндік және мүліктік қатынастарды реттейтін күкык ісы - отбасы қүкығы. Отбасы қүқығы азаматтардың отбасылъщ қатынастарда үлтына, нәсіліне, ■hiи сеніміне қарамастан тең күкьщтығьш, ана мен бала мүдделерін мемлекет і ч111ынан корғауды қамтамасыз етеді. мемлекеттің корғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау, оларды тэрбиелеу - ата-ананын табиғи кұқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабіяетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқордық жасауға міндетті" -деп атап көрсетілген1'1. Бүл заңдық куші бар қағидалар мемлекетгің негізгі ұясы - отбасын ньгғайтуға бағытталған. Отбасылық қүрылымның түрі көптүрлі және неке түріне, ата-аналары мен туыстық қатынастарға байланысты. Моногаммалық (бір, жеке гаммалы) неке -бұл бір еркектің бір әйедмен жасалған некесі. Экзогаммалық неке туыстық отбасыльгқ тонтардан баска жағдайларда болуы мүмкін. Керісінше, эндогаммалык неке осы туыстық отбасылык топтардың ішінде пайда болады. Отбасындағы билікке байланысты патриархалды отбасы, мүңца отбасы билеушісі әке және матриархалды, мұнда отбасындағы маңызды адам - гнеше больга бөлінеді. Отбасылық маңызды адам болмаған отбасыларды эгалитарльгқ отбасы деп айтуға болады, мүнда барлығы әке мен ананың тең шешім қабылдауы арқылы жүреді.

Сонымен қатар серіктестік отбасылары да бар, яғни жүбайлардың отбасылық шешімдерді бірге қабылдауы, мүнда егер күйеуі басымырақ билікке ие болса, күйеуінің доминированиясы деп аталады. Және де автономдық отбасылар да бар. Мүнда басты шешімді жүбайлардъщ біреуі қабылдайды. Сонымен катар, жұбайлардъщ (немесе жүбайлар ата-анасының) әлеуметтік статусына байлаігысты гомогендік, мүнда жүбайлар бір әлеуметтік статустан және гетерогенді, мүнда олар әр түрлі әлеуметтік топтан, кластардан итыққаи болып бөлінеді. Қазіргі кезде кең таралған отбасы - нуклеарлық отбасылар, мүнда адамдар екі үрпақ өкілдері, яғни ата-аналары және балалары.

Кеңейтілген отбасы екі және одан көп нуклеарлык отбасылардың бірігуінен пайда болады. Қайта некеге түрған отбасыяарында жүбайлармеи бірге осы неке балалары және алдыңғы неке балалары да бірге болуы мүмкін. Ажырасулар саны көбеюіне байланысты, қайта некеге түрған отбасылар саны көбейді. Бүлар бұрьгньграқта жұбайлардың біреуінің қайтыс болуына байланысты болып келді және балалар екі әкелі болуы өте сирек больга келді. Репродуктивті отбасы - бұл ата-аналар мен кәмілетке толмаған балалардан түратын және де ориентациялық отбасы ата-аналар отбасынан және жеке репродуктивті отбасылар бар ержеткен балалардан түратын отбасылары. Кеңейтілген отбасы кем дегенде үш үрпақ өкілдерінен түратын отбасы. Модернизм, керісінше туыстықты әлеуметтік-экономикалық және саяси вмірден алшактатады, туыстық көзқарастарды жеке адамдардьщ экономикалық іқсаттарына ауыстырады. Екіншідең, аграрлык қоғам өзінің негізгі чічіомикалық өлшемі ретінде отбасы үй шаруашылығына ие. Модерникалык , ігі жүмыс пен-үйдің бөлінуіне байланысты, жалдама жүмыс пайда болады.

■ Ш іден, дөстүршшдік кезіндегі ауылдық қауым мен отбасылық үй

: і| ■■. ашылыгы арасындағы аз ғана психологиялық айырмагнылық үйдің және '1'мч.і сыртындағы өмірдің, отбасы жақындастығы мен үлгіліктің бөлінуіне і ВРАМА-қарсы келеді, және модернизм кезіндегі қатынастардың жекеленуіне

қврама-карсы келеді. Төртшініден, модернизм кезіндегі жоғары мобильденуі іестүргшлдік кезіндегі әлеуметтің және жағраішялык мобильденуден чи.ірмашылығы осы. Бесіншіден, дәстүршілдік отбасьшдағы фамилизм КҮЙЕСІНІҢ бағалылығы және модернизация кезіндегі ага-аналық беделдін СОНЫМЕН қатар, ер адамньщ өсері төмендеп жеке адам орньш берді. \ 11 і.шшыдан, орталықтандырылған кеңейтілген отбасынан Dpi I 'iықтандырылмаған нуклеарлык отбасыларына кошу. Жетіншіден, бвласыздық болуына байланысты күйеуінің ажырасуға келісуі және 11 іайлардьщ сыйыспаушылығы. Сегізіншіден, "жабық" жүбай тандау жүйесінен ".чім.іқ" жүбай таңдау жүйесіне көшу. Тоғызынпгьідан, катаң әдеп завдары бар in гүрлік мәдениеттен қарсылық қолдануға болатын жеке адам кірісе алатын рспродуктивті циклге өту. Оньшпіыдан, орнықты көпбалалық дәуірінен Кепбалалық отбасыньщ жойылу эрасына ету және оның тарихи сахнадан КОЙЫЛУЫ. Әлеуметтанумен демографияда балалар санына байланысты отбасыларын іүрге бөледі: бірінші - аз балалы отбасылар, мүнда әлеуметті -и. имшогиялык көзқарас жағынан балалар саны аз. Отбасының құрылымьшың ІДУАН түрлілігі отбасы классификациясыи шешу кезінде пайда болады және отбасыньщ уакыт отуіне байланысты отбасылық өмірдің басталуынан. бастап I сқталуына дейінгі өзгеруін қамтиды. Некеніц және отбасыньщ стажы, тіртілік і барысында отбасындағы өзгерістер, үзақтық параметрлері "отбасыньщ •МІрлік циклі" немесе "өмірдегі отбасы циклі деген түсінікке алып келді. Отбасылык цикл отбасылык жаңалыктарға байланысты ата-аналык і іиямен некенің басталуынан бастап - аяқталуына дейінгі аралықта анықталады. Отбасьшық цикл - әр түрлі жаңалықтарға негізделуі мүмкін. Ян Щепаньский ажырасу шарты жоқ болған жағдайда 3 фазаға бөледі: баланың дүниеге келуіне дейінгі аралық, ересек балалардың ата-аналарынан бөлек шыкканға дейінгі әлеуметтендіру және де жұбайластықтың ыдырау санын көбейтіп отбасының омірін толық бейнелеуге тырысады. Олар ауру, айырылысу, өлім, ажырасу және т.б. Айта кететін тағы бір жәй: қазіргі заман талаптарына сай қоғамға эту ұшін отбасынан басқа осыншама көп өзгерістерге үшыраған әлеуметтік күбылыс жоқ шығар. Ақырында, отбасы өзгерді, езгеруде және өзгереді де. Осы өзгерістер қоғам дамуына өз ықпалын тигізеді. Осы мақсаттарда әдетте салыстыру үшін "дәстүрлік" және "казіргі заман" отбасыларыныц нусқасы пайданылады. "Дәстүрлік" отбасы дегенде алдымен туыстық, -отбасылық коғам өмірін қүру әдісі көзге түседі. Біздің мемлекетіміздегі мынандай күлдыраған экономикасы бар, дағдарыстағы белгілі бағыт-бағдары жоқ ісезде отбасылары үлкен ауыртпалық, күштердің әсерін котеруде, бүл отбасыньщ қүлдырауына ғана әкен соғады, сондыктан отбасыньщ ішкі күштері: махаббат, өзара түсіністік және сыйлаушылық, бір-біріне және балаларына деген жауапкершілікке ғана үміт артамыз. Бірак, өкінішке орай сырттан эсер ететін күштер, мысалы туыстардың, кершілердің, еңбек үжымының, коғамдық орындардың әсері өз ықпалын тигізуде. Ал, сылтаулар саны отбасы ушін өте көп. Ажырасулар саны жыл сайын азакЬда. Егер 1992 жылы олар республика халқының 33% күраса, былтыр тек қана 32,2% -ін құрайды. Отбасылар саны да елеулі азайды, үшінші баланы дүниеге әкелу. 1991 жылы әр 1000 адамға 21 нәресте туылса, ал 1993 жылы тек қана 18,6 бала. Бір жасқа дейінгі аралықтағы балалар өлімі көбеюде. Мысалы, 1991 жылы ол 27,4 болса, 1996 ж. 28,4 болды. Ауру балалар дүниеге өте көп туыяуда.[Қалыптасып қалған қатьгаастардьщ түп орнымен қүлау, отбасьгаың тек кана ішкі күштері ғана сақтап қала алатындығына назар аударады. Осьнан қоғамдық ой-пікірді бағыттау керек. Әке мен ананьщ мөртебесін кетеру, әйелдерге психологиялық және әлеуметтік қолдау көрсету керек. Әлемде саяси түрақты, дамыған .экономикасы бар қалыптасқан әлеуметтік коддау жуйесі бар мемлекеттерде осьшдай әйелдер қоғам жағынан ғана емес, сонымен катар мемлекет жағынан да қолдау көріп отыр. Мысалы, голлаидияда жалғызбасіы әйел, жүмыссыз және бала тәрбиелеп отырса, сонымен қатар (ВУЗ) ЖОО-дардың кешкі бөлімінде оқиды. Мемлекет оған жүмыссыздьгк жәрдемақысыи төлейді, ал екінші бөлігі тәрбиеші ретінде және баласы азаматша ретінде бөлінеді. Сосьш демалыстары, сонымен катар медициналық сақтандыру төленеді. Ақырында жүмыссыз болғандықтан оқу қаржысын мемлекет телейді. Осыньщ бәрі қоғамның білімді азаматын тәрбиелеуте мүмкіндік береді. Жоғарыда атап кеткендей отбасы әлеуметтік институт ретінде бұрыннан бар. Осы әсерде болатын барлық өзгерістер қоғамдағы өзгерістермен тікелей тәуелді. Қоғамдық пікірлерді талдау әлеуметтік-экономикалық, саяси, нақты-тарихи шарпардың қоғам ішіндегі отбасы - некелік қатынастарьша әсерін білуге мүмкіндік беруде.

48-60. Әлеуметтік зерттеудің бағдарламасы.

БІЗДІҢ ӘРКАЙСЫСЫМЫЗ ӘР ТҮРЛІ ДЕҢГЕЙДЕ РАДИО ТЫҢДАУШЫСЫ, ГАЗЕТ, ЖУРНАЛ, ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТ ОҚЫРМАНЫ РЕТІНДЕ БАКЬШАУ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРМЕН ҰШТАСАДЫ. МҮМКІН, АДАМНЫҢ ӨЗІ ДЕ БҰЛ ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ РЕСПОНДЕНТ, ЯҒНИ ОҚЫЛАТЫН ПРОЦЕСТЕР МЕН ҚҮБЫЛЫЕТАР ЖӨНІНДЕГІ АЛҒАНГКЫ АҚПАРАТ КӨЗІ РЕТІНДЕ ТАРТЫЛАДЫ. БҮГІНДЕ ЖОҒАРЫ МЕІСТЕПТІҢ ДИПЛОМЫ БАР ЕРБІР АДАМ ОСЫНДАЙ ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРА БІЛУІ КЕРЕК. БЕРІЛГЕН ТАҚЫРЫПТЫҢ МАҚСАТЫ-БАҚЫЛАУ ӨЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДІЦ ОДІСНАМАСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ ЖӨНІНДЕ ТҮСІНІК БЕРУ, НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР МЕН ПРОЦЕДУРАЛАРМЕН ТАНЫСТЫРУ, ҒЫЛЫМИ ДҮНИЕТАНЫМДЫ КЕҢЕЙТУ, СОНДАЙ-АҚ АКИҚАТПЛ ТАНЫП БІЛУДІҢ МЕНШІКТІ МОДЕЛІН' ӨҢДЕУГЕ АРНАЛҒАН ПАЙДАЛЫ МАТЕРИАЛ БЕРУ.

ОЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУДІД КӘСІБИ ҚАБЫЛДАУЛАРЫН, ДАҒДЫЛАРЫН ЖӘНЕ ҚАБІЛЕТТЕРІН ОНДЕУДІ ІС ЖҮЗІНДЕ ОКЫП-ҮЙРЕНУДІ КҮШЕЙТУ ӘЛЕУМЕТТАНУДЫ ИНЖЕНЕРЛІК КЫЗМЕТ РЕТІНДЕ ТҮСІПУДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА АСА ҚАЖЕТ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУДІҢ НАҚТЫ ТҮРІ ОҒАН ҚОЙЫЛҒАН МАҚСАТ ПЕН ШАРТТАРДЫҢ СИПАТЫМЕН КОРСЕТІЛЕДІ. ОСЫҒАН СӘЙКЕС ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУДІҢ 3 НЕГІЗГІ ТҮРІН АЖЫРАТАДЫ:

1)БАКЫЛАУЛЫҚ

2)СУРЕТТЕМЕЛІК

3)САРАПТАМАЛЫҚ

БАҚЫЛАУЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУ (ПИЛОТАЖДЬГК) МАЗМҮНЫ БОЙЫНША ШЕКТЕЛГЕН МАҚСАТТАРДЫ ШЕШЕДІ. БАКЫЛАУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ПРОЦЕСС НЕМЕСЕ ҚҮБЫЛЫСТЫ АЛДЫН АЛА ЗЕРТТЕУГЕ АРНАЛҒАН, ПРОБЛЕМА АЗ АУКЫМДЫ БОЛҒАНДА ОЛ ЗАТ ПЕН ОБЪЕКТ ЖӨНІНДЕ ТОЛЫҚ АҚПАРАТТЫ АНЬГҚТАП БЕРЕДІ, ГИПОТЕЗАНЫ ДҮРЫСТАЙДЫ. САРАПТАМАЛЫҚ ЗЕРГГЕУЛЕР-ОҚЫЛАТЬШ КҮБЫЛЫСТЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІН СУРЕТТЕУДІ ҒАНА МАҚСАТ ЕТІП ҚОЙМАЙ, СОНДАЙ-АК ОНЬЩ НЕГІЗІНДЕ ЖАТКАН СЕБЕПТЕРДІ ТҮСІНДІРУДІ ДЕ МАҚСАТ ЕТКЕН ӘЛЕУМЕТТІК АНАЛИЗДІҢ ЕҢ ТЕРЕҢДЕТІЛГЕВ ТҮРІ. ЗЕРТТЕУДІҢ БҮЛ ТҮРІНІҢ ІС ЖҮЗІНДЕ ҮЖЕН ҚҮНДЫЛЫҒЫ БАР (БЕЛГІЛІ БІР УАҚЫТТЫ, АСА САКТЫҚПЕН ӨҢДЕЛГЕН БАҒДАРЛАМАНЫ, ҚҮРЫЛЫМДАРДЫ ТАЛАП ЕТЕДІ).

БАҚЫЛАУ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРДЕ ӘРҚАЙСЫСЫНДА МАҢЫЗДЫ ПРОЦЕДУРА БАР 3 НЕГІЗГІ ТИПТІ БӨЛІП АЙТУҒА БОЛАДЫ:

ДАЙЫНДЫҚ САТЫСЫ (ЗЕРТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫН ӨҢДЕУ)

НЕГІЗГІ (БАҚЫЛАУ ЗЕРТТЕУЛЕРІН ЖҮРГІЗУ)

ТӘМАМДАЙТЬШ (МӘЛІМЕТТЕРДІ ОҢДЕУ МЕН ТАЛДАУ, ҚОРЫТЫНДЫЛАР МЕН НҮСҚАУЛАРДЫ ҚАЛЬТТАСТЫРУ).

НАҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕР - ӘЛЕУМЕТТАНУ МАМАНДАРЫН БАСҚА ДА ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ГЫЛЫМДАРЫНЫҢ ӨКІЛДЕРІ ІШІНЕН ЕРЕКШЕЛЕП ТҮРАТЫН ОЗІНДІК БІР . БӨЛІГІ. БАҚЫЛАУ ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІСТЕРДІ МЕҢГЕРУ ЗЕРТТЕУШІДЕН ТЕК ҚАНА ӘЛЕУМЕТТІК ПӘНДЕРДІ ҒАНА ЕМЕС, СОНДАЙ-АҚ ӘЛЕУМЕТТІК ФИЛОСОФИЯ, ПСИХОЛОГИЯ, ӘСІРЕЕЕ МАТЕМАТИКАНЫ, СТАТИСТИКАЛЬГҚ ӘДІСТЕРДІ, ИНФОРМАТИКАНЫ БІЛУДЕН ТҮРАТЫН БАЙСАЛДЫ КӨСІБИ ДАЙЫНДЬГҚТЫ ТАЛАП ЕТЕДІ. БАҚЫЛАУ ӘЛЕУМЕТТАНЫМАЛ ЖАРАТЫЛЫС МАМАНДАРДЫ БОЛУЫ БЕКЕР ЕМЕС (МЫСАЛЫ, ГАЛЛЕЙ, ЛАПЛАС, ЛАВУАДЫ).

ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ УШІН БАҒДАРЛАМА ЖАСАЛАДЫ. Бағдарлша - ДЕП ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІСТІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК және ӘДІСТЕМЕ ШАРТТАРЫН ҚАМТИТЬГА ҚҮЖАТТЫ АЙТАДЫ. БАҒДАРЛАМА ӘДІСТЕМЕЛІК, ӘДІСТЕМЕ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ТАРАУЛАРЫНАН ТҮРАДЫ. ӘДІСТЕМЕЛІК ТАРАУДА ЗЕРТТЕЛЕТІН ПРОБЛЕМА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮЖЫРЫМЫ ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ АНЫҚТАЛЫП,

23 Еңбек – қоғам өндіріс негізі. 26. Еңбектің әлеуметтік өлшемі. 32-75. Еңбек әлеуметтануының категориялары 65. Еңбек ұжымы-әлеуметтік институты.Еңбек - қоғам мен адам емірініц негізгі шарты. Еңбек адам мен табиғат арасында жасалынатын жүйе және осы жүйеде адам ез әрекетімен өзінің табиғат пен карьгм-қатынасьш бақылайды, реттейді. ОсЫ еңбектің аркасында адам өз өміріне бөлінді және адам болып қаланды. Еңбек нағыз адамды, адамдық қоғамды жасады, сондыктан еңбек адамньщ басқа нәрселер әрекетімен ғана іске асады. Сол себепті, еңбек әрқашанда ұжьшдьЕҚ әрекетретінде көрінеді. Еңбек және өндіріс жүйелерінде адамдар белгілі бір байланыс пен карым-қатынасқа түседі, тек қоғамдық байланыс аумағында және олардың табиғаттағы қарым-қатынасында ендіріс белгілі бір орын алады Еңбек - адамның табиғатпен қарым-қатынасын көрсететін және барлық қоғамдық формалар үшін, күші бар адамдардың бір-бірі мен қарым-қатынасын көрсететін абстракция, бірақ, бүл көптеген еңбек түрлері толығымен дамығанда және еңбектіц нақты бір түрі адамзаттық әрекеттердің әр түрлілігіне бегеу бола алмағанда корінеді. Ірі машиналарды өңдеу нәтижесінде еңбектің нақты түрлерініц жиынтығы дамығаны көрінеді. Тек қана адам еңбектің нағыз субъектісі бола алады, ал машиналар, жануарлар жүмыс істейтін табиғаттың бір бөлігі болып табьшады, бірақ та еңбек дегеніміз бүл пайдалы қоғамдық қызмет. Бүл үғым әлеуметтік тарихи әлемді түрлевдіріп, адам осы түрлендіру жүйесінде жаца максаттар қойып, көптеген қиын мәселелерді шешеді. Ецбек бай адамдар ғажайып заттар келтіреді, бірақ та ол жүмысшылардьщ кедейленуіне әкеліп соктьфады. Еңбектің мақсаты адамдардың түрмыс жағдайын көтеру үшін мумкііішіліктер күру больш табьшады.

Адам еңбегі дамуынын бірінші сатысы - бүл дәстүрлі немесе индустрияга дейінгі коғам. Бүл кезде қолмен істелінетін өндіруші еңбек толығымен үстемдік жасаған, және үстемдік жасаған элита әзінің қойған шағын талаптарына канағаттанып отырған. Еңбек физикалык ауыр және тартымсыз тек адамды тамактандыруға арналған болды (ауыл шаруашылығы). Сонымен катар, бұл кезде экономикадан тыс итермелеу (қүлдық, крепоснойлық) болды: әйтпесе адамдар жүмыс істемеді, өнеркәсіп жаңадан өсе бастаған жагдай да болды. Екінші сатысы - машина ендірумен сипатталатын индустриалды қоғам. Шаруашылық күрылымында өнеркәсіп басым болды. Ецбек аздап ауырлау және тартымсыздау болды: бүл кезде материалдық қызығушылык түрінде экономикалық итермелеу болды. Ауыл шаруашылығы және өндіріленетін өнеркөсіптер екінпіі жоспарға қалды, бірінші кезекте - индустрияны өндеу. Бірінші сатьгға қарағанда өнімділік жоғары, негізгі материалдық қажеттіліктер жеткілікті өлшемде қанағаттандырарлыктай болды.

Қоғамның дамуының үшінші сатысы қазір тек мьша елдерде дамыған: Жапония, АҚПІ, Германия. Бүл - постиндустриялды қоғам, ол тек автоматты еңбекке негізделген. Негізгі салалары: білім, ғылым және қызмет керсету. Өнеркәсіп үшінші орынға қалды, бірінші кезекте - ақпаратты оңдеу. Еңбек материалдьщ реттеуді қажет етпейді. Постиндустриалды қоғамда еңбекке ынтаны еңбекке қозғайтын іпгкі себептер алмастырады (мысалы, берілген жүмысқа қызығушылық). Еңбектің енімділік шегі өте жоғары. Капиталистерде жоғары пайда, ал жүмысшыларда жақсы еңбек ақы . Қоғамдық өндіріс жүйесінде негізгі рел материалдық өндіріске жатады. Материалдық өндіріс - ендіруші және жеке қажеттіліктер үшін материалдьщ игілікті өндіру тәсілі. Материалдық - ондірістік әрекет адамдардың материалдық талантарын қанағаттандыруға бағытталған: тамақта, киімде, үйлерде.Қоғамдьщ өндірістің негізгі элементтерінің бірі рухани өндіріс. Рухани өндірістің қарапайым маңызы ретінде рухани бағалар өндірісін, атап айтқанда, ғылыми білімді көрсетуді, ал ең маңыздысы ретінде өндірістегі адамдардьщ іс-әрекетінің алмасуын, рухани бағалардыц тұтынылуы мен білінуін айтуға болады. Бұл жерде ең ерекше рөлдерді өндірістін маңызды түрлері - дін, заң, философия, ғылым, өнер атқарады.Материалдьщ және рухани өндірістер бір максатпен байланысты: екеуі де коғамдық қарым-қатынастағы адамдардьщ ендірісі. Еңбек әлеуметтігі - әлеуметтік процесс ретінде еңбектің өсерін, еңбек тиімдшігінің өсуін, ецбекте техникальщ және әлеуметтік шарттардың адамдарға өзара байланысын зерттейтін әлеуметтануының бөлігі. Адам мен коғамның жасалыну жүйесін еңбектің негізгі уш ерекшеліктері бөліп алуға болады. Біріншіден, еңбек әлеуметтігі - бұл еңбек заттары және құралдарымен адамдардьщ өзара әрекетін керсететін әлеуметтік зандылық. Бұл жерде адамдар мен ұжымдардьщ қазіргі заманғы шарттардағы әрекетіне байланысты мәселелерді қарастырады. Екіншіден, еңбек әлеуметтігі - бұл адамдар мен үжымның еңбек сипаттамаларьша, мазмүнына, шарттарьша карьгм-катьшастары. Бүл жерде адамдар мен үжымдардың еңбекке материалдық қызығушыльщпен, еңбек мазмұньгаа, еңбек мәніне қатысты себептерді талдайды.

Үпііншіден, еңбек әлеуметтігі - үжымдьщ әлеуметтік ұйым немесе жұмысшылар арасында байланыстыц, құнның, көзқарастың жиынтығын қүрайтын қарым-қатынастыц ең маңызды жүйесі. Бүл жерде үжым ішіндегі әяеуметгік - психологияньщ климаттағы мәселелерді, мысалы, үжымды баскару тәсілдерін, олардын арасындағы жанжалдарды, үжым мүшелерінің қарым-катьшастары талданды. Еңбектің қызметін керсететін қоғамдьщ қызметтер. Біріншіден, еңбек адам қажеттішктерін қанағаттандыратьін тесіл ретінде керінеді. Екіншіден, адам қажеттіліктерін қанағаттандыратын тәсіл ретінде көрінеді. Екіншіден, еңбек - қоғамдық байльщтың көзі. Үшіншіден, еңбек коғам жасаушы және қоғамдық алға басу факторы. Төртіншіден, еңбектің адам шығарушы факторы. Бегіщтдден, енбек адам үшін төленетін бостандыққа жолдағыш күш.

і^ТЗцбек әлеуметтігіндегі негізгі категорияларға мыналар жатады: еңбек шарты, еңбек үйымы, еңбек түрлері, еңбек мазмұны, еңбек сипаты, еңбекке көзқарас, ецбекпен қанағаттанушылық, үжьгмньщ әлеуметтік-психологиялык климаты және т.б. /

Еңбекке көзқарас - бүл жалпы жүйедегі жеке түлға мен коғамньщ қүндыльщтарының еңбектік әрекетінің бөлінуі, сондай-ақ, адамньщ, қауымның еңбек әрекетінің накты бір түріне қатынасы. "Тудэй" газетіне жарияланған ағылшын медиктерінің зерттеулерінен мынаны аңғаруға боладьі, Адамның еңбекке өсерін аньщтайтын негізгі факторлардың бірі жүмысшыларға материалдық кызығушылықтардың қолма-қолдығы және жетіспеушілік нәтижесі болып табылады. Біздің еліміздегі әкімшіліктік командалық жүйе кезінде тепе-теңдік қалылтасады. Қайда болсын, кім болып, қалай жүмыс істесе де, бәрібір шамамен бірдей еңбек ақы альшады. Ал, бүл адамдарды ьшталандырмады. Сол үшін келесілерді еске алу қажет болады. Біріншіден, Т.И.Заславскаяның түжырымдауы бойынша адамдардьщ 20% өр түрлі экономикальщ жүйеде және сапасына қарай әр түрлі ынтада жақсы жұмыс істей алады: олар жаман жүмыс істей алмайды. Ал, 15% епщашанда және шарт болса да жақсы жүмыс істей алмайтындар. Сол себепті, жұмысшылардьщ 65% барлығьша болмаса да, әйтеуір жүмыска ьшталанған0. Екіншіден, адам "гомо экономикус'' емес қой. Бүған И.Б.Бестужев-Лада деген ғалым жауап береді: "Адам үшін - әсіресе жас адамды - тек өзіне қатысты жоғары деңгейдегі қажеттіліктерін канағаттандьгратындар мыналар, бірішпіден қызьщты, мазмүнды, шығармашылыкты жұмысьшда езіне тартымды үжым, біліктілігі мен білімін есіретін мүмкіндік бос уақытынъщ, қызығатьш адамдарымен қарым-қатынасыньщ көбеюі және т.с.с Адам еңбегінің қиьш сәттерінің себебін ескеру қажет". Евбектің іс-әрекеттерінів себептері. Адамның ендіріс әрекетінде ынта мен еңбекке белсенділік үлкен рөл атқарады. Еңбек әлеуметтігі ХХғ. 20-30 жылдарынан бастап дами бастады. Американ социологы Фредерик Херцберг батыс әлеуметтігі үш мацызды өндірістегі жүмысшылардың тәртібін реггейтін және зерттейтін үш бағытты талдайды деп есептейді. Ғылыми менеджмент (басқару) қоғамның я болмаса белгілі бір еңбек ұйымның алдына койған мақсатына жетуі жолында нәтижені қамтамасыз ету үшін басқарушы субъектініц билік қатьшастарын, материалдық және адамдьщ ресурстарды, ғылыми бшімдерді саналы түрде пайдалануы. Баскарушылық жүйенің негізгі сатыларына: баскарушылық шешімді жақтау; бүған жататын -коғамдьщ, ұжымдық қажеттерді болжау, даму мақсаттарын қалыптастыру, бүларға қол жеткізу жолындағы міңцеттерді аньщтау, басқарушыльщ шешімді қабылдау, бүл жөнінде істі үйымдастыру, қол жететін табыстарды есепке алу жоне бақылау т.б. кіреді. Батыс елдерінде, әсіресе АҚШ-та, американ инженері Фред Тейлор өңдеген "ғылыми менеджмент" мектебі. Адамньщ еңбекке тиімділігі қиьш еңбектің дағдыларды керек етпей, жай ғана операцияға тәуедщ есептер мәліметгерімен өсетіндігі ілім жүзінде келіспеді. Еңбек төлемішң кесімді оқаттьщ - сыйльщты жуйесі жалқау жұмысшыларда да еңбек өндірісін көтеруге шақьфады. Басқаруды Ф.Тейлор мен А.Файоль жүргізген халыкда кызмет керсетушілік саладарынан "ғылыми басқарушылъщтьщ" түрлі түрнаттағы коицепциялары пайда болды. Алғашқыда А.Файоль қызметтерді басқару процестерінің ерістеуін уақыт тұрғысынан қарап: алдын-ала болжау, үйымдастыру, жорльщ берушілік, үйлестіру, бакылау сияқты турлеріне бөлді. Бүлар кейіннен тағы да дәлденген уақыт түрғысьшан қарап: алдын-ала болжау, үйымдастыру, жорлық берушшік, үйлестіру, бақылау сияқты түрлеріне бөлді. Бұлар кейіннен тағы да дәлденгеы соң мақсат белгілеу кезең мен мотивация (талаптану) қызметі дегендер де одан әрі бөлініп шықты. ."Адамдық қатынастар" практикасында және дамуында еңбек социологияньщ басталуына сентен Элтон Мэйо (1880-1949) болды. Ол өзіне лайықты адамдар қарым-қатынасьш бүзатьга орны бар индустриалды коғамды қабылдады. Өндіріс өсуіне өсер ететін әр түрлі факторларды зерттеді: еңбек үйымы мен шартьга, еңбек ақысы, кісі аралық қарьш-қатынасты және басқару стилін Э.Мэйо адамдық фактордың рөлін көрсетті. 1927 жылдан 1932 жылға дейін ол "Уэстерн Электрик" фирмасындағы зерттеуді басқарды.

Эксперименттің мәліметтері оның ендірістік деңгейінде анықталған еңбектің жағымды шарттарьгаьщ әсерінен басталды: жарықтандыру, жүмыс гәртібі, демалыс үгяін үзіліс, төлем ақы жүйесі. Осының әсерінен көптеген қызықты нәрселер алынды. Олар быліш ашьідды: 1) өндіріс пен ецбек шарттарында епж.андай да тәуелділік жоқ; 2) еңбек өндірісінің өсуіне еңбектің басқа шарттарьша төуелсіз - түлғалар арасындағы қарым-қатынас, жүмысшылардьщ жүмысқа және басшыльщка субъективті қатьшасы эсер ететін факторлар.Жасырьглған факторлардың ішінен өндірісті токтатуға, жүмысшылардың талаптарын, администрация жағындағы қысымды жэне жүмысшылар кызьнушыльгғын қорғауға мүмкіндік беретін бейресмилі кағидалар, ережелер ашылады.

Зерттеу нәтижелері жүмыс топтарьюыц іштей бэлінуі тек мамандық бойьшша ғана, сондай-ақ, жеке белгілермен, әр гүрлі байланыстармен, өзара бағаларымен бөлінуілері киынға соғатьшьш көрсетті.

Екінші бағыт - адамдар карым-қатьшасыньщ менеджменті. Екінші кезең бойьшніа американдық индустриалды әлеуметтану басталды. Үшінші бағыт - американдық социолог Беррес Фредерик Скиннер мен байланысты жүмысшылардьщ өндірістік жүріс - түрысын реттеу болды және ол ситуа менеджмент деп аталды. Бүл жерде материалды, социолды қорғаушы факторлар колданды. Еңбек жүйесінде еңбек үшін сьгйльщ беру нақты мақсатқа жетумен келісілген. Әлеуметтік басқару әдісінің бірі - әлеуметтік дамуды жоспарлау. Мұнда үйымдардың әлеуметтік дамуы техникалық - экономикалық дамуымен бір байланыста қарастырылды. Ал, жоспарлау мақсаттарының озгеруі; еңбекшілердің еңбек жағдайларьш жақсарту жэне денсаулығын қорғау, демалысьш ұйьтмдастыру; еңбек ақысын тэлеуді, ецбекке ынталандыруды жетілдіру; үжьш мүшелерінің түрмыстық, мәдени өмір жағдайларын жақсарту, жақсы жолға тәрбиелеу, олардың әлеуметтік белсенділігін дамытып, басқару ісіне қатыстыру т.б. сияқты мәселелер қүрылымында көрсетіледі.

Адам талалтарыньн тү жырымдамалары

Американ социолога Абрахам Маслоудьщ еңбек мотивациясы (талаптары) ілімі адам кажеттіліктерін ашады. А.Маслоу адам қажеттіліктерін жіктеп оларды: тіректік (тамақтагы, кауіпсіздіктегі) және туынды (адамшылық, аманшылык, бірліктік) деп бөлді. А.Маслоудьгң ереқшелігі әрбір жаңа деңгейдегі өзекті, алдьщғы эткенді канағаггандырғаннан қейін жеке түлға үшін маңызды қажеттіліктердің факторларының өзара әсерін түсіндіру болып табылады. Сондай-ақ Маслоу, физиологиялык жэне сексуалды қажеттіліктер -. туа біткен, ал қалғандары -социолды қажеттіліктер екенін көрсетті.Фредерик Херцберг еңбек себептерін зерттей отырьш, адамдар жұмысқа канаға-гганбаушылық жайлы еңгімелегенде қоршаған органы түсінеді, ал канағаттанған кезде жүмыстың өзін түсінетінін байқаған. Бүдан шьікқан нәтиже: кез-келген жеке тұлға тек бір қажеттілікке ие болмайды, олар бір-біріне тоуелсіз эр түрлі екі қажеттілікке ие және ол адамдардың жүріс-түрысына эсер етеді. Бірішні топ - гитиеналық факторлар. Бүлар түрмыс пен еңбектің қолайлы шарттарына, жүмыс уақытьгаа және жөнделтен еңбек үжымьша, жүмысптыларды жеңілдіктер мен баспаналармен қамтамасыз етуге байланысты. 80-жылдары жүмысшыларды санитарлы - гигиеналық еңбек шарттары қанағаттандырмады: барлық жүмысшылардың 53,7% бүнымен қанағатганбаған'1.Екінші топ - бүл топқа ішкі қажеттіліктер мен қанағаттандыру, жүмыста жетістікке жету, оцьщ мазмүнына қызығуіпылык, жауапкершілік т.б. жатады. Еңбек белсенділігін котеретін де осылар. Адам еңбекке қызьвғушылығын кетеру үшін ецбектің байуы бойынша қосымша мәліметтер қажет. Еңбектің баюын түжырымдау үшін жеті элемент қажет: клиентпен тікелей катынас; тауар өндірушінің дербес жауапкершілігі мен есептілігі; кері байланыс; орташа емес үидеу заңы; еркін график; ресурстарға бакылау; квалификацияньщ өсуі және бірегей тәжірибенің мүліктенуі. Фредерик Херцберг тұжьфымдамасын көптеген американдьпс; компаниялар қүнтады. Еңбек үжымының үш негізгі социолды жобасы іске асьфылды. Бірівтпіден, АҚШ - тағы "менеджмент қатысуы мүнда жүмысшылар әкімшілікпен бірнеше басқарылатын шешімдерді талдайды"; екіншісі, "социо техникальгқ жүйе" - мысалы, жүмысшьшарға белгілеш^ен режимде өкілеттілікті және жүмыс графигін, ішкі топтардьщ жұмыс орнындағы ротация мумындіктерія көрсететін "Вольво" (Швеция) компаниясындағы жинақтаушылардың бригадальщ еңбек үжымы; үшіншіден, "сапа айнальшы" (Япония), жұмыспгылар жауапкершіліктерін статистикалық тіркеу орнына. өнім сапасьша және жақсарған өндірістегі қосымша өндірмеге бөлуші.

1992 жылы Қазақстанда жұмысшылардьщ еңбекке катьшасы мақсатымен зерттеу жүргізілді. Алматы қаласының авто-транспорттық кәсіпорындағы 2000-дай жүтиысшылары еңбекпен қанағаттанушыльгқ мәселесін тексеруге душар болған. Олардың ішінде жүргізушілер, жендеушілер, дербес кіші қызметшілер. Жүмысшылар ішінде өз еңбегімен қанағаітандырылғандар - 63,3%, орташа канағаттандырылғандар - 13,9%, қанағаттандырылмағандар -23%. Жөндеушілер ішінен канағаттандырылғандар - 52,6%; дербес кіші қьізметшілердің қанағаттандырылғандары - 50%. Еркектерге қарағанда әйелердің жүмысқа қанағаттанушыльгғы жоғары: еркектерде - 61,4%, әйелдерде - 64,2%".

Еңбеккызмегісебептерівің вегізпдеңгейлері

80-жылдардың ортасьшда социологияда еңбек қызметінің себептік факторларына байланысты түжырымдама жасалынды. Белгілі ғалым, социолог Александр Здравомысловтьщ еңбек қызметі себептеріне жасаған түжырымдамасына қатты көңіл белуге еңбегі сіңген. Еңбек қызметінің себептерінің бірінші деңгейі - еңбек нәтижесінде адамдардың материалдьщ қызығушыльгғы мен қажеттіліктері еркендейді. Адам үшін еңбек әрқашанда емірді ендіруші қүрал болып қалады. Табыс еңбекке ынта бола алады, егер ол жүмысншның енбек аманатына сәйкес қалады. Практика, еңбекке телем ақыньщ тепе-теңдігі жүмыста адамньщ кызығушылығьгаың темендеуіне, сондай-ақ, оның сапасындағы жауапкершілікке, кейде енімділіктін темендеуіне әкеліп соқты, жүмысшы өндірісте өзін қожайын сезінбеді. Бүл немқүрашгыкда, әрекетсіздікке тіреді. Бірақ, адамның еңбек қызметінің әрекеті тек материалдьщ қызънушыльщпен бітпейді. Енбекке сертті қатынасатын факторлардьщ бірі - еңбек мазмұны. Еңбектің функциональды мазмүны - енбек әрекетінің нақты түрінде жеке түлғаньщ шығармашылық тәсілдерін дамытудағы объективті мүмкіндік. Дел осы кезеңде еңбектің шығармашылық функциясы іске асырылады жене оның қатыспауы кез-келген есу жүйесінің әсерш катты төмендетеді. Еңбек кызметінің себептері үжымдағы барльщ қарым-қатынастар жиыятығын адам кайда еңбектенсе, сонда туғызады: үжымда басшы мен әріптестермен қарым-қатынасы.

Адамньщ барльщ белсенділік себептерінің жинақталған әсері еңбек нәтижесінің ендірістік дамуы тек қана оның техникальщ жабдьщталуьгяа байланысты емес, сонымен қатар, елеуметтік даму көрсеткіпггерінің есепке

алуының кұлдьграуына байланысты екенін айғақтады: жеке түлғаньщ ізгілікті погенциалына, ецбек ұжымьшьщ атмосферасына, адамдық қарым-катынас формаларьша жене т.б. Бүл жүмысты орындаған адамньщ жалпы жағдайда

қанағаттануын қамтамасыз ететін әлеуметтік - психологияльщ баланска әкеліп соғады. • -

Жүмысшылардьщ еңбектік қызметі процессінде ендіріс бойьшша материалдьщ немесе рухани игілікті біртүтас мақсатпен нақтьніайтын әлеуметтік ұйымға біріктіріледі. Жүмысшылардың былай қосылуы - еңбек үжымы. Ұжым (латын созі collective - жинакталған) - меншікті қызметтің жалпы шартында және еңдіріс қүралындағы мешпік негізінде коғамдық пайдалы кызмет керсететін ерекше үйымдасқан қауым. Үжым үшін әрқашанда адамдар байланысы, мыкты үжым жене тәртіп түрақты болуы керек. Бірақ та, бүл үжымның тек қана сырткы сипаты. Психологтардың айтуьпгша, үжымньщ бағалы сипаты - бүл қарым-қатынасты ішкі және ішкі топтардьщ ерекше байланыстарын тану. Еңбек үжымы екі негізгі ф)тикцияға ие: ендірісті - экономикальщ жәңе әлеутлеттік.

Бірінші өндірісті - экономикальщ функция еңбек қызметінің тиімділігін үсынады, өндірістің техникальщ жетілуін, сүръштауды және кадрлардын орналасуын, материалдьщ және моральдық ынталану жүйелерінің өткізілуін қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік функция үжым мүшелері арасындағы карым-қатынастарының мазмүнының жетілуіне және баюына, әлеуметтік мәртебенің өсуіне, жүріс-түрыс гаегінін негізделуіне, қалыптасудың бағалы бағдарына, қоғамдық емірге қатысуға бағьпталған. Моральды - психологиялық климат жағдайы - маңызды фактор. Ол еңбек өпімділігінің өсуіне 15%, темендеуіне 30% - ке дейін эсер етуі мүмкін. Үжымның моральды - психологияльщ климаты дегеніміз не? Бұл кәсіпорында болатын және қуанышпен жұмысқа баратынымызды немесе оған бармауға тырысатыньгмызды керсететін психологияльщ жағдай. Дәл осы әлеуметтік -психологияльщ климат адам қандай көңіл - күймен жүмыс істеп жүргенін анықтайды. Немесе бүл - үрыстың, балағаттаудың, бір-бірімен жалтгы достьщ қаадорльщтьщ атмосфера. Немесе бүл - дау - жанжал жағдай немесе іскерлік езара көмектіц атмосферасы.

Психологтардьщ зерттеуінен ецбек үжымындағы дау - жанжалдар мөлшері тұрақтандырылады:

- басқарушының жетіспеуінен - 52% жағдай;

- жүмысшылардьщ психологияльщ бірікпеуінен - 33% жағдай;

- кадрларды дүрыс тандамағаннан: 15%жағдай''.

Өндірісте инженерге кеп уақытын адамдар мен жұмысқа жұмсау керек. Техникалык оқу орындарын бітірген инженерлер, өздерін окытқанда адамдармен жүмыс істеуді үйретпегендеріне шағымданады.Нарықтық қарым-қатьшасты енгізу адамдар арасындағы қарым-қатынастың тең зандыльгктылығын, адамдарға құрметті көрсетеді. Еңбек үйымдарының орітықты қүрылымы болады. Бұл күрылымныи орньгқтылығы ең алдымен қүқық ережелерімен, қызмет тәртібімен, басқаругаылық шешімдермен, шартгармен, т.б. ішкі ұжымдык қатынастармен камтамасыз етіледі. Еңбек ұйымдарыиың ерекшелігі, ол ездерінің алдына қойған мақсаттарына жету үшін ұмтылған басқа, неғүрлым кең әлеуметтік ұйымдар арқылы пайда болады.

Үжымдағы өзара өрекет, кемел және данышпандық жетекшілік - бұл еңбек ұжымьгның ішкі және субъективті факторііары. Еңбек үжымын дамуыньщ інжі объективті гяарттары: материалдық база, өндірістің техникалық жабдықталуы, еңбек акы түрі жэне т.б. Еңбек үжымы дамуда үш сатыда жүреді: бірінгні синтез сатысыяда; диференциация сатысында; синтез сатысында. Үжым қалыптасуының субъективті шарты: жұмысшылар арасындағы өзара түсінугніліктің қалыптасуы,жағымды ірілікті микроклиматтың тууы, үжым қүрамында және оньщ әрбір мүшесінін кызьнушылЫғында жанжалды жағдайларды шешу тәсілі. Үжым әрекеттіліктен туады. Дүрыс қалыптасқан ұжым жеке түлға қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Еңбек үжымының ұйымшьшдьгғы оларға берілген талаптарға тәуелді. Еңбек үжымьшың ұйымшылдығы кең езгермелі нұсқаға қарамастан торт сатылы цикядан түрады.Бірінші сатысы. Біріншілік синтез. Үжым мүшелерінің талапты жетекіні жариялайды, жұмыс тәртібі және ұжым мушелерінің езара тәуелділігі директивті құрылғылардың бар болуымен анықталады. Басқалары қарастырылып, жетешгінің талабына қандай өзара - қатьгяаста болу керек деген сұрақты шешеді.Екішні саты. Қүрылымдау жэне дифференциация. Үжымда шағын топтар пайда болады, белсенді бөлігі басқалардан жалпы ұжымда тапсырманың орьшдалуын талап етеді. Талаптарды орыядайтын селкос топ қалыптасады, бграқ ерекше бастаманы шығармайды. Өзінің парықсыздығы мен, немқұрайлығымен бөлінетін топ дезорганизацияға шапқыншылъпк; әкеледі. Жетекшілік белсенділік топты жақтайды, ал селқос топты белсенді топқа жеткізуге тырысады.

Үшінші саты. Синтездеу және интеграддау. Үжьгм өкілдерінің кебі бір-біріне қоятын есептерде жақсы қарым-қатынаста. Белсенділік пен селқостық қырлары ақырындап кете бастайды, шағын топтарда ерекшеліктер байқалады, езара көмек және ынтымактастық нығаяды. Басшылъщ пен үйлестіру, бакылау сияқты түрлеріне бөлді. Бұлар кейіннен тағы да дәлденген үжымның қызығушьільіқтары жақындайды, ұжымға реттеу жүйесі эсер ете бастайды. Төртінші саты. Болашақтық даму. Бүл саты ұжымньщ әрбір мүшесінің өзіне жоғарғы деңгейлі талап қоюымен ерекшеленеді. Сыртқы талаптар ішкі жэне жеке түлғалық болады. Үжымның үйьвднтлдығы ең биік нүктесіне жетеді.

Еңбек үжымы әрқашанда әр түрлі бүзылуларды таратушы ағза, үжым ішіндегі байланыстьщ бүзылуы ауыр жағдайға келіп соғады. Еңбекке шығармашылык карым-қатьгаас, өзіміз айтқандай, өнер тапқыштык та жэне рационализацияда пайда болады.

Жапониядағы өнеркәсіптік кәсіпорында ортамен бір жүмысшыға "сапа айналасында" 60 үсыныс келеді. Жапон жүмысшылары ауысымдарынан кейін цехта қальт, сапаны қалай жақсартуды ойлайды. Бүрынғы КСРО-да 1985 жьшы рационализаторлық үсынысқа бес миллиондай арыз түсті, мамандардың айтуышна, осьшьщ тең жартысын жүмысшылар, ал жартысын ИТР береді дейді. Сонымен, жумысншлардьщ арызы 2,5 млн. 1985 ж. әлемде 82,1 млн. жүмысшы болды. Сонымен, бізде бір үсьшысқа 33 жүмысшы сәйкес келді: бүл Жапонияда 2000 есе аз°.

Қазіргі өндіріс - төтенше қозғалғыштық қүбылыс. Мұндай, ендірістік үжым ішіндегі өзгеріске алып келетін мүндай кадрларға: нақты жүрістегі ағымдық кадрлар (үлкен адамдар келімі, зейнетке шығу, әскер қатарына алыну), кәсішік іске косу (мамандық ауыстыру), әлеуметтік іске қосу (жеке түлғанын бір әлеуметтік қоғамнан екіншісіне ауысуы). Агымдық кадрлар үжымға психологияньщ жанжалдар көзінен косіпорынды қүтқару үшін жүмыстық күшті бөлу құралы ретінде керек. Бірак та, ағымдық кадрларды қысқарту үшін жазалар қолданылды. Қазір жағдай өзгерді. Қазақстанда және басқа ТМД елдерінде нарықтық карым-қатьшасқа көшкендіктен жүмыстан кыскарту көбейіп, жүмыссыздар саны да ості. Осы шарттарда ағымдық кадрларға көзқарас өзгерді. Артык жүмыспгылардан қүтылу жүріп жатыр.

Жүмыссыздардың өсуі әлеуметтік киындыққа әкеледі (ол әлеуметтік жарылысқа әкелуі мүмкін).

"Дейли уоркер" - дін хабарлауынша АҚШ-та 1% жүмыссыздардьщ өсуі өзін-езі өлтіруді 4% - ке, 4% - түрмеге отырғызып, 5,7% - ұрлыкпен айналысып және 8,7% - нашақорльгқпен айналысуды күгнейтеді.

Жұмыс күшінің әрекетінін екінші түрі (еңбектік іске косу) - техникалык алға басумен байланысты әрекет. Бүл да жүмысшылар санының төмендеуіне әкеледі. Қазіргі уакытта бірішні кезекте аз білімді жүмысшы күшін ьгғыстыру жүреді, ал зиялы жөне көп білімді жүмысшылар жетіспейді. Сол себепті, техникалык алға басуда әлеуметгік реттеулер пайда болады.

36. Инженерлік еңбектің әлеуметтік мәселелері. 38. Әлеуметтік инженерия және өндірістің әлеуметтік қорлары.

40. Инженерлердің кәсіби мобильдігі.

Әлеуметік явженерлік жәве июксверлік ерекшсліктсрі

ИНЖЕНЕРЛІК ЕҢБЕК КӨПТҮРЛІ АҚЫЛ ОЙ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ АРАСЫНДА КӨРНЕКТІ ОРЫН АЛАДЫ. ОҒАНҚОҒАМДЬЩ ӨНДІРІС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОНЫҢ РОЛІН КӨРСЕТІП, САПАЛЫК ЖӘНЕ САНДЫҚ БІРҚАТАР СИПАТТАР ТӘН.

. БІРІНШІДЕН, БҰЛ ҚОҒАМ ӨМІРІНІҢ БАРЛЫҚ СФЕРАСЫНДА КАЗІРГІ УАҚЫТТА КӨРСЕТІЛҒЕН, ИҢЖЕҢЕРЛІК ЕҢБЕКТІҢ ӘМБЕБАП СИПАТЫ. БҮЛ ЕҢБЕК ТҮРІ ЕҢ БІРІНШІ ЕНЕРКӘСІШІК ӨНДІРІС ЦЕН ҚҮРЫЛЫС СФЕРАСЫНДА ПАЙДА БОЛСА, ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАІШҚ ПРОГРЕСТІҢ ӨСУІДЕ, БАЙЛАНЫСТЫ ОНЬЩ БАСҚА ДА КӨПТЕГЕН ЭКОНОМИКА САЛАЛАРЫНА, МӘДЕНИЕТ, БІЛІМ ТОЛЪТҒЫМЕН ӨНДІРІСТІК ЕМЕС СФЕРАЛАРҒА "КЕҢЕЮІ" (ЭКСПАНСИЯЕЫ) ЖҮРДІ.

ЕКЦШГІДЕН, ИНЖЕНЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТЫНА ОНЫ ЖҮЗДЕГЕН ИНЖЕНЕРЛІК ПРОФЕССИЯЛАУДА МАМАНДЬЩТАР МЕН МАМАНДАНДЫРУЛАРДА СІҢІМІН ТАПҚАҢ, ЕҢБЕКТІҢ КӨПТҮРЛІЛІГІН АЖЫРАТАДЫ.

ҮШІНЩІДЕН, ИІМЁНЕРЛІК ЕҢБЕКТІ ҮЖЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАНҒАНДЫҚ АЖЫРАТАДЫ.. БІЗ ИНЖЕНЕРЛІК ЕҢБЕКТІҢ ПОТЕНЦИАЛЫН, ОЛ НЕГІЗІНДЕ ҮНЕМІ ИНЖЕНЕРЛІК ІЗДЕУДІ РАЦИОНАЛИЗАТОРЛЫҚ - ОЙЛАП ТАПҚЬПТПЪЩ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ Т.Б. КОЛДАЙТЫН ТЕХНИКАЛЫҚ ПРОГРЕССТІҢ ЬЩПАЛЫ КӨБІРЕК БІЛІНЕТІН МАТЕРИАЛДЬЩ ЕНДІРІС СФЕРАСЫНДА ҚОЯДАНУЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЕРЕКШЕЛЕП КОРСЕТЕМІЗ. ИНЖЕНЕРЛІК ЕҢБЕКТІҢ ҮЖЕН ГДЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ ЖАЙЛЫ, ИНЖЕНЕРЛЕРДІҢ КӨБІ АДАМ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ МАЗМҮНЫ БОЙЫНША ЕЦ НШҒАРМАШЫЛЫҚ АЙНАЛЫСАТЬШЫ ЖАЙЛЫ ФАКТ КУӨЛАНДЫРАДЫ.

ТӨРТІНШІДЕН, ИНЖЕНЕРЛІК ЕҢБЕКТІҢ МАҢЫЗДЫ СИПАТЫ ОНЬЩ ӨНДІРІСТІ БАСКАРУДАҒЫ ЕРЕКШЕ РОЛІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. БҮРЫНҒЫ КЕҢЕС ОДАҒЫНДА ИНЖЕНЕРЛЕРДІЦ БЕДЕЛДІГІ ӨТЕ ЖОҒАРЫ БОЛҒАН. СІБІРДЕ. ЖӘНЕ ЛЕНИНГРАДТА МАМАНДЫҚТАРДЬЩ МОДЕЛІН ЗЕРТТЕГЕН КЕЗДЕ, ӘР ТҮРЛІ САЛАДАҒЫ ИНЖЕНЕРЛЕР МАМАНДЬЩТЫҢ ДЕҢГЕЙЛЕРІНДЕ ӨТЕ ЖОҒАРЫ ОРЬШДАР АЛҒАН. 70-ШІ ЖЫЛДАРЫ БҮКІЛ ТҮЛҒАЛАРДЫҢ ІШІНДЕ ЖОҒАРЫ ТЕХНИКАЛЫК БІЛІМДІ АДАМДАР 56,5% ҚҮРАҒАН. КАЗАРМАЛЫҚ СОЦИАЛИЗМ ШАРТТАРЫНДА ПАРТОКРАТИЯ ІШІНДЕ ТЕХНОКРАТИЯ ӨМІР ЕҮРДІ ДЕП АЙТУҒА БОЛАДЫ. ОСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ЖОҒАРЫ ТЕХНИКАЛЫК БІЛІМ БӘРІНЕН БҮРЬШ ЖЕКЕ АДАМНЫҢ КӘСІБИ ҚЫЗЫҒУЫН ҚАНАҒАТГАНДЫРАТЬШ ҚҮНДЫЛЬЩ РЕТІНДЕ ЕМЕС ТЕК ӨЛЕУМЕТГІК ҚОЗҒАЛЫСТЬЩ ҚҮРАМЫ РЕТІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛА БАСТАДЫ...

БІРАҚ ҚАРАМА-ҚАРСЫ ҚҰБЫЛЫСТАР ДА БОЛДЫ. БӘРІНЕН БҮРЫН, ОЛАРДЫ ЖҮМЫСШЫЛАРМЕН ТЕҢЕСТІРГЕН, ТӨМЕНГІ ЖАЛАҚЫ ҮШІН, ИНЖЕНЕРЛЕР МЕН ТЕХНИКТЕРДІЦ КӨПШІЛІГІ ЖҮМЫСШЫЛАР ҚАТАРЫНА АУЫСТЫ. КЕҢЕС ОДАҒЫЯЫҢ ӨНДІРІСІНДЕ 1985 ЖЫЛЫ 200 МЫҢ ЖОҒАРГЫ БІЛІМДІ МАМАНДАР, ЖҮМЫСШЫЛАР САПАСЫНДА ЕҢБЕКТЕНЕДІ; ОЛАРДЫҢ 2/3 БӨЛІГІ ИНЖЕНЕРЛІ БІЛІМДІ МАМАНДАР. ИНЖЕНЕР МАМАНДЫҒЫНЫҢ БЕДЕЛІ ТӨМЕНДЕДІ, СОНЫҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ТЕХНИКАЛЬШ ЖӨО-ДАРҒА САЙЫС АЗАЙДЫ. БҮЛ ИНЖЕНЕРЛІК КОРПУСТЫҢ ӘЛСІЗ КОНТИНГЕНТПЕН ТОЛЫП, ЖҮМЫСШЫ САПАСЫҢЬЩ ТӨМЕНДЕУІНЕ ӘКЕДЦІ. СССР-ДА 1939 ЖЫЛЫ ЖОҒАРҒЫ БІЛІМДІ 1,2 МЛН. АДАМ АЛДЫ, АЛ 1987 ЖЫЛЫ - 20,8 МЛН. АДАМ АЛДЫ. ОНЬЩ ІШІНДЕ 518,5 МЫНЫ КАНДИДАТПЕН, ҒЫЛЫМ ДОКТОРЛАРЫ 1987 ЖЫЛЫ ӨНДІРІСТІК ӨНЕРКӘСІПТЕ 1000 ЖҮМЫСШЫНЫҢ 78-І, КӨЛІК ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС ӨНЕРКӘСІПТЕРІНДЕ 51, ҚҮРЫЛЫС ӨНЕРКӘСІПТЕРІНДЕ 77 МАМАНДАР КЕЛЕТІН. ӨНЕРКӘСІПТЕ ИНЖЕНЕРЛЕР КӨБЕЙДІ. БІРАҚ ОЛАР ОДАН ДА КЕБЕЙЕДІ, ЖӘНЕ FTP МАКСИМАЛДЫ ДАМУЫНДА ӨНДІРІСТЕ ИНЖЕНЕРЛЕР САНЫ ЖҮМЫСШЫЛАРДАН ДА КӨП БОЛАДЫ. АКДІ-ТА ОЙ ЕЦБЕГІНДЕ ЖҮМЫС ІСТЕЙТІНДЕР 55%, ЖҮМЫС ІСТЕЙШІЛЕРДІН 78% ӨНДІРІСТЕ ОРТА БІЛІММЕН, 30% ЖОҒАРЫ БІЛІМДІ". ИНЖЕНЕРЛЕРГЕ СҮРАНЫС БҮКІЛ ӘЛЕМДЕ ӨСУДЕ.

МИЛЛИОН АДАМҒА САНАҒАНДА ЯПОНИЯДА ЖЫЛ САЙЬШ 630 ИНЖЕНЕР АҚШ-ТА 360, "СТАРЫЙ СВЕТ" --ТЕ 260 ИНЖЕНЕР ДАЙЫНДАЙДЫ. 1990 ЖЫЛЫ КЕҢЕС ОДАҒЬШДА МИЛЛИОН АДАМҒА 784 ИНЖЕНЕР ДАЙЫНДАЛҒАН БОЛАТЫҢ. ЖЕТКІЛІКТІ САН СИЯКТЫ. БІРАК КЕЛЕСІНІ ЕСКЕРУ КЕРЕК: 6 МЛН. БҮРЫНҒЫ ОДАҚ ИНЖЕНЕРЛЕРІНІҢ 1,5 МЛН-Ы ЖҮМЫСШЫ МАМАНДЫҚТАРЫНДА ОРЫН АЛДЫ, ТАҒЫ ЕКІ МИЛЛИОНЫ ӨЗДЕРІНІҢ ҚҮРЫЛЫМЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ЖОҒАРЫ БІЛІМДІ ТАЛАН ЕТПЕЙДІ, АЛ ЕКІ МИЛЛИОННАЯ АРТЫҒЫ ЖӘЙ БАСКАРУШЫЛАР БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ, ЖӘНЕ ТЕК 700 МЬГАЫ ИНЖЕНЕРЛЕР, СОНДА 10%-КЕ ЖУЫҒЫ ҒАНА МЕНШІКТІ ИНЖЕНЕР ЕҢБЕГІМЕН АЙНАЛЫСҚАН.РЕСЕЙ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ (РАН) ӘЛЕУМЕТТАНУ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ БОЙЫНША ИНЖЕНЕРЛЕРДІҢ ТЕК 10% ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ КҰРУМЕН АЙНАЛЫСАДЫ, БІРАҚ 80%-І КҮРДЕЛІ ИІТЖЕНЕРЛІК МӘСЕЛЕЛЕРДІ ӨЗІНДІК ШЕШУГЕ ТАЛПЫНАДЫ, БІРАК ШЫН МӘНІНДЕ ТЕК 20%-НІЦ ҒАНА МҮМКІНДІГІ БАР .ӨНЕРКӘСІПТЕГІ ИНЖЕНЕРДІҢ НЕГІЗТІ МӘСЕЛЕСІ - ОНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ КҮШІ МЕН МҮМКІНДІКТЕРІН ТОЛЫҒЫМЕН ҚОЛДАНУ. ОЛ ОНЪЩ ӨЗІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ: ОЛ КӨЗІН ЖҮМҒАН ҚЫЗМЕТ АТКАРУШЫ БОЛАДЫ МА, ӘЛДЕ ЕЗІНІҢ НАҒЫЗ РӨЛІ - ЖАҢА ТЕХНИКАМЕН ТЕХНОЛОГИЯНЫ ОЙЛАП ТАБУШЫҒА ҮМТЫЛАДЫ МА. ЭМПИРИЯЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУҒА НАЗАР АУДАРУ, "ӘЛЕУМЕТТАНУ НЕ ІСТЕЙ АЛАДЫ?" -ДЕГЕН МӘСЕЛЕШ ЖАНДАНДЫРАДЫ. ЖӘНЕ СОЦИОЛОГ БАСҚАРУШЫЛЫК ШЕШІМДЕРГЕ КАТЫСУ КЕРЕК ПЕ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ЖАУАПТЫ МА?

КЛАССИК СОЦИОЛОГТАР "ЖОК" - ДЕГЕН ЖАУАП БЕРГЕН. ӘЛЕУМЕТТАНУДА "КЛИНИЧЕСКИЙ" ТӘСІЛІ ДҮРЫС САНАЛҒАН, ЯҒНИ ОЛ~АҚПАРАТТЫ ЖИНАУ КЕРЕК, ДИАГНОЗ БЕРУ; ӘЛЕУМЕТГІК СТРАТЕГИЯНЫ АНЫКТАУ; ҮЙЬГМДАСТЫРУШЫЛАР АҒАРТУ. СОЦИОЛОГ ҒЫЛЫМ СИЯКТЫ, ДӘРІГЕРГЕ ҮҚСАЙДЫ, БІРАҚ, АҚЬШ АЙТАДЫ ТАҒЫ СОЛ КЕЗДЕ НЕЙТРАЛДЫ БОЛАДЫ ДЕН САНАҒАН ВЕБЕР: ҚОЙЫЛҒАН МАҚСАТКА ЖЕТУДЕГІ НАҚТЫ ҚҮРАЛДЬЩ КЕРЕКТІГІ (КЕРЕК ЕМЕСТІГІ) ТУРАЛЫ; ОҒАН ЖЕТУДІҢ БАҒАСЫ ҚАҢДАЙ БОЛАДЫ, ҚОЙЫЛҒАН МАҚСАТКЗ ЖЕТУДЕ БЕРІЛГЕН ҚҮРАЛДАРДЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫНЫҢ САДДАРЫ ҚАНДАЙ БОЛАДЫ. ҒАЛЫМ, БЕЛГІЛІ ЖАҒДАЙДА НЕ ІСТЕУ КЕРЕКТІГІ ТУРАЛЫ НҮСҚАУ БЕРУГЕ ТЫРЫСҚАНДА, ОЛ ҚҮНДЫЛЫКТАРМЕН АНЫҚТАЛАДЫ ЖӨНЕ ЗЕРТТЕУШІ БОЛМАЙ ҚАЛАДЫ: ОЛ ЖӘЙ АЗАМАТ БОЛАДЫ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУҒА КӨШЕДІ. БҮНДАЙ ЖАҒДАЙДА МӘСЕЛЕНІ ШЕПГУ КЕРЕК - САЯСАТТАНУШЫЛАРДЬЩ ҮРАНЬІ ЖӘНЕ Т.Е. ЭМПИРИЯЛЫҚ ӘЛЕУМЕТТАНУ ШЕГІНДЕ ҚОЙЫЛҒАН СҰРАҚҚА БАСҚА - "ИА" ДЕГЕНЖАУАП АНЬЩТАЛАДЫ.Нақты жағдайдың қолданбалы зерттеулеріне социалдык мекемелер қызмет көрсететін, олар оңтайлы баскарушылық шешімдер қабылдау үшін жаңа әлеуметтанулык және әлеуметгі - психологиялық ақпаратты басқарушы персоналией қамтамасыз еткен. Социалдьгқ жобаларды жаңадан қүру жүйесінде жэне оны іске асыруда социолог консультативті - басқарушылық қызметіне етеді. Соның көмегімен, саясаттанушьшар, менеджерлер, кәсіпкерлердің мақсатына жету үгдін адамдық және материалдық ресурстарды тиімді қолдану мүмкіндігі ашылады.

Осылайша, эмпириялық әлеуметтанудьщ "керектігі" алдын-ала анықталатьга; әлеуметтанулық зерттеулердің пайдалылығы үкімет органдарымен, саясаттық және ғылымды үйьгмдастьірушьіларға түсінікті болды. Жағымды, шешімі "диалога". Социологтармен жиі кеңестер, әлеуметтанулық өнеркәсіптерге сүраныс беру, басқарупгылық шешімдерді қабылдау, социалдьгқ объектілердің өзгеруімен адамдардың жағдайын қадағалайтын жазбаларды қабылдауда мөлшер больш қалынтасады. Эмпириялық әлеумегтанудың қызметі - басқарушыльщ сипаты, талан етілушілігі әлеуметті дамудьщ жобасьш күруда социологгьщ қосылуы шартгы. Адамға имандылықсыз идеализмнің салауатты қарауы үмытылады. Осыдан Дж.Ландберг қалыптастырғанда әлеуметтану міндеттері шығады1': Анықталған шарттарда адамдарға не керектігін нақты бақылау. Берілген шарттарда қалай нақтырақ есептеугс, альтернативті жазып көрсетуге жөне олардьщ әр қайсысьшың салДарын көрсетуге болады.

Әлеуметті нүсқаларды нәтижелерін және экономикалық тәсілдерімен өзгерте алатьгя инженерлік немесе техниканы құрастыру. Практикалық ортада қолданылуы әлеуметтік бағдарлануын күшейтетін, колданбалы әлеуметтану, әлеуметтік психология және әлеуметтік баскарушыльгк тірегінде қальгатасқан кызмет әлеуметті инженерлік қызметі атын алды. Бүл кызметтің мазмүны инженер мен социологгың сапасын білдіреді. Социолог ретінде, ол зерттеушілік жобаньгц ақпаратты - әдістемелік қамтамасыз етуін кәсіби қүрастыруға әлеуметтік деректер анализінің және қорытындылауынъщ деректерді өвдеу әдісін қолдану, алынған нәтижелерді түсініктемелеу мен түсіндіруді істей білуге міндетті. Инженер ретінде ол сәйкесті стилмен ойлау қызметін меңгеру керек, бл инжениринг деген атқа ие болады.

Инжениринг деген техникалық, қолданбалы арнаулы мәселелерді шешу үшін адамдармен ойлап табылған, әр түрлі үйымдардың арнайы социотехникасы көмегімен социалдьі бақылау және реттеу, езгерумен коммерцияльіқ негізінде өзіндік консультативті немесе инженерлі консультативен қызмет етудің кешені келтіріледі.

Инженерлік кызмет - жасанды типті жүйелерді жасағанда және қызмет аткарғанда, берілген шешімді қалай және қандай кезектілікпен алу керек деген катаң алгоритмді үйғарым. Ал адамньщ инженері - ол әр түряі ортадағы адамдардьщ кызмет етуіндегі өзгерісте, ауыл шаруашылығында, медицинада, т.с.с, берілген жүйеге қызмет көрсетуде және қүрастыруда адам туралы ғылыми деректерді қолдану жеке жағдайларда осындайлармен эргономика, дизайн, социометрия айналысады. Әлеуметтік инженерия адамды әлеуметтік процестердің активті факторы сапасына (ретінде) таниды. Ол процестерде жасанды жүйелері адамдардьщ максатты бағытталған қиылы болып табылады жэне тек адаммен түрақты өзара қарым-қатынас кезінде бола алады. Оларға әлеуметтік институттар және үйымдар, үйымдасқан топтар жатады. Олардыц ішінде сәйкесті үйымдар, үйымдасқан топтар жатады. Олардьщ ішінде сәйкесті ұйымдар қызметінде өз функцияларын іске асыратын, мемлекеттік институттар, білім беру, нарық және тағы басқа. Мысалы, нарық институты, көптеген анықталған тапсырмаларды орындау үпгін өзара үйымдастырылған топтарға бөлінетін, кәсіпкершілік, менеджмент, маркетинга - түтас стратегиялық желіге үйымдастыру қызметін біріктіреді. Әлеуметтік инженерия қызметі, осьшдай жасанды жүйелерді қүруға, әзгертуге жөне кызмет етуге бағдарланғандығымен сипатталады. Оны жақтаушылар келесі үранды бастайды; "Әлеуметтану мәселесі - адамның қылықтарын алдын ала көру ясәне оны басқару" империализм жэне прагматизм әлеуметтану туралы кезқарасты инженерлік ғылым ретінде қарастырылады.

Өндірістік процестерде олар екі түрге бөлінеді":

Адамньщ еңбек қүралымен рационалды бірігу заты ретінде, басқарудың ғылыми үйымы көрсетіледі. Адам мен адамньщ рационалды бірігуі, карым-қатынасы және

басқармалық қатынасын зат ретінде көрсететін, ғылыми баскармалык үйым. Осының шектеуінде әлеуметтік қызметтің сатылары болып келесілер табылады: Әлеуметтік - техникалық жобаны - жұмыс орны үйымдастырудың картасы, жүмыс жэне одан тыс уақытыньщ хроно - картасы т.с.с. жасау.Практикалық келілдемені негізу социотехникалық жаңалану процесі. Ұйымньщ әдеттегі жүмыс істеу шарттарында енгізгіш жүйені іске асыру. Осылай, әлеуметтік инженер басқарамалық қызметтің қүрылымдық бөлігі болып табылады, ал социо - инженер әлеуметтік - басқарушылық мәселелерін шешудегі басқарупгылық циклдың барлық сатыларына қатысады. Яғни ол -үсынылатын ұсыныстарға жауапты, баскарушылық жүйенің толық қүқылы қатысушысы. ҚальЩтасьш келе жатқан әлеуметтік инженерия еңбек шарттарын жеңілдетуге және жақсартуғабағытталған және адамдық фактор рөлін есепке АЛАТЫН, ӘЛЕУМЕТТІК ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРАТЫН КОНСУЛЬТАТИВТІ БАСҚАРУШЫЛЪІК ҚЫЗМЕТІНДЕ БОЙ КӨРСЕТЕДІ.

ӘЛЕУМЕТТІК ИНЖЕНЕРИЯ ӘЛЕУМЕТТІК БАСҚАРУШЫЛЫҚТЫ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУДЫ ІСКЕ АСЬІРУ МЕН БАЙЛАНЫСТЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК СЕРІКТЕСТІКТІҢ БОЛУЫ МЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖАНЖАЛДАРДЫҢ БОЛМАУЫНА СЕПТІГІН ТИГІЗЕДІ.

ӘЛЕУМЕТГІ - ИНЖЕНЕРИЯЛЫК ҚЫЗМЕТТІҢ ШЕКАРАЛАРЫ СОЦИОЛОГ - ПРИЮІАДНИК ФУНКЦИЯЛАРЫНЬЩ ЕКІ БЛОГЫМЕН АНЫҚТАЛАДЫ. БІРІНШІСІ КЕЛЕСІЛЕРДІ ҚАЙТАЛАМАСЫЗ ЕТУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ:

-1 ҰЙЫМДЫҚ ЖОБАЛАУ ЖӘНЕ ҚҰРУ; КАДРЛАРДЫ ТАҢДАУ, ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖЫЛЖЫТУ; МАҚСАТТЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕНГУ ҮШІН ЖЕКЕ АДАМДАРДЫ ЖӘНЕ ӨЗІНДІ ҰЙЫМДАСТЫРАТЫН ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТАРДЫҢ МЕХАНИЗМДЕРІН ҚОЛДАНУ.

ЕКІНШІСІ КЕЛЕСІЛЕРДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ:

ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТАР МЕН ҚОҒАМНЬЩ ӘЛЁУМЕТТІК БҮТІНДІГІН ҚОЛДАНУ;

ӘЛЕУМЕТТІК ҮЙЫМДАР ЖҮМЫСШЫЛАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР МЕН НОРМАЛАРДЫҢ САҚТАЛУЫ.

ӘЛЕУМЕТТІК ПРОЦЕСТЕРГЕ КОМПЛЕКСТІ ЭСЕР ЕТУ, ҮЙЫМНЫҢ МЕНЕДЖІН ЖАСАУДА, ЕҢБЕКТІҢ ӨНІМДІЛІГІН КӨТЕРЕТІН, ӘЛЕУМЕТТІК КЕРНЕУЛІКТІ ТОМЕНДЕТУ ҮШІН ҚАБЫЛДАНҒАН ЖҮЙЕНІҢ ҚҮНДЫЛЬЩТАРЫ НЕГІЗІНДЕ АДАМДАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҮЛКЫН БАҒАЛАУДА ЖӘНЕ БАСКАРУДА ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ТЕХНИКАЛАР МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР, ЕРЕКШЕ ПРОЦЕДУРАЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕР РЕТІІЩЕ СОЦИОТЕХНИКА КӨМЕГІМЕН ІСКЕ АСЫРАДЫ.

ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ КҮРУ ШАРТТАРЫНДА АҚШ-ТА ӘЛЕУМЕТТІ ИНЖЕНЕР ӘЛЕУМЕТТІЛІГІМЕН ТЕК БЮРОКРАТИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМДАР МЕН БИЛІКТІЛЕР ҒАНА ЕМЕС, СОНЫМЕН ҚАТАР ҰЖЫМДЫ МҮДДЕНІ КОРҒАУ ҮШІН КҮРЫЛГАН, КОҒАМДЫҚ ҮЙЫМДАР ЖӘНЕ ҚАРАКЕТШІЛІК ТОПТАР ДА ПАЙДАЛАНДЫ.

ӘЛЕУМЕТТІК ИНЖЕНЕР ЕҢБЕГІНІҢ ЖАҢА АКИАРАТТАРДАН БАСҚА НӘТИЖЕЛЕРІ:

"ОЙЛАУТЕХНИКАЛЫҚ" КҮРАЛДАР КЕМЕГІМЕН АЛЫНАТЫН МАЗМҮНДЫ ҚОРЫТЬГАДЫЛАР, БАҒДАРЛАМАЛАР, ЖОБАЛАР, БАСҚАРУШЫЛЫК ШЕШІМДЕР.

БІРІКТІРІЛГЕН ӘЛЕУМЕТГІК ТОПТАР, БАСҚАРУШЫЛЬЩ КҮРЫЛЫМДАР, МЫСАЛЫ, ТОПТАЛЫП ЖҮМЫС ІСТЕУ ӘДІСІ;

МОТИВАЦИЯНЫҢ ЕЗГЕРУІ: АДАМДАРДА БЕДЕЛДІРЕК ЖҮМЫС ІСТЕУ КЕҢІЛІНІН ПАЙДА БОЛУЫ (ҮЙЫМНЬЩ СТРАТЕГИЯСЫ, ЖЕКЕ ҚЫЗЫҒУЛАРДЫҢ ЕСЕБІНДЕ);

ПСИХОТЕХНИКАЛЫҚ ҚҮРАЛДАР, КОМПЛЕКСТІ ҚҮРАЛДАР - ТРЕНИНГГЕР ЖӘНЕ ОЙЫН ӘДІСТЕРІ.

ӘЛЕУМЕТТІК ИНЖЕНЕРИЯ - ОЛ, БАСҚАРУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВТІ ЖӘНЕ КҮНДЕЛІКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ҮШІН, ПРАКТИКАДА, КОЛДАНБАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРДІН ФУНДАМЕНТАЛДЫ ҒЫЛЫМЫНАН АЛЬГАҒАН БІЛІМНІЦ ҚОЛДАНЫЛУЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ҚЫЗМЕТ.

ӘЛЕУМЕТГІК ПРОЦЕСТЕРДІ РЕТТЕУ МЕН БАСҚАРУДЬЩ ҚАИДАЙ ТӘСІЛДЕРІ БАР?

БҮЛ ЖЕРДЕ БІЗ СХОЛАСТИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРМЕН ІС АТҚАРАТЫН БОЛҒАНДЫҚТАН, БҮЙРЫҚТЫҚ, ӘКІМШІЛІК, ДЕРЕКТИВТІК БАСКАРМАЛАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛМАЙМЫЗ.

Әлеуметтік процестерді қоғамға керекті бейнемен жүретін шарт жасай отырып басқаруға болады. Бүл - материалды - заттық шарт. Мысалы, зиялы қауым мен ауыр ЖҮМЫСШЫЛАР АРАСЬЮДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТІ ЕСКЕРІЛЕТІНДЕЙ АЗАЙТУ УШІН ҚАРАЖАТТЫ АВТОМАТТАНДЫРУМЕН КАДРЛАРДЫ ҚАЙТА ДАЙЫНДАУҒА САЛУ КЕРЕК. БҮЛ ӘКІМШІЛІКТІ - ҮЙЫМДЫҚ ШАРТ.

Инженердің жеке түлгасына талаптар

ӘЛЕУМЕТТІК НСИХОЛОГТАР, ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ДАМУЫНЫҢ ОБЪЕКТИВТІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ИНЖЕНЕР ЕҢБЕГІН, БАРЛЫҚ ЕҢБЕК ФУНКЦИЯЛАРЫМЕН МАМАНДАНДЫРЫЛГАН, КӨПШІЛІК МАМАНДЫҚКА АЙНАЛДЫРАДЫ.

БҮЛ ЖҮМЫСПШЛАРДЬЩ НЕГІЗГІ КӨППГІЛІГІНДЕ ИНЖЕНЕРЛІК ЕҢБЕКТІН МАЗМҮНЫНДАҒЫ ПШҒАРМАШЫЛЬЩ ӘЛЕУМЕТТІҢ ТӨМЕНДЕУІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ.

СОНЫМЕН ҚАТАР, ИНЖЕНЕР ЖҮМЫСЫ ТЕХНИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚПЕН БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС, МЫСАЛЫ, ӘКІМШІЛІК СИЯКТЫ БАСҚА МЭСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУДІ ТАЛАП ЕТЕДІ.

ҚОҒАМ САНАСЫПДА ИНЖЕНЕР МАМАНДЫҒЫ ШЫҒАРМАМЕН БАЙЛАНЫСТЫ.

ИНТЕНСИФИКАЦИЯ, РОБОТОТЕХНИКТІҢ ОЗЬЩ ТЕХНОЛОГИЯСЫ. КОМПЬЮТЕРИЗАЦИЯ МЕНШІКТІ ФОРМАНЫҢ ӨЗГЕРУІМЕН, АДАМНЫҢ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ ТУРАЛЫ, ОНЬШ ТЕК ӨНДІРІС ЖҮЙЕСІНДЕ ҒАНА ЕМЕС, СОНЫМЕН КАТАР, ҚОҒАМДА ЖАУАПКЕРШІЛІГІ МЕН АКЫДДЫЛЫГЫНА БАЙЛАНЫСТЫ СҮРАҚТЫ ЖАЦАША КОЯДЫ.

ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ ПРАКТИКА ЖҮЗІНДЕ ШЬЩАРМАШЫЛЬЖ БАСТАМАНЫҢ МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ ОНЫЦ ӨНДІРІСТЕГІ БАРЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕПГУДЕГІ РӨЛІ КҮРТ ӨСТІ. ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУЛЕР, ЕҢБЕККЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ КӨРІНУДІҢ - ӨЗІ АДАМДАРМЕН ЖОҒАРЫ БАҒАЛАНАТЫН ТУРАЛЫ ФАКТІНІ, БҮРЫННАН ТІРКЕГЕН (ЕҢБЕК ШЫГАРМАШЫЛЫҚ ҚАТЬГААС БАРЛЫҚ КЕЗДЕ ЕҢБЕКПЕН ҚАНАҒАТТАНДЬЩҚАНЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ БОЛҒАН ЖӘНЕ ОНДА КӨРНЕКТІ КӨРСЕТКІШТЕРДІҢ БІРІ - РАЩГОНАЛИЗАЦИЯЛАУҒА ҚАТЫСУ ӨНЕРТАГЩЫППЪЩ БАР).

ИНЖЕНЕР ЕҢБЕГІ ЖҮМЫСШЫ ЕҢБЕГІМЕН ТЫҒЫЗ БАЙЛАНЫСТЫ, ЖӘНЕ ОЛАР ТЕК БІРГЕ ОҢ НӘТИЖЕ БЕРЕДІ. ОСЫДАН ЕКІ МАҢЫЗДЫ КОРЬПЫНДЫ ШЫҒАДЫ.

БІРІНШІСІ, ЕГЕР МЕНІҢ ЕҢБЕГІМ БАСҚАЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ БОЛСА, ОНДА БАРЛЫҚ ЕҢБЕК САПАСЫМЕН КЕП БАЙЛАНЫСТЫ (ҮЖЫМДЫ ЕҢБЕКТЕ ТАЗА ҰЯТТЫЛЫК). (БІРЕУ НӘТИЖЕНІ БҮЗУЫ МҮМКІН). к

ЕКІНШІСІНДЕ, ҮЖЫМДЫ ЖҮМЫС ІСТЕУ ШАРТТАРЫНДА, КЕП НӘРСЕ ИНЖЕНЕРДІҢ ӨЗ ӘРІПТЕСТЕРІ ЖӘНЕ ЖҰМЫСНШЛАРЫМЕН ОРТАҚ ТІЛ ТАБЫСУЛАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ. ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ, БІРГЕ ЖҰМЫС ІСТЕЙ БІЛУЛІК ТАЛАП ЕТІЛЕДІ, БІЛГІШТЕНУШІЛІККЕ ОРЫН ЖОҚ, ӨЙТКЕНІ, ЖҮМЫСШЫЛАРДЬЩ 70%-І ОРТА МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМДІ ЖЕКЕ АДАМНЬЩ ДАМУ САТЫСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ КӨПШІЛІГІ БІРЖАҚТЫ, ЖҰҚА МАМАН БОЛТАН ОРТА ННЖЕНЕРДЕН ЖОҒАРЫ БОЛАДЫ".

FTP КӘСІБИ МОБИЛЬДІКТІҢ ӨРУІНЕ КЕЛЕ ЖАТЫР. ИНЖЕНЕРЛЕРДІЦ ЖАРТЫСЫ

ЖОО - АЛҒАН МАМАНДЫҚ БОЙЫНША ЖҰМЫС ІСТЕМЕЙДІ. АЛ, БҮЛ ДЕГЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ

ЕШБІРЕУІ ОЛ КІМ БОЛЫП ЖҰМЫС ІСТЕУДІ, ИНСТИТУТТА ОҚЫЛАТЬШ ҚАНДАЙ ГЫЛЫМДАР

ОҒАН КЕРЕК БОЛАДЫ, АЛ ҚАНДАЙЫ КЕРЕК БОЛМАЙТЫНЫН БІЛМЕЙДІ. ,:

ӘР ҚАШАН ҚАЙТА КВАЛИФИКАЦИЯЛАНУ ҮШІН БАЗА БОЛУ КЕРЕК.

ҚАЗІРГІ ИНЖЕНЕРЛЕРГЕ ҚАНДАЙ САПА КАЖЕТ?

Ресейдің көптеген машина құрыдыстық өнеркәсіптерінің инженерлері мен баскарушыларынан сұраныс жасағаннан кейін келесі сапалардың реті анықталады:

Білім және іскерлік:

• Техниканы білу

, • Техшкалық жүйелерді білу .

Экономикалык категориялармен ой түйе білу ■ • Адамдардың жүмысын үйымдастыра білу

Ғылыми-техникалық ақпаратпен бағдарлана білу

Стандартгы емес техникалық және технологиялық шешімдерді таба білу

Құжатгарды есімдей білу

Жалпы ой шеңбері, мәдени дедгейі, жалпы эрудиция

Алдыңғы уақытқа есептей білу және ахуалдық өзгеруін алдын ала көре білу

• Стандарттау, метрология және басқару сапасы туралы сұрақтарды білу Әрине, басқа салаларда - талаптар басқа болуы мүмкін. Химия мен нефтехимияда - технологиялық жұмыстар аз. (Мәнділіктің жоғары бағасы 10). Ол уақыттан бері 10 жыл өтті және инженерлердің білімділігі мен ақылдылығьгаа талаптарда үлкен өзгерістер болды. Экономикалык жоғары -категориялармен ойлай білу. Стаңдартты емес шешімдерді таба білу, алдыңғы уақытқа есептей алу және ахуалдың өзгеруін алдын ала кере білу.

Жеке адамдық сапалар:

Іске шығармашылық көзқарас

Ынталылық

Шапшаңдық көрЪету

Білім және тәжірибелік

Шешім қабылдауда дербестілік

Тапсырылған іске жауапкершілік сезім

Адамдармен қатынаста қайырымдылық

Шыдамдылық

Жүмыста отырықшылык және нақтылық Тәртштілік

Шығармашылык, ынталылық, жалпы белсенділік бірінші орында: Өздерінің басқарушыларынан 1000-нан астам инженерлерге осы көрсеткіштер мен баға беруде, сапа бойынша ең төменгі бағада "шығармашьиық көзқарас", "ынталылық", "шашнаңдық", яғни кұнды сапаларда. Бұны калай түсіндіруге болады?

Біріншіден, "барлык инициативтер жазалаушы" болғандығы, укімет пен басқармаға қатер тендіруші ретінде қарастырылғандығы казармалык социализм лебі.

Екіншіден, техникалық ЖОО-дардьщ, қатаң күн тәртібімен, қатаң тәрбиелікпен, барлық өткізетіндердің тура уақытымен (курстык жұмыстар, сызбалар, семинарлар), піьіғармашылыққа мүмкіндіктер мен уақытты шектеді. Үшіншіден, инженер еңбегін ұйымдастыру оларға шығарма ушін уақыт қалдьфмайды. PFA (РАН) әлеуметтану институтыньщ дерекгері бойъшша ТЖИ (ИТР) күнделікті жүмыс уақытының 14%-і мәжілістерге, 15%-і aәр түрлі қызмет етушілердің қабылдаған шешімдерімен келісу, нақтылау, білуге, 13%-і визалар жинауға, қол қоюға, есеп беруге, ақпаратқа, қүжаттарды есімдеуге, 10%-і қоғамдық тапсырмаларды орындауға кетеді!). Ол деген инженерлік жүмысқа -жүмыс уақытының жартысьшан азы. Инженер шығармашьільіқ адам емес және бюрократқа айналады.

ЖОО болашақ инженерде бүкіл оқу жүйесі кезінде, іске шығармашьілық көзқарас және ынталылық деген сапаларды аз артшрады. Бірақ, бүл сапаларды студенттердің өзі тәрбиелеп артыруына болады.

Инженерлерді зерітеуде, іске шығармашылық көзкарастъщ жоғары бағаларын, студент кезінде кәсіподак ұйымдарда және баска да қоғамдық үйымдарда белсенді мүше болған адамдар алған. Бұл жерлерде олар өндірісті үйымдастыру үшін керекті сапаларға ие болады. •

Көпшілігі,-ЖОО-дағы сабақ маман жүмысының сапасымен байланысты емес деп есептейді. 5-балды бағалау жүйесінде, "5"-ке оқыған инженер 3,8 балл алды:

- жаксы бағадан "өте жаксы" бағалары кеотер - 4,2 балл.

- "өте жақсы"-ға қарағанда "жақсы" бағалары көптер - 4,1 балл,

- "жақсы"- ға карағанда "канағатты" бағалары барлар - 3,9 балл алдьі.

- Жене тек "қанағатты" бағальшар - 3,7 балл алды

"Өте жақсы"-га оқығандар орны - конструкторлық бюро ҒЗИ, ЖОО-дар, АН.

Инженерлердід еңбекке инабатгылық қарым-катынасы өсуде. Инженердің қателігі үлкен адамзаттық шығындарға әкеледі. (мысалы, шала күрылған локоматив деталі).

Құндылықты бағдар - инженер жұмысында негізгі орын алады. Бүны психологтар белгілейді, бұл кәсіби өсудің үлгерімділігін анықтайды.

Тек, өз жүмысыңды жақсы көре жақсы жүмыс істеуге болады.

Инженерлік корпус іші неде қандай топтар бар? (Ж.Верндегі Сайрус Смит -жан-жақты инженер болды: консруктор де, технолог та, және корабль қүрушы да")-

Бірінші топ. Қазір осал мамандану ғасыры.

Конструкторлар, жаңа техниканы жобалау, қүрастырумен айналысады. САПР (АЖЖ) пайда болғаннан - еңбек үжымдық, ұйымдаскан, жүмысшылар еңбегімен жақындасқан.

Жұмысшы материалды өнім жасайды, инженер сол енімді жасаудың алгоритмін жасайды.

Екінші топ - бүл әр түрлі желілік баскарушылар (әр түрлі рангтегі менеджерлер). Негізіісі - өндірістік үйым. Олар, экономика, менеджмент, өндірісті үйымдастыру, еңбек әлеуметтігі, әлеуметтік психология білімдірімен ал содан кейін ғана техника және технология білімдерін игеру керек

.

33. Әйел және отбасы.Ерекше бір мәселе, бүл отбасылық катынастардағы әйелдердің қоғамдагы орны Л.Н.Гумилев жазғандай, кене түріктерде ол өте жоғары түрды. Мысалы: "Баласы үйіне кіріп келе, бірінші анасына, сосын әкесіне иілген'" . Кешпенді емірде қүқ жағынан әйел баласьш шектеу-монғолдардан кейінгі кезде Орталык .11 яда болтан жалпы күлаумен байланысты ескі қүбылыс. Туыстык қарым-қатьгаастар адамның бюрократиялық карьерасьшда белгілі бір роль атқарған жоне де атқаруда. Қоғамдық өмірді мемлекеттендіру процесі отбасьша ыкпалын гигізбеуі мүмкін еместігін айта кеткен жөн. Мемлекет қоғам үшін де, отбасы үшіп де, жеке адам үшін де мәселелерді жинақтауға тырысады. Отбасын і үрайгын қатынастар ретінде отбасы өмірінің әр жақтылығын бөлетің және ..и .асы белгілерінің кең тізімімен аяқталатьш аньгктамалар коп. Мысалы: отбасы - бір-бірімен ата-бабасынан жалғасып келе жаткан бір-біріне жақын қарым-катынасы бар адамдар тобы. Отбасы анықтамалары мен белгілерінід ішінде А.Г.Карчев социологының: әлеуметтік кажеттілігі және өзара жауапкершіліктері бар туыстық және некелік қарым-қатынастармен байланыскан кішігірім топтың, ата-ана мен бала арасындағы, жүбайлар арасындағы өзара қарым-қатынастьщ тарихи-накты жүйесі ретіндегі анықтамасы назар аударарлық. Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас отбасын құрайды, ал неке - баланың өмірге келуімен байланысты еркек пен әйёлдің арасындағы қарым-қатынастардың белгілері болып табылады. Отбасы үғымын толық түсіну үшін отбасының экономикалық негізін, жеке меншілігін жәие баспананы ескеру керек. Олай болса, отбасы - бір ортақ отбасылық емірге негізделген некелік - туыстық қатынастағы және соған байланысты үрпакты жалғастыратьш, әлеуметтендіретін және қамтамасыз ететін адамдар тобы. Тек үш жақты қатынас неке - ата-ана - туыстық отбасының негізгі күйін бере алады. Атап өткен қатынастардың біреуі немесе екеуі отбасылық топтардьщ пайда болуын көрсетеді. Үш жақты катынас еліміздің 60-70% отбасыларында байкалған. Отбасылары сандарының ішінен 15-20% уақытша баласыз жас жұбайлы, 5-9% баласыз қалған және де 10-15% бір жүбайымен калған отбасылар. Сонымен қатар жанүясыздар көбіне ата-ана болып келетін, бірақ балалар жок жүбайлардан қүрылған. Қазіргі кезде осы атап өткен үшжақты карым-қатынастың біреуінің болмауын, яғни бүл не серіктестік, не туыстық, не некелік катынастағы отбасыларын отбасылық топ, ал осы үш жақты қатынастары түгел отбасыларьга - отбасының негізгі түрі деп атау дүрыс. Негізінен соңғы кезде Батыс елдерінде және бізде де отбасын осы үш қатынастың біреуіне негіздей отырьгл қүру кең етек алуда, мүндай жанұялар отбасының "алътернативті күйі" деп аталып, оған американың неке энциклопедиясында және Марвин Солмен және Сьздан Стеннец отбасы бір қатар тарауларды осыған арнаған. Бүларды тек қана серіктестік, жүбайластық ғана біріктіргендіктен, бұларды "отбасылық топ" деп атау орынды.

41. Қазақстандағы демографиялық саясат және отбасының әлеуметтік дамуы. Әлеуметтанумен демографияда балалар санына байланысты отбасыларын іүрге бөледі: бірінші - аз балалы отбасылар, мүнда әлеуметті -и. имшогиялык көзқарас жағынан балалар саны аз. Отбасының құрылымьшың ІДУАН түрлілігі отбасы классификациясыи шешу кезінде пайда болады және отбасыньщ уакыт отуіне байланысты отбасылық өмірдің басталуынан. бастап I сқталуына дейінгі өзгеруін қамтиды. Некеніц және отбасыньщ стажы, тіртілік і барысында отбасындағы өзгерістер, үзақтық параметрлері "отбасыньщ •МІрлік циклі" немесе "өмірдегі отбасы циклі деген түсінікке алып келді.

Отбасылык цикл отбасылык жаңалыктарға байланысты ата-аналык і іиямен некенің басталуынан бастап - аяқталуына дейінгі аралықта анықталады. Отбасьшық цикл - әр түрлі жаңалықтарға негізделуі мүмкін. Ян Щепаньский ажырасу шарты жоқ болған жағдайда 3 фазаға бөледі: баланың дүниеге келуіне дейінгі аралық, ересек балалардың ата-аналарынан бөлек шыкканға дейінгі әлеуметтендіру және де жұбайластықтың ыдырау санын көбейтіп отбасының омірін толық бейнелеуге тырысады. Олар ауру, айырылысу, өлім, ажырасу және т.б. Айта кететін тағы бір жәй: қазіргі заман талаптарына сай қоғамға эту ұшін отбасынан басқа осыншама көп өзгерістерге үшыраған әлеуметтік күбылыс жоқ шығар. Ақырында, отбасы өзгерді, езгеруде және өзгереді де. Осы өзгерістер қоғам дамуына өз ықпалын тигізеді. Осы мақсаттарда әдетте салыстыру үшін "дәстүрлік" және "казіргі заман" отбасыларыныц нусқасы пайданылады. "Дәстүрлік" отбасы дегенде алдымен туыстық, -отбасылық коғам өмірін қүру әдісі көзге түседі.

Біздің мемлекетіміздегі мынандай күлдыраған экономикасы бар, дағдарыстағы белгілі бағыт-бағдары жоқ ісезде отбасылары үлкен ауыртпалық, күштердің әсерін котеруде, бүл отбасыньқүлдырауына ғана әкен соғады, сондыктан отбасыньщ ішкі күштері: махаббат, өзара түсіністік және сыйлаушылық, бір-біріне және балаларына деген жауапкершілікке ғана үміт артамыз. Бірак, өкінішке орай сырттан эсер ететін күштер, мысалы туыстардың, кершілердің, еңбек үжымының, коғамдық орынaдардың әсері өз ықпалын тигізуде. Ал, сылтаулар саны отбасы ушін өте көп. Ажырасулар саны жыл сайын азакЬда. Егер 1992 жылы олар республика халқының 33% күраса, былтыр тек қана 32,2% -ін құрайды. Отбасылар саны да елеулі азайды, үшінші баланы дүниеге әкелу. 1991 жылы әр 1000 адамға 21 нәресте туылса, ал 1993 жылы тек қана 18,6 бала. Бір жасқа дейінгі аралықтағы балалар өлімі көбеюде. Мысалы, 1991 жылы ол 27,4 болса, 1996 ж. 28,4 болды. Ауру балалар дүниеге өте көп туыяуда.[]