18. Люблінская унія: прычыны заключэння і змест.

Лiвонская (або Iнфлянцкая) вайна – самая працяглая ў гiсторыi Беларусi (1558-1583) вайна ВКЛ, Польшчы i Лiвонскага ордэна супраць Маскоўскай дзяржавы, якая імкнулася заваяваць выхад да Балтыйскага мора. ВКЛ вы-ступiла пратэктарам Лiвонскага ордэна і таму сама апынулася пад па-грозай заваявання.

Маскоўскiя войскi на пачатку 1562 дайшлi да Шклова, Оршы, Вiцебска. У адказ харугвы ВКЛ здзейснiлi рэйд па Смаленшчыне. А ў вераснi 1562 г. Iван Грозны (Жахлiвы) асадзiў (аблажыў) Полацк 60-тысячнай армiяй з 200 гарматамi i праз 2 тыднi (15 лютага) захапiў яго. Пачалася доўгая чарга пера-моў пасольстваў дзвюх дзяржаў аб умовах мiру.

Адначасова няўдалы для шляхты ВКЛ ход Iнфлянцкай вайны падштур-хнуў яе да звароту аб дапамозе да Польшчы. Вядома, што да гэтага часу абедзве дзяржавы не раз прыходзiлi на дапамогу адна адной. Вядома таксама, што ва ўзаема-адносiнах памiж дзяржавамi ўжо склалiся перадумовы для больш сур’ёзных кантактаў. На гэты раз польскiя магнаты вырашылi скарыстаць цяжкае становiшча княства. У вераснi 1562 г. беларуская шляхта, з’ехаўшыся на палявы сойм пад Вiцебскам, звярнулася ў Вiльню да Князя вкл з просьбай заключыць агульную унiю з Польшчай.

Вялікі князь Жыгiмонт II Аўгуст (1548-1572) ён жа і кароль Польшчы {апошнi з Ягелонаў} падтрымаў ідэю ваеннага саюзу. Пытанне аб унii раз-глядаў Вiленскi сойм 1563 г. i абраў дэлегацыю для перагавораў з Польшчай. Магнаты згадзiлiся на гэта пры ўмове шырокай самастойнасцi ВКЛ. Перагаворы пра-цягвалiся некалькi гадоў.

Урэшце 10 студзеня 1569 г. у Люблiне адкрыўся агульны сейм Польшчы i ВКЛ. Спачатку дэпутаты абедзвюх дзяржаў засядалi асобна. Магнаты ВКЛ выступалi за абарончы саюз. Польскiя дэпутаты звярнулiся да караля, каб сейм засядаў разам.У канцы лютага большасць дэпутатаў ВКЛ (у тым лiку амаль усе магнаты), не згаджаючыся з польскiм праектам унii, пакiнула Люблiн. Тады польскiя сенатары i дэпутаты паставiлi перад каралём пытанне аб далучэннi Падляшша i Валынi да Польшчы, тым больш, што тамтэйшая шляхта была згодна на гэта, спадзеючыся на пашырэнне сваiх правоў. 5 сакавiка 1569 кароль выдаў адпаведны акт. Паны-Рада ВКЛ заявiла пратэст і пакінула сойм, аднак большасць шляхты iх не падтрымала. Дэпутатам ВКЛ быў усталяваны тэрмiн для вяртання.10 мая 1569 кароль склiкаў соймiкi ВКЛ, дзе шляхта дала згоду на падпiсанне унii.

26 красавiка кароль выдаў акт аб далучэннi Валынi да Польшчы i сейм праз месяц зацвердзiў гэта.Дэпутаты ад Кiеўскага ваяводства, каб знайсцi абарону ад нападаў крымскiх татар, таксама далi згоду на далучэнне i 5 чэрвеня 1569 г. вая-водства было iнкарпаравана ў склад Польшчы.

1 чэрвеня ў склад Польшчы ўвайшло Падолле.

ВКЛ зменшылася да этнiчнай беларускай i лiтоўскай тэрыторыi.

Канчатковы акт Люблiнскай унii пасля новага абмеркавання быў за-цверджаны сеймам 1 лiпеня 1569 г., кароль падпiсаў яго – 4 лiпеня.

Актам абвяшчалася аб’яднанне на аснове роўнасцi Польшчы (Кароны) i ВКЛ (Лiтвы, або Княства) у федэратыўную дзяржаву – Рэч Паспалiтую. На чале дзяржавы мусіў устаць польскi кароль (ён жа вкл), якога пажыццёва выбі-рала шляхта. Уладу караля абмяжоўваў агульны сейм з 2 палат – cената i па-сольскай iзбы, склад якой ствараўся павятовымi соймiкамi (па 2 паслы).

Скасоўвалася мыта памiж Польшчай i ВКЛ, але ўсталёўваліся абмежа-ваннi на атрыманне зямлi для польскай шляхты ў ВКЛ, а для беларускай – у Польшчы.

Дзяржаўныя i мясцовыя пасады ў абедзвюх дзяржавах маглi займаць толькi мясцовыя ўраджэнцы.

Абедзве дзяржавы захоўвалi cвой суверэнiтэт, асобную адмiнiстрацыю, судовы апарат, фiнансавую сiстэму, эмiсiю грошай, мытную сiстэму.

Сейм прымаў асобныя законы для Польшчы i ВКЛ. Суверэнiтэт ВКЛ быў умацаваны Статутам ВКЛ 1588. Кожная з дзяржаў мела сваю дзяржаўную мову: ВКЛ - беларускую, Польшча – лацiнскую.

Люблiнская унiя была кампрамiсам феадалаў Польшы i ВКЛ, у вынiку якога ўтварылася больш моцная дзяржава. Унiя замацавала палiтычнае адзiн-ства абедзвюх дзяржаў, узмацнiла працэсы iх эканамiчнага i палiтычнага зблiжэння.

Шляхта ВКЛ захавала свае саслоўныя прывiлеi. Магнаты ВКЛ, хоць i страцiлi былыя пазiцыi ў кiраваннi дзяржавы, але захавалi свае латыфундыi, вышэйшыя дзяржаўныя пасады i палiтычны ўплыў. Клас феадалаў ВКЛ у цэлым выйграў ад заключэння унii. Скончылася перамогай Лiвонская вайна. ВКЛ вярнула ранейшыя ўладаннi.

Разам з тым Люблiнская унiя аблегчыла паланiзацыю беларуска-лiтоўскай шляхты i часткi гараджан. Фактычна iснавала да трэцяга падзелу РП 1795 г.

Становiшча беларускiх зямель пасля заключэння унii 1569 г.

Пасля смерцi ў 1572 г. апошняга з дынастыi Ягелонаў караля Жыгiмонта II Аўгуста (адначасова ён з’яўляўся вкл Жыгiмонтам III), першым абраным каралём РП стаў французскi прынц Генрых Валуа (1573-1574). Сенатары ад ВКЛ дамаглiся ад яго прызнання асобных правоў княства iтаго, каб даходы з Падляшша i Валынi па-ранейшаму паступалiў скарбнiцу iх дзяржавы.

Карыстаючыся нежаданнем новага караля займацца дзяржаўнымi справа-мi, удзельнiкi сейма 1573 г. распрацавалi шэраг патрабаванняў да манарха, якiя ўвайшлi ў гiсторыю як “Генрыкавы артыкулы”.

У адпаведнасцi з iмi, толькi сейм мог прымаць рашэннi, абавязковыя для ўсiх дзяржаўных асоб, па пытаннях, звязаных з абвяшчэннем вайны i склiкан-нем “паспалiтага рушання”. Манарх РП быў пастаўлены пад кантроль Паста-яннага савета з 16 сенатараў-рэзiдэнтаў, абiраемых сеймам.

Адмова манарха выконваць прад’яўленых умоў вызваляла шляхту ад падпарадкавання каралю.

Гэтыя патрабаваннi – “Генрыкавы артыкулы” захавалi сiлу пасля ўцёкаў ў Парыж самога Генрыка i былi зацверджаны зноў абраным каралём Стэфа-нам Баторыям (1576-1586), а за iм i ўсiмi астатнiмi каралямi.

Новы кароль РП С. Баторый аб’яднаў сiлы абедзвюх дзяржаў i давёў вай-ну з Iванам IV да пераможнага канца. 30 жнiўня 1579 войска РП вызвалiла Полацк, а праз год баявыя дзеяннi ўжо вялiся на тэрыторыi Расii. Ям-Заполь-скi мiр ад 15 студзеня 1582 г. вярнуў ВКЛ страчаныя этнiчныя землi.

Канстытуцыйная дактрына РП сцвярджала, што сейм складаецца з 3 “сеймавых саслоўяў”: караля, сената i палаты дэпутатаў (пасольскай iзбы). “Генрыкавы артыкулы” пацвярджалi, што манарх павiнен склiкаць сеймы праз кожныя 2 гады, у асобных выпадках часцей. Месцам iх правядзення прызначалася Варшава, а з 1673 кожны трэцi сейм належала праводзiць у Гродна, на тэрыторыi ВКЛ.

Не атрымала РП i адзiнай судовай сiстэмы: кароль не меў функцый вы-шэйшай судовай iнстанцыi для шляхты, да таго ж у ВКЛ у 1581 г. быў ство-раны “Галоўны лiтоўскi трыбунал”.

Асаблiва важнай перашкодай на шляху унiфiкацыi палiтычных ciстэм Кароны i Княства стаў новы Статут 1588 г. У лiку яго распрацоўшчыкаў – вiленскi ваявода i вялiкi гетман Леў Сапега (1557-1633), канцлер Астафiй Валовiч i iнш.

У Вiльнi новы кодэкс законаў разглядаўся як прававая гарантыя адасоб-ленасцi ВКЛ ад кароны, аснова яго самастойнасцi i паўнавартасцi як дзяр-жавы. Не касуючы самога Люблiнскага акта, новы Статут фактычна пазбаў-ляў яго юрыдычнай сiлы, паколькi не змяшчаў нiводнай пастановы аб унii (яна згадвалася толькi ў самым агульным плане).

Ва ўступе да новага Статута падканцлер Леў Сапега змясцiў пранiк-нёныя словы пра свабоду як найважнейшую каштоўнасць грамадства. Як лi-чыў Л. Сапега, сапраўднага гонару заслугоўвае i тое, што Статут быў напiса-ны на сваёй, стара-беларускай мове: “А еслi которому народу встыд прав своiх не уметi, поготовю нам, которые не обчым якiм языком, але своiм властным права спiсаные маем...”.

Статут сцвярджаў, што найважнейшыя знешнепалiтычныя пытаннi (вай-на i мiр, склiканне паспалiтага рушання) меў вырашаць толькi вальны сойм ВКЛ. Палякi ў iм трактавалiся як чужаземцы (як i ў Статутах 1529, 1566). Цяпер яны больш не маглi набываць у ВКЛ зямлю i дзяржаўныя пасады, а на нованабытых тэрыторыях можна было асядаць толькi пры ўмове служэння Вялiкаму Княству. Фактычна, новы звод законаў не прызнаваў i ранейшых тэрытарыяльных страт на карысць польскай дзяржавы.

З прычыны антылюблiнскага характару новага зводу законаў польскi бок не збiраўся прымаць яго на супольным сойме. Новы Статут стаў законам толькi дзякуючы збегу абставiн. Пасля элекцыi 1587 г., у якой дэлегацыя беларуска-лiтоўскай дзяржавы не брала ўдзелу, Вялiкае Княства выставiла за-цвярджэнне Статута як умову прызнання абранага Жыгiмонта III Вазы (1587-1634) сваiм манархам. У вынiку 28 студзеня 1588 г. на каранацыйным сойме Жыгiмонт ІІІ Ваза выдаў прывiлей, якiм зацвердзiў трэцi Статут ВКЛ i да-зволiў яго друкаваць.

Так у ВКЛ набыў сiлу галоўнага закону звод новых прававых нормаў, якi, па сутнасцi, адмаўляў прынцыпы дзяржаўнай унii з Каронай. Ён быў аба-вязковы для ўсяго насельнiцтва Княства, так i для чужаземцаў, калi тыя трап-лялi на тэрыторыю Беларусi i Лiтвы.

Палiтычны лад ВКЛ, замацаваны Трэцiм Статутам, не адпавядаў таму яго становiшчу ў РП, якое вызначыў Люблiнскi акт. Фармальна дзве дзяржа-вы аб’ядноўвалi толькi супольныя манарх i сойм. Асобнымi ж для ВКЛ былi скарб i манета, канцылярыя i пячаткi, трыбунал i ўрады, сваё войска i законы, урэшце свая дзяржаўная мова. Не iснаваа фактычна нiводнага агульнага для дзвюх дзяржаў мiнiстра цi кiраўнiцтва. Такая палiтычная сiстэма праiснавала практычна нязменнай да канца ХVIII ст.

На 1569 год у межах ВКЛ налiчвалася прыкладна 3,5 млн жыхароў, з iх больш за 1,8 млн – на землях цяперашняй Беларусi. Да шляхецкага стану ад-носiлася прыкладна 9 % насельнiцтва.

На пачатку ХVI ст. у ВКЛ пражывала каля 10 тыс iудзеяў, каля 7 тыс татараў.

Буйнейшымi гарадамi (прыкладна па 10 тыс жыхароў) з’яўлялiся Берас-це, Вiцебск, Магiлёў, Пiнск, Слуцк. Самы буйны – Полацк.

Прыкладна 40% гарадоў (Быхаў, Дуброўна, Капыль, Клецк, Лепель, Мiр, Нясвiж, Талачын, Чашнiкi, Шклоў) належалi магнатам.

Гэта быў час, калі Люблінская унія яшчэ не выявіла сваіх негатыўных момантаў, калі ВКЛ яшчэ перажывала перыяд развіцця, так званы “залаты век”.