Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

qanjarımdı ákel, bawızlap taslayın bunı! - dep dizesi menen onıń qarnınan basıp turıp tap, rastan-aq mal soyatuǵın adamday bolıp. Apam da, men de, Naz da juwırıp barıp aǵama jabısıp,

hayran qaldım. Soń háwligi basılǵan soń:

- Aǵa, baǵana uyat qılmadıń ba? - dep soradım.

­ Sol kerek! Bul ómirde haqıyqatlıq penen jalǵan aralasıp júrmese jasawıń qıyın eken. Túnáw kúni Shımbaydaǵı

Berdimbettiń sharbaǵında shay iship otırsaq, men qatarlı bir

ǵarrı sayrap otır. Urısqa bes jıl qatnasıptı, Berlinge shekem barıptı, onnan keyin de Yaponiya menen urısqa barmaqshı bolǵan eken, bir jerinen jaralanıp, birinshi gruppa invalidi bolıp

elge qaytıptı. Kókireginiń bos jeri joq, orden-medal, bilmeymen kimlerdiki ekenin. Adamlar onı kútá húrmetlep, erligine tań qalıp otır. Sırtqa shıqqan soń, háy, sen bayaǵı Esbergen emesseń be, dep edim, janı shıǵıp ketti. «Haw, Baymurat, qayaqtan kelip qaldıń?». «Kúni menen mártligińdi tıńlap, gápińdi bólgim kelmedi». Sonnan ol: «Al, dostım, jorajan, sır shashpa» dep jalınıwǵa qaradı. Onda balıq

quwırdaqqa bir toydırasań dep edim, quwanıp ketti. Áne, batalonda birge bolǵan joram edi. Naǵız urısqa barǵanlar ólip ketti ǵoy, jarıqlıqlar…

Q ápelimde tús kórgendey bolıp ta qaldıq. ?ákildiń qara qalpaǵı bes-altı adım arıda sıyır tepken awız qabaqtay bolıp dumalap atır. «Qalpaǵın taslap kete bermeytuǵın shıǵar, aǵamnıń

ántek-tántegin shıǵarıp aydap ketpese bolǵanı ǵoy» dep gúmanlanıp turman. Aǵam bolsa qarsılasın jeńgen palwanday mardıyıp apama qaraydı.

­Házir miliciya kelip, qollarıńdı arqańa salıp, aldına salıp áketedi ǵoy, - dedim aǵama ayawshılıq kózqaras penen.

­Meni me? Aydap bolıptı! - dep ójetlesti aǵam.

­Sen kim bolıpsań sonsha, aǵa?

­Men urısqa qatnasqanman!

­Urısqa qatnaspaqtan, Gitlerdiń gellesin alıp keleseń be…

sovet adamın, kommunistti urıwǵa haqıń joq ǵoy, aǵa.

­Men de sovet adamıman. Men de kommunist edim, biletimdi joytıp qoydım.

­Qayaqta?

­Batalonda.

­Urısta de, sorlı! Al, aǵa, bunıń úlken jınayat. Basıńdı joytsań da, partbiletińdi joytpawıń kerek edi. Bunı basqalar bile me?

­Bilmeydi. Sol jaqta ótip edim, sol jaqta joǵaldı.

- Onda tisińnen shıǵarma!

Brigadamızdıń tabelshigi juwırıp kiyatır eken. Jinliden qashqan iyshanday boldırıp qalıptı, pısnap zorǵa dem alıp tur.

Sálemlesiwge de shaması kelmedi.

­Jańaǵı qalpaq qayda?

­Ne qalpaq? - dedi aǵam onıń túrinen shorshınıp.

­Ne qalpaq bolatuǵın edi, wákildiki-dá.

Men samal menen tońqayıp atırǵan qalpaqqa barmaǵımdı shoshayttım. Tabelshi jigit juwırıp barıp aldı da shańların

qaqtı.

­Qalpaq neǵıp júr bul jerde? - dep hayran qaldı tabelshi.

­Aytpadı ma?

­Yaq. Samal menen ushıp ketip, taba almadım dedi.

­Onda esi pútin jigit eken.

­Rayonnan kelgen wákil ǵoy, Baymurat aǵa. Áwel bir

túyesińirge tiygen ottay law etip alısadı da, keyin pásine qaytıp qaladı. Erkek shımshıqtay dúrlep keldi me?

­Awa!

­Bunısı hesh gáp, Bayeke. Respublikadan kelgen birewi bar.

Qas-kirpigi joq maqaw. Túgi tebendey shanshılıp, qoynıńa kirpitiken kirgendey bolasań. Adam balası da onday suwıq boladı eken, bala.

­Jer-jáhándi wákil qaplap ketti me deymen? Há, ózim basshı bolǵanımda shetinen paxtaǵa basar edim.

­Hár bir brigadqa rayonnan bir wákil. Kolxoz boyınsha Nókisten bir wákil. Tamaǵı, araǵı qaltamızdan.

­Araq ta ishe me?

­Ishkende, sorama! Nókisten kelgeni ógizdey ishedi. Qasına

Jollıbay aǵanı qosıp qoyıptı. Basqalar shıdam bere almadı.

Onıń dárti paxta emes-aw, bir kóklep qaytıw ushın kelgen ǵoy, - dep kúldi tabelshik. ­ Ne qılatuǵın boldıń, paxta tereseń be, Baymurat aǵa?

­ Qoysa, bala! Bar, bar, wákilińniń bası tońlap qalar, qalpaǵın jetker!

Tabelshi taǵı kúldi de artına qaray shawıp ketti.

… Shıǵısta shapannıń etegindey jalbıratqan azǵana bult bar eken. Shıǵıwǵa talaplanıp atırǵan kúnniń nurları eń aldın sol bulttı qızǵısh-sarı túske boyap, keyin ottan shıqqan úlken teńgedey qıp-qızıl kún tóbesin kórsetti. Gúzdiń taǵı bir kúni jolǵa shıqtı. Háwiz bette kerilip-sozılıp, muzday suwǵa qarap juwınıwǵa júreksinbey tursam awıldıń qubla jaǵınan bir jaǵımsız dawıs esitkendey boldım. Qulaǵımdı túrip tıńladım. Erkeklerdiń way-way salǵan dawısı. Dárriw úyge juwırdım:

­Aǵa! Apa! Jılasqan dawıslar shıǵıp atır! Olardıń húrresi

ushtı:

­Qayaqtan?

­Babaniyaz atam quladı ma deymen? Sol jaqtan shıǵıp atır.

Endi ǵana tań namazın oqıp atırǵan olar dasturxan jayıwǵa da qaramay sırtqarı shıqtı.

­ Sen balańnıń qasında bola ber, kelin-áy, - dedi apam neniń ne ekenine túsinbey esiginen shıǵıp kiyatırǵan Nazǵa. ­ Úlken atamız jıǵılǵanǵa qusaydı.

Olar ústine ilingenin jelbegey salıp, dawıs shıǵıp atırǵan tárepke jol tarttı. Men de izinen ilesip kiyatırman. Babaniyaz atam awılımızdaǵı, kolxozımızdaǵı ǵarrılardıń ishindegi eń

úlkeni edi. Ilgeri jılları onıń aqlıqları menen oynawǵa

barǵanda atamız bizlerge súysinip qarap, oyınǵa toyǵannan keyin

deytuǵın edi Babaniyaz atam. ­ Adam tuwılıwdan sol tekshelerge órmelegisi keledi. Lekin, onıń tóbesine jetiw hámmege de buyıra bermeydi. Birewler jarı jolda qulaydı, birewler shamalasqanda jıǵıladı. Al, tóbesine shıqqanlar qaytıp túskisi kelmeydi, basında júredi, ómir súredi, baxtın izleydi. Qırıq tekshege shıqqannan soń aqıl toqtap, dógerekke qaraysań, oylanasań, báribir, ármanlar qala beredi, orınlanbaytuǵın arzıwlar boladı,

qolıń jetpegen niyetler boladı, tabanıń tiymegen jaylar boladı. ?aqıt irkilmeydi. ?aqıt seni sol tekshelerden ástelik penen tómenge túsire beredi, túsire beredi. «Qartaysań bala bolarsań» dep biykarǵa aytpaǵan, shıraqlarım. Mine, men de sol tawdan túsip keldim, sizlerdiń qasıńızdaman. Endi sizler men barıp qaytqan jaqqa atlanasız. Meni taslap ketesiz. Meyli, jollarıń bolsın! Biraq, sizler qaytıp kelgenshe men bul jerde bolmayman…

Áne, usılardı aytqan atamız sóziniń ústinen shıqtı. Bizler

kórise almaytuǵın boldıq. Bayaǵıda ájaǵam úylenip, endigiden bılay qayaqta jasaytuǵının bilmey albıraǵanda Áziyra kempirden qalǵan jayda otırıwǵa ruxsat etken Babaniyaz atam edi.

­?ay, Baymurat inim-áy, - degen sonda atam. ­ Bir úy

tirisine orın tappaytuǵın, bir úy ólisin jayǵastıra almaytuǵın dúnya bul. Jaslıqta qıyal qanatlarında ármanlar ushadı. Tóbesi qaraǵan kózlerge shalınbaytuǵın dáwranlar boladı. Baxıt júklerin tiyegen kárwanlar boladı, lekin, bári mánziline jete almaydı. Adam sóytip qartayadı, tozadı. Biraq, alǵa moynın

meniń yadıma ájaǵam tústi. Ol tiri bolǵanda da qaytıp kelmes edi.

Babaniyaz atam bizlerdi jigerlendirip qoyatuǵın edi: At juwas bolsa qulaǵına ǵarǵa-quzǵın qonadı, jigit áljuwaz bolsa awzın

shıbın-shirkey basadı. Jılqı dúr-dúr silkinip oqıranıp tursın, jigit óz nırqınıń aybatında, ǵayratında ekenin

bilsin. Bul qaraqalpaq arǵımaq minip shabandoz bolǵan alǵa

órlew ushın. Bul qaraqalpaq jigit bolıp qurǵa kirgen tiriley

ólmew ushın. ?aqtı-sátim jetip, bir ómir menen ırzalasarman. Biraq, sizler ájel soqpaǵın izep baspańlar. Sizlerdi aman-esen

óssin dep waqtında qalqan, sawıt bolǵanbız. Sizler keleshek dep

shıqtı. Gúzdiń ǵawǵalı azanı baslanıp atır. Bárin bizlerge taslap ketti.

­Babaniyaz aǵa maǵan gá inim, gá balam deydi, - dedi aǵam jolda kiyatırıp. ­ Biziń ǵarrılar menen qatar bolsa kerek-aw.

­Onda júzge shamalasqan shıǵar-aw? - dedi apam.

­Júz bolmaǵan menen toqsanǵa barıp qaldı. Toqsan degen-ám

azǵana jas emes, kempir. Biz qáydem, onıń qarasın da kórmeytuǵın shıǵarmız.

­Saǵan ne keregi bar? - dedi apam.

­Hee, men ne? qırshınımnan qıyılıwım kerek pe? - dep ashıwlandı aǵam.

­Haw, sen de azǵanaǵa barıp qaldıń ba? Jetpisten ótseń teris

qaytasań! Keshe urısqa barıp qayttım dediń, endi qudaydıń qasınan qayttım deytuǵın shıǵarsań! Kókiregińe taqqan bir ordeniń joq, urıstan qaytqanbısh.

­Shımbayda kórgen Esbergen úyjańǵır, sonsha ordenmedaldı qaydan tapqan eken? - dedi aǵam tańlanıp. ­ Ya shaynektiń qaqpaqların-ám taǵıp júr me?

­Ólip atqanlardikin alǵan shıǵar?

­Háy, ólip atırǵanlardikin qaydan kóredi? Ordenin túwe

súyegin de kórmedik.

Men taǵı Babaniyaz atamdı eske túsirdim. Toqsan jas degen de azmıshıq emes-aw. Toqsan jılda qansha shabıslardıń shańǵıtları basıldı. Talay báhárleri gúl-ǵumshaların ashqan shıǵar. Talay

áptap jazlarda daqılların tas urıp ketkendi. Astına mingen atı

qansha-qansha almastı. Ushırǵan qusları bálentliklerden talay

Sonda da tórtinshi kempiri ele tándar. Jaslıǵında ol asqar tawday eken, endi bir tuńǵıyıqqa shógip baratırǵanday. Qol-ayaǵı

óz erkinde bolsa da ıyıqqa otırǵan jıllardıń zildey qara tası eńsesin kótertpeydi. Óz ullarına balam dew de ersidey, olar da úlken ǵarrı boldı. Qızları appaq shashlı káywanı ana, kelin jumsap, aqlıq súyip otır. Ol tamırı tereńge ketken shınarǵa megzes, shaqaları mıńǵa jetejaq. Biraq, toqsan jıl taqqan tumardıń da bir kúnlik mıs kibi bahası qalmas eken. Zamanlar

ózgerdi, dúnya túrlendi, jumbaq álemniń kóp qupıyaları pash boldı. Sahralarǵa giyalar kógerdi, shóllerde awıllar, qalalar payda boldı. Toqsan jıl ­ uzaq aylaw, tawsılmas salpıldı. Kimler kelip, kimler ketpegen dúnya. Sonda da toqsan jıl da bir máwritlik jaltıldı eken ǵoy, kózdi ashıp-jumǵanday dem eken

ǵoy. Báriniń shegi bar eken, ǵarrılıq jalǵızlıqtan, jalǵızlıq azabınan tek ájel ǵana qutqaradı eken. Bizler atam ushın kúni keshe keshte tuwılǵan balalarmız, nárestelermiz.

- Kóp jasańız, ata! - deytuǵın edik. Ol sonda úndemes edi.

Endi oylap qarasam, usı jaqsı tilegimiz benen oǵan azap beredi ekenbiz ǵoy…

-Namazın erteńge qoyamız, - dedi Esenbay aǵa. ­ Búgin hámme

jerge shaqırtıwshılardı atlandırıwımız kerek. Arǵı kúnge

qoysaq, uyat bolar. Házir Jańabergen dizimlerdi tayarlap atır.

Usıǵan baratuǵınlardı tayın etiw kerek. Erterek ketpese úlgere almaydı.

Usı waqıtta kolxozdaǵı jalǵız mashina kelip, onnan eki wákil, baslıǵımız, mal doktorı Jollıbay aǵa tústi. Olar túsiwden sálemlespesten dawıs shıǵarıp ishke kirip ketti. Biraq,

Nókisten kelgen wákil bunday dástúrdi bilmey me, ya kim bolsa soǵan «way-way»ın zayalaǵısı kelmedi me, bizler menen iyek qaǵıp sálemlesti de bir ózi bóleklenip turıp qaldı. Ishtegiler

ótirigine kózlerin sıpırıp sırtqa shıǵıp, bárimiz benen qol alısıp sálemlesti.

­Quda táǵdir…

­Ǵarrıńnıń iymanın bersin, Esenbay…

­Bir jaqsı atamız edi, jayı jánnette bolsın… - Awırıw ma edi?

­Jaq! Tań aldında birden buzılıstı.

­Jaqsı adamlar sonday boladı. Ózinen basqanı qıynamaydı.

­Al, qashan shıǵaramız?

­Erteńge dep atırmız. Bala-shaǵalar anaw-mınawın búgin pitkerer, quda qálese. Shaqırtıwshılardı jiberemiz. Otın-

potın sazlaw kerek. Mal-salın soyıstırıw kerek. Usı waqıtta bir shette turǵan wákil mına gáplerdi esitip adamlarǵa aralastı.

­Sizler ne dep atırsız, ózi?

­Ólimizdi jayǵastırajaqpız.

­Sonda awıldıń adamları eki kún usınıń xızmetinde júre

me?

­Júrmey ne qıladı? - dedi Erjan aǵa.

­Paxtanı kim teredi?

­Paxta teriledi…

­Joq! Men buǵan jol qoya almayman! - dedi wákil túyetawıqtıń kekilindey qızarıp. ­ Maǵan paxta kerek! Meni

partiya menen húkimetimiz adamlarıńa paxta tergiz, plan orınlat

dep jiberip qoyıptı. Awa! Men bul jaqqa óli jayǵastırıwǵa kelgenim joq. Partiyanıń, húkimettiń siyasatına qarsı adam bolsa, bılay shıqsın. Házir miliciya shaqırtıp aydatıp jiberemen!

Adamlar bir túrli bolıp qaldı. Sonsha jıl ómiriniń ishinde bunday báleni kórmegen edi.

­Siz… - dep tislenip sóyledi Esenbay aǵa. ­ Siz qattıǵa ketpeń. Bes jıl urısta boldım. Borap turǵan oqtıń astında da

ólgen jawıngerlerdi jerlewge komandirimiz ruxsat etetuǵın edi. Olardıń óligin dalada qaldırıp ketpeytuǵın edik.

­Ol urıs, bul paxta, - dedi wákil. ­ Bul da ılǵallı front dep ataladı. Sizlerge túske shekem ruxsat beremen, ólikti saqlay bermey shıǵarıp jiberiw kerek. Mennen keshte grafik boyınsha paxta talap etedi. Ǵarrı ólse, óz jónine. Biziń jumısımızǵa zıyanın tiygizbesin.

Sol gezde qolında qaǵazların uslaǵan Jańabergen aǵa shıǵıp, kelgen basshılar menen sálemlesti.

­Toqtabay Erejepovich, - dedi ol qutırıp turǵan wákilge. ­

Aytqanlarıńızdıń bárin esittim. Bul jerde biz de, siz de ayıplı emes, tek ólip atırǵan ǵarrı ayıplı. Biziń dástúrimizde

ólini sol ólgen kúni shıǵarmaydı. Onıń barlıq jaqın adamları kelgenshe irkedi. Sol ushın búgin de, erteń de bul awıldan atızǵa adam shıǵıp jarımaydı. Erteń qonaqların kútedi. Búgin nanpanları tayarlanadı. Házir kóp jerge shaqırtıwshı jiberiwimiz kerek. Qaytıs bolıp atırǵan bir saǵıyra emes ǵoy. Toqsanǵa shıqqan ǵarrı.

­Kolxozdaǵı eń úlken aqsaqalımız edi, - dedi baslıǵımız.

­Bul toy ǵoy! - dedi Jollıbay aǵa.

­Mennen bulardı soramaydı, mennen paxtanı soraydı, - dep kegirdegin sozdı wákil.

­Yaqshı, sorasa, tawıp beremiz. Saǵan keregi paxta ma? - dedi Jańabergen aǵa.

­Awa! Paxta! Grafik boyınsha búgin eki procent tapsırıw

kerek.