1.Әлеуметтану ғылым ретінде. Объектісі және пәні

Социология қоғам дамуының заңдарын да ашады жене оларды зерггейді. Осыған орай, социологияны әлеуметтік жүйенің омір сүруі мен дамуының заңдары туралы, сол зандардьщ субъектілерінің, яғни әлеуметтік үлкен және кіші топтардың ғылымы ретінде сипаттауға болады.

Социология пәні жөнінде ғалымдар арасьгада жүзден асқан түрлі пікірлер бар. Оларды екі топ пен бағытқа сыйғызуға болады: 1) ғылымның нәнін анықтауды, ғылымның түбірлі үғымын анықтаумен байланыстырып отырған ғалымдар тобыньщ бағыты. Мысалы, П.Сорокин социологияның пәні тек адамдардың өзара қатынасын, Н.Смелзер - әлеуметтік катынастарды, В.Ядов -қауымдастықты, Г.Осипов - әлеуметтікті қарастыру керек дейді; 2) социология пәнін оздерінің ғылыми зерттеу жүмысыньщ нақты қортьшдысымен байланыстырған ғалымдардьщ пайымдауларын жатқызамыз. Мысалы Э.Дюркгейм - социология пәніне ез зерттеуінің нәтижесі больш табылатын -әлеуметтік фактіні, неміс ғалымы М.Вебер - адамның мінез-қүлкьш, К.Маркс -өлеуметтік жүйе күйіндегі қоғамды және оның қүрыльгмдык элементтерін қарастырған.

Осы түрғыдан қарағанда, социология пәніне мынандай анықтама беруге болады: социология - қоғамның қүрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік зандылықтары жайлы және сол завдылықтардың адамдар мен олардың бірлестіктер және түтас қоғамның өмірі мен өзара карым-қатынастарьгяДа іске асырудьщ жолдары, формалары мен әдістері жайлы ғалым.

Ғылымнық ішкі логикасын, оның пәні мен әдістерінің сипатын ашатын, әлеуметгік қүбылыстар мен процестердіц мәнін танып білудің керегі -социологияның категориялары және заңдары. Категориялар - әлеуметтік .болмыстың мөнді жақтарын, қасиет-белгілерін, құрылымдык элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми үғымдар. Социологияның ең негізгі, мазмүны жағынан көлемді категориясы "әлеуметтік" ұғымы. Бүл үғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік қүрылым", "әлеуметтік топ", "әлеуметтік әрекет", "әлеуметтік мінез-қүлык" т-б. көлемді үғымдарды қамтиды.

.

2.5 Қоғамның әлеуметтік құрлымы.

Қоғамның әлеуметтік қүрылымы әлеуметтік жүйенің бөлімі және екі компоненттен түрады: әлеуметтік байланыс жөне әлеуметтік қүрам. Әлеуметтік қүрам - әлеуметтік құрылымды қүрайтын элементтердің жиынтығы. "Структура" (қүрылым) термині - structura латын тілінеп алынған - ол, жалпы алғанда, белгілі бір заттың, қүбылыстың элементтері арасындағы байланыстардың айтарлықтай бір түтастығын білдіретін термин. "Әлеуметтік қүрылым" үғымы сөздің кең және тар мағанасында қодданылады. Кең мағынасында әлеуметтік қүрылым дегенде қоғамның жалпы қүрылысьга, оның демографиялық, таптық, территориялық (латын тілінен аударғанда "жер кеңістігі" деген), этникалық, кәсіби, діни, т.о. күрылымын түсінеді. Тар магынада әлеуметтік қүрылым дегенде таптарға, әлеуметтік қүрылым дегенде таптарға, әлеуметтік жіктер мен топтарға бөлу түсініледі. Сонымен, әлеуметтік күрыльш - әлеуметтік жүйедегі элементтердің түрақты байланысы. Қоғамның әлеуметтік қүрылымының негізі - белгілі хмортебесі бар және белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын жеке адамдар, ал жеке адамдар - мәртебелік белгілеріне сәйкес топқа бірігеді. Әлеуметтік қүрылым қоғамның бірліктерге, тапқа, тоща жікке бөлінуін көрсетеді, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасыньщ да көптеген критерияларына сәйкес әртүрлілігін корсетеді. Әлеуметтік күрылымньщ әрбір элементі өз тарапынан, өзінің байланыстарына қарай күрделі әлеуметгік жүйе. Қоғамдық жүйе деп қарау көптеген бешілі социологтарға тән. Жүйе - өз элементтерінің жиынтығына сәйкес келетін түтастық. Түтастықтык ерекшелігі арнаулы тәсілмен қамтамасыз етіледі, оның бөлімдерінің езара байланысу және езара тәуелділігі арқылы.

Э.Дюркгейм үшін қоғамның мазмүндықты туындайтын элемент!, түгастығы үжымдық санамен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік факты, оның өмір сүруі жеке адамдарға эсер етеді. Шындықтың көзі, оның пікірінше, әлеуметтік факт, оны тек қана бақылау процесі мен шектемей, зерттеу кажет.

К.Маркс жүйе қүрайтын элементтер дегеніміз елеуметтік катынас деп санайды, ол адамдар арасындағы тұрақты байланыстарды, жеке адамдарды. ОНЫмен бір жеке адамдарды көрсетеді, олардың өзара қарым-қатынасы онын /мч.пігығын көрсетеді, дейді. М.Вебер қоғамды әлеуметтік өзара қатынастың күрделі жүйесі деп і араған. Ол әлеуметгік іс-әрекеттің 4 түрін ажыратады: Қоғамды жүйедей зерттеуге ендігі мәселе сол элементтердің үйымдастыру ГӨСІЛІ, сонымен бірге сол элементтердің байланысуы. Т.Парсонстың пікірі бойынша қоғам жүйе есебінде төмендегі кызметті в і карғанДа ғана өмір сүреді: 1) коғам өзгерген жағдайға және адамдардьщ өскен (ночросший) материалдық тілегі бейімделу қабілетіне ие болуы керек, ішкі ресурстарды тиімді үйымдастыруға және болуге қабілетгі болуы; 2) оньгң негізгі мақсат және міндет іске асыруға қабілетті болуы және оларды іске асыратын процестерді қоддауы; 3) жеке адамдардьщ кабылдаған жалпы нормалары мен қүндылыктардың түрақтылығын сактауы; 4) қоғамның интеграциялау қабілетіне, жаңа үрпақты жүйеге тарту қабілетін іске асыруы.Т.Парсонс жүйенің негізгі қызметгерін аныктай отырып, соларды қоғамда іске асыратын орьгадаушыларды іздеді. Алдымен 4 жүйе көрсетеді: (экономика, саясат, мәдениет және ағайьгадық). Одан әрі әрбір жүйе көлемінде тікелей бейімдеуші, мақсатты т\'рактандырушы, интеграцияландырушы әлеуметгік институттарды көрсетеді (завод, банк, партия, мемлекеттік ақпарат, шіркеу, мектеп, отбасы т.б.). Ақырында, түрақты қүндылықтан шығатын нормалды орындауға негізделген әлеуметтік рольдің жиынтығын (совокупность) көрсетеді. Қоғамдық жүйенің қызметінің институт және әлеуметтік роль дәрежесінде іске асырылуы қоғамды түрақтандырады, егер де әрбір институттар өзіне тиісті емес қызмет аткарса, қоғамда берекетсіздік пайда болады. Кез келген жүйе, бірінші кезекте қоғамдық, ішкі тәртіптендіруін қабылетке ие болуы, меңгеруі керек.Қоғамның түрақты өмір сүруі нақтылас адамдардьщ іс-әрекетіне байланысты. Кез келген әлеуметтік институт, кез келген қүндылыктармен пормалар езінің реттеушілік ролін сол уақытта іске асырады, егерде олар адамдардьщ іс-әрекетінде, қызметіндематериалдандырылады (материализуются). Қоғамньщ өмір сүруін терең түсіну үшін, оларды түсіндіретін ироблемаларға тоқталайық. Адамдар ездерінің нактылы мүддесі арқылы, бірінші жағынан, қоғамныц негізін қүрайды, оньщ өмір сүруіне жағдай жасайды, екінші жағынан, оның өмір і-үруіне кауіп туғызады, түрақсыздық енгізеді. Әрбір адам өзінің өмірінің мәнін кіісігарлары мен мақсаттарын іске асырудан көреді, іс-әрекетінің бостандығына үмтылады. Қоғам тұтас жүйе есебінде өмір сүреді, егер де қоғам мен адамның мүдделері, мақсаттары үштасып жатса ғана.Бүлар жалпылық пән жеке мүдденід арасындағы қайшылықтар. '1'оталитарлық мемлекетте қоғам мен адам мүддесі араласып кетті. Бүл мемлекетті билеупгілерге тиімді болды. Адам мүддесіекінші орьгаға қойылды. Демократиялық мемлекетте екі қарама-кайшы мүдде теңестіріледі, біріне-бірі қарсы қойылмайды. Қүқықтық, әлеуметтік, экономикалық теңдік үстем болады, біртектес үлттық мемлекеттік мүдде жүйесі қалыптасады. Әлеуметтану, қоғамның әлеуметтік құрылымы туралы кептеген түжырымдамалар бар. Олардың бірі - марксистік ілім. Маркстік социологияда қоғамның әлеуметтік-таптық қүрылымына жетекші орын беріледі. Бүл бағыт бойывша қоғамның әлеуметтік-таптык күрылымы негізгі үш элементтік топтар. Әлеуметгік қүрылымның нетізгісі -таптар. Маркс ташардың пайда болуыныд экономикалық себептерін зерттеген. Олар қоғамның тапқа белінуін еңбектіц коғамдық бөлісінің және жеке меншіктік катынастың нәтижесі деді. Соньшен, әлеуметтік қүрылым біздін өмір шьшдығымызды түсіндірудің негізі болып есептеледі. Әрбір адамньщ өз статусы бар, яғни әлеуметтік орны бар, себебі олардьщ әрқайсысы белгілі "әлеуметтік топқа жатады. Олардьщ жыныс, жас, шығу тегі, білім келемі, кәсіби атқаратьш қызметі, түратын жері, отбасылық этностық басқадай жағдайында байланысты солармен сипатталады. Сонымен бірге әлеуметгік топтардың территориялық және демографиялық сипаты болады.