16. Асноўныя канцэпцыі паходжання беларускага этнасу і назвы “Белая Русь”. Фарміраванне беларускай народнасці (хіу-хуі стст.)

1. Балцкая канцэпцыя, у адпаведнасці з якой беларускі народ утварыўся ў выніку асіміляцыі славянамі (крывічамі, дрыгавічамі, радзімічамі і інш.) балцкіх плямёнаў.

2. Канцэпцыя старажытнарускай народнасці, у адпаведнасці з якой у ІХ-ХІІ у межах Кіеўскай Русі ўзнікла адзіная старажытнаруская народнасць, якая ў выніку міжусобнай барацьбы і феадальнай раздробленасці раздзялілася на тры братнія народнасці – рускую, украінскую і беларускую.

3. Беларуская народнасць утварылася ў межах ВКЛ, у час росквіту феадальных адносін.

ХIV-ХVI стагоддзi – гэта час далейшай кансалiдацыi насельнiцтва ВКЛ i фар-мiравання беларускай народнасцi. Народнасць – форма этнiчнай супольнасцi (i не толькi беларусаў, а ўсiх народаў), якая ўзнiкае ў iснавання класавага грамад-ства з уласцiвай ёй (супольнасцi) моўнай, тэрытарыяльнай, эканамiчнай i куль-турнай прыкметамi. У нашым выпадку ўзнiкненне беларускай народнасцi прыпа-дае на час iснавання развiтага феадальнага грамадства. У гэты час інтэнсіўна раз-віваецца фальваркава-паншчынная сістэма гаспадарання, узрастае колькасць мястэчак, славяцца сваімі рамёствамі гарады.

Утварэнню i развiццю беларускай народнасцi спрыялi тэрытарыяльны, палi-тычны, эканамiчныя, сацыяльныя, рэлiгiйны, культурны фактары.

Тэрытарыяльны фактар: у складзе ВКЛ аб’ядналiся славянскiя плямёны кры-вiчоў, дрыгавiчоў, радзiмiчаў, якiя шляхам асiмiляцыi балтаў (балцкi субстрат) залажылi падмурак новай этнiчнай супольнасцi. Пры гэтым у дзяржаве застава-лiся арэалы iншых этнiчных груповак (аукштайты, жэмайты). Пагроза крыжац-кай i мангола-татарскай агрэсii, а таксама ваяўнiчасць Маскоўскай дзяржавы стымулявала згуртаванне насельнiцтва ВКЛ у асобную этнiчную супольнасць. Таму ж спрыяў палiтычны фактар: умацаванне сiстэмы дзяржаўнага кiравання i асабiстай улады князя, арганiзацыя ўзброеных сiл, распрацоўка заканадаўства, ажыццяўленне знешнепалiтычных сувязяў i iнш.

Эканамiчны фактар: Сельская гаспадарка i рамяство спрыялi этнаўтвараль-ным працэсам, умацоўваючы гандлёвыя сувязi памiж горадам i вёскай на аснове ўласнай грашовай сiстэмы. У гэты час інтэнсіўна развіваецца фальваркава-пан-шчынная сістэма гаспадарання, узрастае колькасць мястэчак, славяцца сваімі ра-мёствамі гарады.

Аднак эканамiчны фактар па сваёй значнасцi саступаў палiтычнаму, бо ва ўмовах феадальнага спосабу вытворчасцi не ўсе рэгiёны развiвалiся аднолькава раўнамерна. Вядома, што фальварка-паншчынная сiстэма была больш уласцiва заходнiм раёнам. Не спрыяла этнiчнай кансалiдацыi i тая акалiчнасць, што ў роз-ных маясцiнах ВКЛ iснавала свая рэгiянальная сiстэма вагаў i мер.

Сацыяльны фактар. Развiццё феадальных адносiн адбiлася на фармiраваннi саслоўных груп насельнiцтва – баярства (шляхты) – залежнага сялянства, мя-шчанства i г. д. з фiксацыяй правоў i абавязкаў кожнай з iх. Такiм чынам, сацы-яльны фактар спрыяў утварэнню агульнадзяржаўнага грамадства. Праўда, мiжса-слоўныя адносiны былi развiты значна слабей, асаблiва, памiж феадаламi i ся-лянствам.

Своеасаблiвую ролю адыгрываў рэлiгiйны (канфесiйны) фактар. Калi на па-чатку iснавання ВКЛ большасць насельнiцтва спавядала праваслаўе i нават бал-ты (лiтва, жамойць) стала ўцягвацца ў хрысцiянства, усё гэта i iншае станоўча ўплывала на фармiраванне нацыянальнай свядомасцi. Пасля ж Крэўскай унii, хоць ВКЛ i заставалася шматканфесiйнай дзяржавай, гэты працэс не мог не запа-волiцца, паколькi частка беларускага баярства, прыняўшага каталiцтва, трапляла пад уплыў суседняй польскай шляхты i пачынала акаталічвацца і паланiзавацца.

Этнiчнай кансалiдацыi беларусаў спрыяла матэрыяльная i духоўная культу-ра, у першую чаргу – мова, як гутарковая так i лiтаратурная. Аб яе вызначальнай ролi ў полiэтнiчнай дзяржаве сведчаць выдазеныя князямi (па паходжаннi лiтоў-цамi) прывiлеяў на старабеларускай мове, летапiсы, юрыдычныя зборнiкi. Роля Скарыны, Буднага і інш.

Значнай крынiцай у фармiраваннi духоўнай культуры беларусаў, у тым лiку самой народнасцi, зрабiлiся своеасаблiвы фальклор, жытло, прадметы побыту, адзенне i г. д.

Разам з тым, варта адзначыць тыя цяжкасцi, якiя перашкаджалi стварэнню беларускай народнасцi. Па-першае, у адрозненнi ад любой iншай еўрапейскай краiны, межы ВКЛ выходзiлi далей за беларускiя. Такiм чынам, дзяржава была полiэтнiчнай: яе насялялi не толькi беларусы, а лiтоўцы, рускiя, украiнцы, палякi, татары, яўрэi. Пры гэтым кiраўнiкi дзяржавы, як правiла, былi лiтоўцамi або iх нашчадкамi. Невыпадкова таму, што жыхары ВКЛ так i не вынайшлi адзiнай са-маназвы (накшталт палякi ў Польшчы i г. д.), а звалiся “русiчамi”, “русiнамi”,“лi-тоўцамi”, “лiтвой” i г. д. Сам этнонім “беларус” з’явіўся значна пазней, у ХІХ ст.

Нацыянальнай кансалiдацыi не спрыяла таксама наяўнасць дзвюх хрысцiян-скiх канфесiй. Iмкненне беларускiх баяраў палепшыць свой матэрыяльны стан прыцягвала iх да каталiцтва i ўплывала на iх агульнае апалячванне. З другога боку, праваслаўная шляхта часта арыентавалася на Маскву i не спрыяла дзяржаўнаму ўмацаванню.

Тым не менш, бясспрэчна, што ў ХIV-ХVI стст. у ВКЛ колькасна i якасна ўжо пераважала беларуская народнасць.

Аб паходжанні назвы “Белая Русь”.

Урывачныя звесткі аб назве “Белая Русь” сустракаюцца ў пісьмовых крыніцах заходняга паходжання. Так, не пазней 1263 г. каталіцкі місіянер (з Дубліна) “прамаўляў слова божае на белай Русі”.

Польскі храніст: “што Кейстут паланіў Ягайлу і загадаў закаваць яго разам з маці у крэпасць Полацк, што на Белай Русі. Тут Белая Русь не як саманазва, а ін-шая Русь.

У 1412 г. прускі рыцар пісаў, што Польшча, Вітаўт аб’ядноўваюцца з Пско-вам і Белай Руссю (Weissen Rewssen).

У 1578 у “Хроніцы Еўрапейскай Сармаціі” А. Гваніні, які служыў у Віцебску, падзяляў Русь на Белую і Чорную. А пазней пісаў: “Белая – каля Кіева, Мазыра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска і зямлі Северскай, якая за-лежыць ад ВКЛ”.

Адзін з раздзелаў А. Гваніні названы “спосаб арання і засявання на Беларусі, сумежнай з Масковіяй і з ВКЛ”. Аўтар ужыў у тэксце этнонімы “беларусы”, “чарнарусы”, “літоўцы”, “маскавіты”.

Прывілей С. Баторыя ад 1581 г, выдадзены рыжскім купцам, дазваляў ім бес-перашкодна гандляваць у межах “Ліфляндыі”, “Жмудзі, Літвы і Белай Русі”.

Напрыканцы ХУІ-першай палове ХУІІ стст. аўтар запісу Густынскага лета-пісу: ”Вестно есть всем, яко сии все ...Москва, Белая Русь, Волынь, Подолия, Украина единокровны и единородастны, себо суть и ныне все общеединым именем Русь нарицаются”.

* Існуе версія, быццам найменне Белая Русь першапачаткова належала Мас-коўскай дзяржаве. Іван ІІІ называў сябе “Цар Вялікай і Белай Русі” імкнуўся замацаваць за сабой права на землі, свабодныя ад мангола-татар.

*У ХУІІ ст. урад Расіі лічыў Белай Руссю Полацкую, Віцебскую, Мсціслаў-скую і Смаленскую зямлю. Астатнія землі ён зваў літоўскімі.

+ геаграфічная версія, быццам, Белая Русь – усход, Чорная Русь – захад, Чырвоная Русь – поўдзень.

+ версія, звязаная з рэлігіяй: Белая Русь – хрысціянская, Чорная – паганская

+ версія, быццам, тая частка Русі, свабодная ад мангола-татарскага заваяван-ня, была названа Белай.

На справе, як ужо гаварылася вышэй, назва Беларусь у ХІУ-ХУІ стст не замацавалася, роўна як і этнонім “беларусы”. Гэта адбылося значна пазней, зрэшты, не раней другой паловы ХІХ ст. (“Видишь, стоит измождён лихорад-кою, бледный, больной и худой беларус” Н. А. Некрасов. “Железная дорога”.)