Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

otırǵanday bereketim qashadı. Al, apam álleqashshan-aq bir báleni sezgeni anıq. Ol qayta Aral maǵan uqsaǵan sayın ishindegi gúptikeylerinen birotala qutılǵanday, kelinin sonsha biyorın jazǵırǵanına keshirim soraǵanday Naz bir-birine jippiktey jabısıp ketti. Keleshegimiz ele biymálim bolsa da, usılardı kórip arqamnan bir batpan tas túskendey jeńil tartaman. El-xalıqtan uyat boladı dep kempir-ǵarrı shatqayaqlay berse, Dárigúl shesheme arqa súyermiz-dá, orıslarda bunday nárseler bizdegidey ersi kórine bermeytuǵın qusaydı ǵoy. Birin-biri súyip qalsa, arasındaǵı jastıń parqı da kesent

etpeydi eken. Bizde de «jaqsını jatqa jibermeyik» dep aǵası

ólse jeńgesin inisine nekeletken ǵoy. Gáp inisiniń kelisiminde. Sonda ájaǵamnıń jılı ótken soń mennen soraytuǵın shıǵar? Soraydı. Nazdan da soraydı. Biz kelissek, nekemizdi qıymay ne qıladı? Biraq, bir jeri bar-dá, men ele mektep oqıwshısıman ǵoy. Segizinshi klassqa óttim. Balaǵat jasına jetkenim menen nızamǵa tuwrı kelmeydi. Segizinshi

ayırım muǵallimlerge shekem qalpaqtay ushpay ma?

Mektep penen oynawǵa bolmaydı, ol pirli orın. Ol jılawdan, kúliwden, oyınnan, awqattan basqanı bilmeytuǵın balanıń sanasına bilim quyadı. Oylantıwǵa, pikir júritiwge úyretedi. Aqılı kámil adam dárejesine jetkeredi. Bala emes, birinshi muhabbat mektepte tuwıladı. Ol muhabbat oǵada qupıya, jasırın sırǵa tolı boladı, onı tek ǵana eki júrek biledi. Lekin, eki tamshıday qosılıp bir tamshıǵa aylanıwı qıyın. Eki ottay bir-

birine jaqınlasıwı múshkil, olar eki taw, bir-birine telmiriwi menen jıllardı ótkeredi. Olar eki dárya, ańǵarları hár jaqqa talpınadı. Olar eki juldız, qaysısı burın aǵıp túsetuǵının bilmeydi. Olar eki soqpaq, bir aydın jolǵa

tutasatuǵını biymálim. Birinshi muhabbat mektep qushaǵında baslanadı. Ol nárestelik pák muhabbat, ol ele shırayǵa qumartıp

tuwılǵan muhabbat, ol ele samallar da terbemegen, quyash nurları da kúydirmegen, báhár nóserleri de shomıldırmaǵan gúlge megzeydi. Kókiregi ǵumshalaǵan, lekin, ele ashılmaǵan gúldey muhabbat ol. Balalıq otlı demlerge qosılıp gewdeden shıǵa baslaydı, ǵawǵasız kókirekke topalań salǵan jaslıq qádemin atadı. Tuw sırtınan qarawıllap birinshi muhabbat qanatın jayıp ushıp júredi. Xat jazǵıń keledi, qosıq jazǵıń keledi,

keń dalalarǵa qańǵırıp ketip, muhabbat qosıqların aytqıń keledi. Muhabbat ǵayı selge aylanıp, kózlerińnen tógiledi, jerjáhánge jar salıp «súye me, súymey me?» dep soraǵıń keledi. hár jılı báhár qaytalanadı, hár jılı quslar tabısadı, hár jılı

gúller jaynap ashıladı. Al, birinshi muhabbat jalǵız, ol basqa tákirarlanbaydı, onıń ornın basqa hesh nárse de toltıra almaydı. Birinshi muhabbat sadıqlıq tımsalı, oǵan qılaplıq

etiw awır gúna. Joq, men bunday gúna ete almayman, onday gúna etiwdiń jolın da bilmeymen. Eger meniń ishtegi intizarlıǵım,

qumarlıǵım, qızǵanıshım muhabbat delinetuǵın bolsa, ol birinshisi hám aqırǵısı bolıp qaladı. Mektepte baslanǵan meniń muhabbatım oqıwshı emes, men de mázi oqıwlıq emes, ómir sabaqların oqıp atırǵan oqıwshıman. Balalıǵımnıń jolı qısqa

boldı, jaslıǵımnıń kelgen-kelmegenin sezbeymen. Men kimmen,

ózi?

Avgust ayınıń ortaları edi. Keshqurın baslıqtıń kabinetiniń aldın qorıp otıratuǵın xatker jigit keldi.

­Al, xabar ákeldim, - dedi ol keliwden.

­Ne xabar? - dedi aǵam.

­Paxaron…

­Ne? Makaron? Xatker jigit kúldi:

­Darya Pavlovna qaytıs bolıptı.

­Ol kim, shıraǵım-aw? - dep tań qaldı aǵam.

­Sizlerdiń tanısıńız qusaydı ǵoy. Telefonnan xabar etti.

Men de onday orıs kempirdi tanımaymız dep edim, Baymurat degen kisi tanıydı, erteń poxoronı dedi. Al, moynıma qarız bolmasın, aytqanım.

­Haw, Dárigúl sheshem ǵoy! - dep baqırıp jiberdim. Hámmemiz de kempirdiń ras atın umıtıp ketken ekenbiz-aw.

­?ah, wah, jeńgem-ay! - dep qıynaldı aǵam. ­ Namazı qashan

eken?

­Baymurat aǵa, qızıq adam ekensiz-áy! - dedi xatker jigit, ­

orıslardıń namazı bola ma? Jańa ayttım ǵoy, poxoronı erteń dep. Sonda erteń jerleytuǵın shıǵar.

­?ah, wah, neteseń-áy! - dep kózlerin sıpırdı aǵam. ­ Jayı jánnette bolǵır, paqırdıń násiyatın orınlay almadıq-aw. Mına

ıssıda ákeliw de, shıdatıw da qıyın. Biyshara jaqında ǵana kelip ketip edi. Aqırǵı keliwi eken-aw. Usı awıldıń áwliyesine jerleń dep qayta-qayta ayta berip edi-aw.

­Ózi de dım boldırıp júrmen dep edi, - deydi apam jeńiniń ushı menen kóz jasların artıp. Naz da jılay basladı.

- Orıstan-ám aǵayinińiz bar eken-aw, - dedi bizlerdiń jaǵdayımızdan xabarsız xatker jigit.

Aǵam oǵan alarıp bir qaradı da:

­Áy, bala, namazdıń aytıwshısı barǵan jerinde otıra bermeydi. Hár nárseni bir sampılday bermey, qáne, sız! - dedi.

Awa-dá, ózi suwıq xabar menen keledi, taǵı laqqıshılıq etkisi kele me, qalay-qalay! Dárigúl sheshem kim, bul kim? Tırnaǵına da arzımaydı. Aǵamnıń sustı bastı ma, shoshańlap kelgen jigit art jaǵına qaray zıp berdi.

­Búgin jete almaspız, - dep aǵam bizlerge qaradı. ­ Tún bolıp qaldı, kólik tabılmas.

­Namazǵa barsań da, ǵarrı, atar tańǵa jolǵa shıǵıw kerek

shıǵar, - dedi apam danalıq etip. Men de onıń gápin jaqtırıp turman.

Miyzan túsip, suwlar suwıńǵıraǵan payıtlar, túni menen salqın boladı, azanda da malınıp túsken shıqqa balaqlarıń, baltırlarıń tiyse jaqpay turadı. Juqa kóylek penen tońǵanday

bolasań. Búgin kúndegiden de erte turdıq, shala-sharpı uyqılaǵan soń ertedegi shay da batpaydı. Aǵam ekewimiz jolǵa shıqtıq. Sáske bolmay-aq Xalqabadqa jetip edik, biraq, joldıń boyında Nókiske qarap mashın kútip turǵan adamnıń esap-sanı joq eken.

­Bunıń bári Dárigúldiń namazına bara ma eken, - dep tańlanadı aǵam.

­Qáydem…

Bir mashina irkilse gúw etip hámme juwıradı, shofer da jaw topılıp, tumlı-tusınan qamashalap uslap alatuǵınday alamannan

qorqıp, olar jaqınlaǵan waqıtta aydap ketedi.

­Kún qızbay jetip alǵanımızda táwir bolatuǵın edi.

uwayımlap hár mashınǵa bir juwıradı. Shoferlarǵa ne, namazǵa barasań ba, toyǵa baratırsań ba, mázi qıdırıp baratırsań ba, sıyǵanın aladı. Sóytip, óldim-azarda gónelew bir «ZIC» mashinasına otırdıq. Kuzovı da temirden islengen eken, temir

ıssılıǵı astımızdan da, ústimizden de kúydirip kiyatır. Bizler menen birge bes-altı adam mindi.

­Bul samosval degen mashın, - dedi bilgish birewi. ­

Jaqınnan berli kelip atır.

­Háy, atı tússin! - dep tońqıldadı aǵam. ­ Hesh bolmasa

ultanın aǵashtan islegende bolmay ma eken? Resey de ne kóp, toǵay kóp.

­ Bul mashina adam tasıw ushın shıǵarılmaǵan, ótaǵası, - dedi jańaǵı bilgish. ­ Qurılısqa tas, topıraq, qum, gerbish, ılay tasıwǵa arnalǵan. Taǵı bir abzallıǵı: tiyegen júklerin túsiriwge adam hálek bolıp júrmeydi, ózi shóńkeredi de kete beredi. Shoferdıń ashıwı kelse, bizlerdi de shóńkerip taslap kete beredi.

­Pay, mınawıń awılǵa kerek eken! - dedi aǵam. ­ Tógin tógiwge qayım mashın eken-dá.

Mashina birden irkildi.

­Suw qaynap ketti! - dep shofer kabinadan sırtqa shıqtı.

Háwiri otlı tili menen jalap turǵan shańqay tús boldı. Aǵam shólley basladı, gazli suw ishkisi kelmeydi. Axmet aqsaqaldıń úyin sorastırıp tawıp aldıq. Aq diywal menen qorshalǵan, kók dárwazalı úy eken. Diywaldıń sıbawları, hákleri alabajaq bolıp túsip qalıptı. Dárwaza keńnen ashılǵan, aldında bir júk mashinası turıptı. Bortların ashıp taslaǵan, kabinanıń

qasındaǵı mingen adamlar uslap turatuǵın kese taxtayǵa bir gilem qıstırıp atır. Sırtta eki-úsh jeńil mashina bar. Adamlar

kóp emes. Mekteptegi dejurnıy oqıwshılarday bileklerine qızıl povyazka baylap júrgen jigitler bar. Aǵam ashıq dárwazaǵa kirer-kirmesten «way-way»dı baslap edi, jańaǵı qızıl taqqan jigitlerdiń biri onıń bileginen sharppa usladı.

­ Nelzya! - dedi ol. Aǵam awzı kemseńleniwi menen pántqumar qaldı. Sóytip, bul jigit aǵamnıń qolınan uslap ishke kirgizdi.

Ústine teptik tawar qaǵıp, awzına bastırma islengen eken, astında onlaǵan stol, bizlerdi ákelip eń shetki stolǵa otırǵızdı.

Jańaǵı jigit qol juwatuǵın umıvalnikti kórsetip ketip qaldı.

Qollarımızdı shayıp, stolǵa kelip otırdıq. Stol ústinde kesilgen bulka nan, pomidor, qıyar, alma, júzim, qant-konfetler turǵan eken. Bizler otırǵan jerdiń arjaǵında taǵı da eki-úsh

jaǵında ózine usaǵan eki adam. Hámmesiniń de shashları quwday appaq.

­ Anaw ortasındaǵı Axmet aqsaqal, - dedim aǵama, ol bir qaradı da tamaǵı kewip ketkenlikten sóylemedi. Sonıń arasında xızmettegi jigit bir shaynek shay ákeldi. Aǵamnıń kózi jarq ete

qaldı. Kelgen adamlardıń kópshiligi qara kostyum-shalbar

kiygen, aq kóylek penen júrgenleri de bar. Moyınlarında galstuk, jalań bas. Bizler basqa jurttıń adamınday bir shette otırmız. Aǵamnıń basında qısta da taslamaytuǵın ósik júnli shógirmesi, sırtında uzın shekpen, kóyleginiń jaǵaları ǵajıǵan

qapıday bir-birine jaqınlaspay eki jaqqa ırbıyıp tur. Ayaǵında galoshı jamalǵan mási. Men de qarıq emespen-aw!

Ayaǵımdaǵı aq shúberek tufliy kók shóp juǵıp qalǵan, joldıń shańı shalbardıń dizesine shekem jetken. Ómirinshe utyugti iyiskelep kórmegen kóylek te, shalbar da qaǵazdan tigilgendey

ǵobdırap tur. Aǵam eki kese shay ishken soń ózine keleyin dedi. Ol sol jerge jaqın xızmettegi bir jigitti ımlap shaqırdı.

­Balam, bizler bir nárse ákelip edik.

­Chto, chto!?

­Pul ákelip edik, spiski jazıp otırǵan adam qayaǵında?

­Takoy net zdes, - dedi jańaǵı jigit.

­Qaraqalpaqshalap sóyley bersesh, bala! - dep tońqıldadı

aǵam.

Ol jigit aǵamnan qorqtı ma ya basqa sóyleskisi kelmedi me, ketip qaldı.

­Meyli, - deydi aǵam. ­ Taslay almay júrgen aqsham joq. Ekibastan bunı Dárigúl kórip atırǵan joq.

­Axmet aqsaqalǵa barıp kewil aytsesh, aǵa.

­Ne dep aytaman? Haw, ol maǵan kelip kewil aytsın. Dárigúl mennen jaqın emes oǵan.

­Sonda da el basqarǵan adam. Kóp járdemi tiydi ǵoy.

­Ne járdemi tiydi? - dedi aǵam hayranı shıǵıp.

­Haw, umıtqanıń ba, aǵa? Aytmurat aǵamnıń namazına túsken sonsha pul, mal, zatlar usı adamnıń arqasında ǵoy, aǵa. Bolmasa, rayon basshıları keliw túwe, seniń sálemińdi alar ma edi? Sonsha traktor úydiń átirapın, jollardı tegisledi, aǵa. Ya seniń abırayıń sonshalıq úlken be edi? Bul adamlar attan túsken menen

óle-ólgenshe erden túspey ketedi. Jaqsılıq etken sendey adamları kóp. Ózi olardı bilmeydi de. Jaqsı adamlar etken jaqsılıǵın umıtıp ketedi deydi ǵoy.

Aǵam oylanıp qaldı.

­Háy, bala, satım bolsa da taǵı bir shaynek shay ákelshi! - dep aǵam shaynekti sozdı oǵan. Ol shaydı oylap otır eken. Sonıń arasında taǵı bir jigit eki tarelka menen kespas ákeldi. Ashırqap qalǵan ekenbiz, ıssı-pıssısına qaramay qaǵıp saldıq. Aǵam endi basın kóterip ján-jaǵına ser saldı.

­Pay, mına sonsha jer qor bolǵan eken. Anaw almalar da, júzimler de qarawsız qalıptı. Ózi diyqan adam emes pe deymen, - deydi aǵam jinimdi keltirip.

- Haw, el basqarıp júrgen adam diyqanshılıqtı kelistire ala ma? ?aqtı bola ma?

Ekewimizge bir tabaq palaw ákeldi. Aǵam arıq, tırısıp qalǵan adam bolsa da juqa meshkey edi, palawdı órli-ǵurlı asap jiberip edi, ıssı gúrishler tańlayına jabısıp qalıp, kózinen jas aylanıp ketti. Kúleyin desem, óliniń merekesi.

­Hesh bolmasa, Ziyneshti kórgenimizde bolar edi.

­Onı da kóre almaspız.

Adamlar qıymıldasa basladı.

­ Tez bolayıq, aǵa, - dedim onı qıstastırıp. ­ Kempirdi shıǵaratuǵın bolsa kerek, bir háreket bar ǵoy.

Aytıp awzımdı jıyǵanım sol, bes-altı jigit ishten grob kóterip shıqtı. Qızıl menen qaplanǵan, hár jerinen qara lenta júrgizgen. Adamlar grobtıń izinen ere basladı. Muzıka esitilip tur. Dárwazadan sırtqa shıqtıq. Grobtı mashınǵa saldı, aldına tutılǵan gilemge Dárigúl sheshemniń portretin qıstırıptı. Tómenine gúl sheńberin qıstırıp qoyıptı. Mashinaǵa, grobtıń qasına qara kiyingen Ziynesh, bir jigit, kúyewi Marat bolsa

Otızlaǵan adam mashinanıń izine erdik. Bizler eń sońında kiyatırmız. Mashina piyadalardıń jaǵdayına qarap kiyatır ma, ya dástúri sonday ma, jol ónetuǵın túri joq.

­Biyshara, Dárigúl awıldaǵı áwliyege jerleń dep edi, - dedi aǵam tım-tırıs júre beriwge shıdamay. Aldımızda kiyatırǵan túsi suwıqlaw adam moynın arttaǵı aǵama burıp:

­Áy, ǵarrı, qayaqta kiyatırǵanıńdı bileseń be? - dedi.

Aǵam tım-tırıs boldı, biraq, azmazdan keyin:

- Awıldıń topıraǵı buyırmaǵan-dá, bendeniń qay aytqanı bolıp atır? - dedi. Baǵanaǵı tártip bergen adam alakózlenip taǵı

qaradı:

­Siz, orıs kempirdiń namazında ne qılıp júrsiz?

­Aldıńa qarap júre bersesh, meniń izime túse qaldıń ǵoy.

Dárigúl sheshemniń ústine qulap tústi. Adamlar olardı tikeytip atır. Aǵama endi kózi túsken Ziynesh boz-boran bolıp aǵamnıń moynınan qushaqladı:

­ Mamamnan ayırılıp qaldıq ǵoy! Mamam ketip qaldı ǵoy, mamam meni taslap ketip qaldı ǵoy, aǵa!.. - dep jılaǵanda men

atırǵanlar Ziyneshke, Dárigúl kempirge eń jaqını bizler ekenimizdi endi túsingendey ayawshılıq penen qaradı. Kóptiń ishinen baǵanaǵı tártip berip kiyatırǵan adamdı izledim. Ol uyalǵanday bizge onsha qaray bermedi. Kóplep-kómeklep degendey grobtı górge túsirdi. Barlıǵın sazlap qoysa kerek, demniń arasında temir tordı aylandırıp, qara tasqa salınǵan súwretin

de qıstırdı. Tuwılǵan, ólgen jılların jazıptı. Biraq, tilimizdi, dinimizdi bilse de, musılmanshılıqtı húrmetlese de solarday etip jerleń, dep wásiyat aytıp ketse de Dárigúl sheshemizdi «Darya Pavlovna Zavyalova» dep jazıp, óz xalqınıń tártibi menen jerledi. Oǵan biziń awıldıń topıraǵı buyırmadı. Ziynesh bayǵus anası topıraqqa aralasqannan soń bizler menen sóylesip tur edi, kúyewi Marat kelip, orısshalap sóylesip alıp ketti. Maratqa ashıwım keldi. Basqa jerde irkilmey awılǵa qayttıq.