Kenesbay Raxmanov - Birinshi muhabbatim

­Dekret degeni uzaq bola ma?

­Tórt ayday bola ma? - dedi Naz sorawǵa soraw berip. ­ Balasın baǵıp-qaqqanday adamı bolmasa, bir jıllap sozılıp ta kete beredi.

Solay emes pe, qaynaǵa?-– dep Qonısbay aǵaǵa qaradı.

­Awa. Tuwıp bola sala jumısına kele almaydı ǵoy.

­Tawıq pa ol júrip ketip baratırıp tuwıp kete beretuǵın!

Aǵamnıń gápine hámmemiz kúlistik.

­Eplep meni alaǵoysa, táwir bolar edi. Keshki jaslar mektebi bar ma?

­Onınshını pitkermegenseń be? - dedi Qonısbay aǵa Nazdıń tolıq orta mektepti ele pitkermegeninen xabarsız ekenin bildirip.

­Jetinshi klasstı pitkergen soń mektepti alıssınıp oqıy almay qaldım.

­Oqıytuǵın jaslar kóp bolsa, keshki mektepti de ashadı. Oǵan ruxsat bar. Biraq, taǵı bir jolı bar, - dep Qonısbay aǵa muǵallimshiligin bildirdi. ­ Eger ózińniń bilimińe tolıq isenseń, onınshı klasstıń mámleketlik imtixanlarına bel baylawıńa boladı. Ekstrennıy tapsırıwǵa boladı ǵoy. Bunı direktor menen, zavuch penen aldın-ala sóylesip qoyıw kerek shıǵar. Al, men jańaǵı kitapxanashılıq jónin sorastırayın.

­Boladı! Kóp jasa, qaraǵım, - dedi apam, tap ózi kitapxanashı bolıp keteyin dep atırǵanday. Olardıń azandaǵı qırǵıy qabaqları jayılıp, kúlkiniń izleri biline basladı. Usını sezgendey sheleklep turǵan jamǵır da tınıp, bılbıraǵan jer ústine alaǵat bultlardıń arasınan ıssı nur tósele berdi. Men oqıwıma kettim.

***

Qonısbay aǵa da kóp kúttirmey gápiniń ústinen shıqtı. «Sawatı jetinshi klass bolsa da kele bersin, kitaplardıń atın oqıy alsa boldı ǵoy» depti direktor. Dáslep Naz direktordıń bunshalıq kemsitkenine qolın bir siltemekshi bolıp edi, hámmemiz táselle etken soń xay berdi. Nashar bası menen bir kóterip soqpaylıǵı

barınan qorqaman, biraq, rayınan tez qaytadı, kókireginde dıq saqlamaytuǵın jeri jaqsı.

Ol jumısqa ornalasqannan baslap burınǵı jeńgeydey bir orında qaqshıyıp otırmadı. Qolına shúberek alıp, kitaplardı bir qatara sıpırıp shıqtı.

­ Alınǵalı beti ashılmaǵan kitaplar bar eken, - dep tańlandı ol. ­ Bul mekteptiń oqıwshıları sabaqlıqtan basqanı oqımaytuǵın

qusaydı-aw. Sanawlı ǵana kitap oqıwshıları bar eken. Olardan qáne, oqıǵan kitabıńızdıń mazmunın aytıp beriń desem, bıljırıqlap ananı bir, mınanı bir aytadı. Usı shıǵarmasın jazǵanda avtor neni maqset etip qoyǵan, ne túsindiq, qaharmanları qanday adamlar

dep sorasam awzın ashpaydı. Olar tek ertek kitaplarǵa, waqıyaları qızıq kitaplardı oqıǵısı keledi eken. ?aqıya quwıp oqıydı. Shıǵarmanıń ideyası menen jumısı joq. Qaraqalpaqsha, qazaqshadan

úyretkisi keldi. Ol Nókiske barıp qaytıp, bir kúnge shayırlardı mektepke shaqırıp qayttı. May ayınıń ishi edi. Abbaz, Sadıq,

Jolmurza shayırlar kelgende tóbelerimiz kókke jetti. Tek súwretlerin ǵana kórip júrgen shayırlardıń tiriley tulǵasın, kelbetin kóriw ayrıqsha eken ǵoy. Olar sońǵı shıqqan kitaplarınan sawǵa etti. Abbaz benen Sadıq shayırlar qıssaxan jolına salıp qosıqların oqıǵanda ózlerimizdi basqa dúnyaǵa kirip ketkendey

sezdik. Jolmurza Aymurzaevtıń gúrkiregen dawısı gúldirmamaday bolıp qulaqlarımızdı lárzege keltirdi. Ushırasıw keshesiniń sońında olarǵa shapan jawıldı, baslarına taqıya kiygizildi. Endi

ǵana ashılıp atırǵan may gúllerinen inam etildi. Abbaz ata menen Sadıq ata alǵan gúlin Nazǵa uslattı. Shaması, olar gúldiń dáwirinen ótisip kettik degen bolsa kerek. Al, Jolmurza aǵa balalardıń, qızlardıń qollarınan uslap, olar menen birge oyınǵa túsip ketti. Qosıqshılarımız qosıqların ayttı, sazendelerimiz az

bolsa da, barı menen bazar etti. Ushırasıw keshesiniń sońında

direktorımız olarǵa eń jaqsı tileklerin bildirdi. Jolmurza aǵa

«awılımnıń qızı» dep Nazdıń mańlayınan súydi. Bizler Jolmurzaday ullı shayırǵa, jazıwshıǵa awıllas bolǵanımızǵa oǵırı

quwandıq. Kitaptaǵı ómirbayanında ol kisini Shımbayda tuwılǵan deytuǵın edi, aǵamnan sorastırıp kórsem, bayaǵı zamanlarda, rayon degen joq dáwirde bul awıllardıń barlıǵı da Shımbay bolıslıǵı

ma, Shımbay oyazlıǵı ma, sonıń qarawına qaraǵan eken ǵoy. Aǵam da durıslap túsindire almadı. Soń biletuǵınlardan oyaz degen ne dep sorasam, «uezd» degen sóz dedi ǵoy. Shımbay uezdliginiń aymaǵı bolıppız.

Kesheni endi tarqatayın dep turǵanda Naz sóz sorap aldı. Buzıp almasa bolar edi dep qorqıp hám qısınıp turman. Sebebi, onıń bunday jıyınlarda sóz sóylegenin kórgen emespen. Ol hámmeniń aldına shıqtı da:

tillerinde gazeta-jurnallarda basılǵan awdarmaların oqıp bergende Abbaz shayır seldir saqalın sıypalap kúlimsirep, Sadıq shayır jas aylanıp ketken kózin sıpırdı, Jolmurza aǵa quwanǵanınan bir

operadan ariya aytıp, ortaǵa bomba túskendey etti. Artist bolǵanda da aldına adam salmaytuǵın talant iyesi me dep súysinip kettim. Mektebimiz ushın bul bir tariyxıy waqıya boldı.

Endi kitapxanaǵa taza kitaplar da alınıp atır. Kitapxana qaptalında mektep zavxozınıń awısıq múlkleri saqlanıp turatuǵın ójire bar edi. Naz direktorǵa qayta-qayta barıp, sol jaydı bosattı, ishlerin sıbattı, hákletti, boyattı, sóytip, bes-altı stol qoyǵızıp oqıw zalına aylandırdı. Gazeta-jurnallar tigilip, sol jerde saqlanatuǵın boldı. Ishinde tınıshlıq saqlanadı. Oqıwshılar sol bólmede sabaqlarına tayarlanadı, gazeta-jurnallar oqıydı, kerek

kitabın tawıp aladı. Hátte, muǵallimlerge shekem shıqpaytuǵın boldı. Alǵan kitaptı kórsetilgen múddette tapsırıw qatań tártipke

aylandı. Tapsırıp atırıp kitapxanashıǵa imtixan tapsırasań,

sol kitaptıń bahasındaǵı on kitap ákelip bereseń. Eger alǵan kitabıńdı joǵaltıp alsań, ornına sol bahadaǵı otız kitap ákelip gúnańdı juwasań. Usınday temir tártip ornaǵannan keyin oqıwshılar muǵalliminen qorqpasa da Nazdan iymenip, júzine durıslap qaray almaytuǵın boldı. Burınǵıday qolı bosawdan kitapxanaǵa jırbań etip barıp, shashka oynap qaytqandı qoydı. Kitapxana esigi bir kiyeli bosaǵaǵa aylanǵanday oǵan kiriwshiler oylanıp, alatuǵın kitabınıń atın aytıp baratuǵın boldı. Billiard, shaxmat-shashka oyınları ushın taǵı bir ójire ajıratıp

aldı, keyin mekteptegi jazıwǵa qızıǵatuǵın jas talant iyeleri ushın hár qıylı temada konkurslar járiyalap, jeńimpazlarına

óziniń aylıǵınan sıylıqlar berdi. Xudojniklerge de sonday múmkinshilikler jaratıp berip, mektebimizde olardıń sanı kóbeyip bara berdi. Nazdıń bir jaman jeri: aqshaǵa qızıqpaydı eken. Ol islep atırǵan jumısına aylıq alıp júr me ya mutqa islep atır ma, onı bilmeymiz. Úydiń ishindegiler sorawǵa da batına almaydı. Bazda saqıylıq etip, mekteptiń abırayın kóteriw ushın

óziniń pulınan da jumsap jibere beredi. Túste úyge kelip-ketiwge jaǵdayı kelispeydi. Sonsha jerge salpıldap barıp-qaytıw kimge jaǵadı? Mektebimizde bufet bar, onı ashatuǵın Arıwxan apay túste ıssı awqat ta pisiredi. Naz ekewi ájik-gújik bolıp ketken, sol jerde shayın da, awqatın da iship-jep kitapxanasında bola beredi. Geyde erterek barsam, meniń de qarnımdı toyǵızıp jiberedi. Aratura úyge qant-shay, mektep bette deńgene bolsa yarım jiliktey gósh alıp keledi. Arıwxan apaydıń bufetine qaladan porsıyǵan bulka nan, bulochka kelip turadı. Geyde solardan alıp kelgende kempir-

ǵarrı «tisimizge qayım eken» dep ishtey menen jeydi. Awzına zaǵaradan basqa tiymegen adamnıń tisi túwe, basqa jerine de qayım shıǵar dep ishimnen kúlemen. Naz kún ısıp ketkenlikten bir saparı

aq kóylek kiyip shıqtı. Aq kóylektiń artında bir-biri menen

tınbaytuǵın boldı. Oqıwshılar úmbá-dúm kitap alıwǵa qaradı, burın shańnıń astında buyıǵıp jatqan kitaplardı alıp oqıwdıń

ózi múshkilge aylandı. Oqıǵanlar kitapların tapsırarda qaltırap turadı. Olar Nazdıń sorawlarınan qorqadı, tapsırajaq kitabın betpe-bet ashıp kórip atırǵanda jırtılǵan ya pataslanǵan jeri shıǵıp qala ma, dep oqıwshılardıń bereketi qashadı. Yapırmay, bala, muǵallimi menen kókiregin kerip sóylesetuǵın balalardıń usı jerge kelgende úyretilgen tayday juwasıp qalatuǵınına hayran qalaman. Mekteptegi hayal-qız muǵallimler de aylanshıqlap, Nazdıń qasınan shıqpaytuǵın ádetti shıǵardı. Sabaqtan qolları sawa tabıwdan kitapxanaǵa juwıradı. Biraq, men erkek muǵallimlerdiń

qoyatuǵın shıǵar. Mektepte hesh kim qalmasa, kitapxananıń kimge keregi bar? Endi mektepti basa-bas remontlaydı. Taza oqıw jılına ishi-sırtın appaq etip tayarlap qoyadı.

Tústiń waǵında hámmemiz taldıń sayasında otır edik. Íssıdan qara terge shomılǵan Qonısbay aǵa menen mektebimizdiń direktorı

asıǵıs emes ekenin bildirgendey emin-erkin otırdı.

­Kún ısıp ketti, - dedi direktor, tap bir bizler tońıp otırǵanday. Aǵam onıń gápin maqulladı:

­Awa, endi ısıtatuǵın waqtı ǵoy. Ísıtqanı jaqsı. Eginge

ıssılıq kerek. Adamǵa bále kele me? Jaz salqın kelgen jılları kórip júrmiz ǵoy, daqıllar júritpeydi, qurt túsedi.

Naz olardıń qolına suw aldı, apam da oshaqtıń basına ketip qaldı. Bundayda onıń másláhátisiz awqat asılmaytuǵın edi. Bir gezde apamnıń meni shaqırǵan dawısı esitildi. Ózim de olardıń qasında qısınıp zorǵa otır edim, ushıp turıp apam betke bardım.

­Balam, anaw direktor kúnde kelip atırǵan joq. Ol seniń de, kelinniń de úlkeni. Bir tawıq soymasaq bolmas, balam, - dedi apam sıbırlańqırap sóylep.

­Qorada bar ma? - dedim bul gápti shep kórmey.

­Jazdıń ıssısında qorada tawıq bola ma, balam, quday bilsin

qayaqlarda qańǵırıp júrgenin.

­Quwıp uslaw qıyın ǵoy, apa, ǵoǵaqlasıp jer-jáhándi pátenge keltirer.

­Házir men bir qosıwıs júweri alıp shıǵıp, qora betke baraman.

Naz qonaqlarǵa shay tasıw menen hálek. Men súyek saplı qazan pıshaqtı qayraq tasqa jonıp-jonıp aldım da, apamnıń izinen qora

betke shıqtım. Tawıq soyajaqlıǵımızdı qonaqlarǵa bildiriwge bolmaydı, asıǵıs edik dep ókshesin kóteriwi múmkin. Sebep penen

ózlerimiz de tawıq sorpaǵa toyıp alayıq-tá. Apamnıń dán alıp kiyatırǵanın sezgen tawıqlar shúykildesip izine eriw menen boldı, ol biysharalar meniń pıshaq alıp kiyatırǵanımdı qayaqtan bilsin.

Apam qoranıń ishine kirgen soń qosıwıs dánin shashıp edi, tawıqlardıń bári oǵan umtıldı. «Nápsi bálesi jaman» degen usı

Direktor menen Qonısbay aǵa anaw kúngi jay máselesinde kelgen eken. Aǵam jer tirenip qarsılıq bildirip otırǵan joq. Apam da

Imarat pirli boladı deydi. Salǵan iyesine buyırmaǵan jay mektep bolsa… Erteń ǵayıptan tayıp ájaǵam kelip qalıp, jayımdı ońlap alayın dep kelgende dógereginde qap-qara gileń tentekler

ılaqlarday sekirisip oynap júrse. Sonsha miynetin shegip tiklegen imarattıń iyesin de tanımasa, sálemin bermese… «Meniń jayımda

ne haqıńız bar edi?» dep bizlerge urıssa, onday qıyamet baslanatuǵın bolsa ájaǵamdı adam-bende wájge turǵıza almaydı.

Direktor da usını oylap otırǵan bolsa kerek:

­Erteń Aytmurat kelip, partalarımızdı sırtqa ılaqtırıp júrmes pe eken?

­Onıń kelmeytuǵınına isenip otırmız ǵoy.

­Baymurat aǵa, bılay eteyik. Jaydıń ishin kóreyik áwel, - dedi direktor ornınan turıp.

Hámmemiz túrgeldik.

­Endi bunıń bir jeri bolıp tur-aw, - dedi aǵam. ­ Sırtqı esiktiń, áynek jaylardıń bárin gerbish penen pitep taslap edik.

Ózi bes qat ǵoy, solay ma, Shamurat?

­Awa, aǵa, koridorı menen besew.

­Gerbishlerin alıwǵa bolmay ma?

Ishim ǵımm ete qaldı. Shıjǵırıp turǵan ıssıda meni jumsaytuǵın boldı-aw.

sımbatına háwes etetuǵın jeri joq, quyashqa qaqsap qalǵanday qaq sheke, tartılıp ketken qarnına qarasań, ómirinshe awqat jemegen shıǵar dep oylaysań. Sol halına qabırǵaları billem-bilem bolıp, maykası menen otırǵanına kúlkiń keledi-aw. Biraq, adamnıń jaqsı-jamanı onıń arıq-semizligine qaramas eken. Direktorımız Sayıpnazar aǵanıń ashıq minez-qulqı maǵan da, basqalarǵa da

Qarapayım adam. Baǵana bir gápinde «Bıltır Aytmurat sport penen mektebimizdi bir dúrliktirgen edi, bıyıl keliniń kitap oqıwdan

bir dúrliktirdi, raxmet!» dep ekewine de kewli tolǵanın maqtanısh

etti. Shınında, birew bir jaqsı isti baslasa, keyingiler sol jol menen kete beredi eken ǵoy. «Aldınǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi» degen. Al, aldınǵı arba awdarılıp ya sınıp qalsa ne boladı, keyingiler toqtap qala ma? Aldınǵı arba adasıp basqa jolǵa túsip ketse she? Sońǵılar da ǵayrı joldan ketiwi kerek pe?

Yaq! Xalqımızda mınanday da naqıl bar: «Aldınǵı iyesiniń adasqanın izindegi iyti biledi». Iyti ­ men emes pe? Iytshiligimdi de etkenim joq pa? «Jigitshilik ­ iytshilik» degen

sol shıǵar? Yaq, men ele onday jigitshilik qatarına jetkenim joq

ǵoy. Bala emespen be ele? Sonda «balashılıq ­ kúshikshilik» pe?

Shım-shıtırıq oylar menen Qonısbay aǵa ekewimiz gerbishlerdi qoparıp alıp atırǵanımdı da sezbeppen. Qonısbay aǵa:

­Áne, kózdi ashıp-jumǵansha pitkerdik! - degende ǵana ózime keldim. Qapı jaydı ashıp bolıppız. Direktor menen bárimiz ishin

araladıq.

­Bunı bılay eteyik, Baymurat aǵa, - dedi direktor jaydıń ishin

qolı menen nusqap. ­ Mınaw zal ushın salınǵan keń ójireni klass etemiz. Koridordıń oń jaǵındaǵı kishilew bólmeni de bizge beresiz.

Eger birinshide oqıytuǵın ballar kóbeyip baratırsa usı jaydı klassqa aylandıramız da olardı óz aldına oqıtamız.

­Sonda eki mezgilde de oqıtaman ba, Sayıpnazar aǵa? - dep

Qonısbay aǵa jaqtırmay soradı.

­Eger de dep atırman ǵoy. Onday bolsa taǵı bir muǵallim

alamız. Onıń saǵan zıyanı joq. Birinshi klasstı ya sen, ya basqa muǵallim oqıtadı. «Birewden ekew jaqsı» degen. Sipsekeshlikke, qarawıllıqqa bir shtat beremen.

Aǵam quwanıp ketti:

­Háy, bárekella, inilerim! Biziń kempir sipsesin buwıp otır. Mekteptiń ishin, tısqarısın tili menen jalaǵanday etedi.

Hámme kúlistik.

­Jańaǵı kelinińdi shaqır! - dedi direktor. Bul dawıstı esitken bolsa kerek, Nazdıń ózi-aq keldi.

­Kelin, seniń házirgi otırǵan jayıń da tozıǵı jetip turǵan nárse eken, - dep edi direktor, Nazdıń ornına aǵam juwap berdi:

­ Jaqpay qaldı ma, Baymurat aǵa? - dep direktor aǵamnıń ele

úndemey turǵanına unatpaǵan keskin kórsetti. ­ Tap, mına eki ójirege ketken shıǵındı esaplap kórseń, aq teregiń hesh nárse bolmay qaladı. Úlken eki áynek kerek italyanski…

­Haw, ol qanday áynek? - dedi aǵam tańlanıp.

­Úlken áynek. Sırtqa qarasań pútkil awıldı alaqanıńda

kórgendey bolasań. Eki qapı kerek. Sırtqı awızǵa jarma qapı qurıladı. Áynek te, qapı da dvoynoy boladı. Tóbege faner qaǵıladı.

diywal topan ılay menen sıbalmaydı. Hák penen sıbaymız.

­Hák penen? Hák degen suw emes pe, qaraǵım-aw?

­Hákke qum qosıladı. Bir sıbasań jay tozǵansha tura beredi.

Tóbesin bastırıwǵa qansha qamıs plita, aǵash, qada kerek. Onıń

ústin strapila qaǵıp shiferlaw kerek. Usılardıń bárin esaplasań,

Baymurat aǵa, jigirmalaǵan aq teregiń juǵım bolmay qaladı.

Apam awqatqa shaqırdı. Aǵam direktordıń aytqanların ishinen taǵı bir esaplap kórip, táwbege kelgen qusaydı. Awqatqa kiriser aldında «kempir, mına ballardıń tamaǵın jibitkendey bir nárseń

joq pa?» dep quwjıńlap qoydı. Oǵan túsinetuǵın apam ba?

­Házir suwıp qalǵan shaylardı aparaman!

­Áy, shayda bassıń qalǵır! - dep kúldi aǵam. Sonıń arasında Naz úyine juwırıp ketip edi, bir «gúbi shiyshe» vinonı alıp kelip, ortaǵa qoydı. Olar shiysheden kózin ayırmay, úlken bir jumıstı pitkergendey mardıyısıp otırdı. Ortaǵa tabaq qoyılǵannan keyin apamlar betke kettim. Bizler úshewimiz sol jaqta ǵawzastırıp atırmız.

­Taza qonısqa keletuǵın boldıń, kishe.

­Kirip ala bereyin, toy beremen! - dep kúldi Naz.

­Ne toy? - dedi túsinbegen apam.

­Qonıs toyı! - dedi Naz.

­Óyppey! - dep apam barmaǵı menen betin sızıp edi, qamırdıń juǵı qaldı urtınıń ústinde. ­ Muǵallim qaynaǵańnıń atın aytıp

qoydıń ǵoy.