G. Ibragimova Muhabbat qosigi

Qızı Gúlnaz da sol jasında óziniń aytqanın qıldıratuǵın edi – baǵshaǵa barmayman degen kúni barmaydı, anasınıń qasında jumısta júredi. Anasına uqsaǵan ashıq minezli qızalaq kim menen bolsa da úyirkelesip kete beredi – adam jatırqamaydı.

Azada jumısqa kelgen kúninen baslap Dilbar menen til tabısıp, jaqın dos bolıp qaldı. Ekewi qolınıń sawası bolsa, tawsılmaytuǵın uzaq áńgimelerge túsip ketedi – nasharlardı jaqınlastıratuǵın da, uzaqlastıratuǵın da sol kóp sóz ǵoy.

Bir kúnleri Azadanıń dayısınıń balası Jalǵas biziń mákemege kelgish bolıp ketti. Jumıstan soń Azada, Dilbar hám Jalǵas ǵawqıldasıp birge ketip baratırǵanın kórip qalamız.

Boyı-sını kelisken jigit bolǵan Jalǵas jumısımızdaǵı kóp ǵana qızlarǵa unar edi. Ásirese, uzın boylı jigit Parijden alıp kelingen qara plashın kiyip kelgen waqıtta, qızlardıń jumısları toqtap qaladı. Bul Jalǵastıń etnomuzıkalıq ansambldegi qosıqshı inisiniń Franciyaǵa barǵanda aǵasına alıp kelgen sawǵası edi.

Bul porımlı jigitke háwesi bar qızlar olay-bulay etip Azadadan Jalǵas tuwralı soraydı. Azada olardıń liykinli sorawlarına túsinip, «qızlar, bosqa shóllemeń, meniń dayımnıń basın duwalap qoyǵan usı jerdiń ózinde bir gózzal bar» dep shaqalaqlap kúler edi. Sońınan bilsek, Azada Jalǵastı Dilbar menen tanıstırıp, ekewin ushırasıwlarǵa shıǵarıp júr eken.

Sonnan bir kúni azanda «jumısqa kiyatırǵan Dilbardı Jalǵas alıp qashıp ketipti» degen gáp tarqadı.

«Bolar istiń bolǵanı jaqsı», dep uzın boylı jigitten pántqumar qalǵan qızlarımız ózlerin tınıshlandırıstı.

Sol kúni Azada da jumısqa kelgen joq.

Jumısta bir topar qız-kelinshekler hár kúni birewi awqat pisirip ákelip, birge túslener edi. Sol kúni Dilbardıń gezegi edi. Qız-kelinshekler «búgin túsliksiz qaldıq, gezekshimizdi urlap ketipti» dep kúlisti. Biraq tús bolǵan waqıtta bir jasóspirim kelip, bir qazan tolı awqattı, qasındaǵı para-sharası menen, endi túslikti ne qılamız dep oylasıp otırǵan qızlardıń qolına berdi. «Jeńgem berip jiberdi. Ídısların ózi jumısqa shıqqannan soń áketedi» dedi nıqlap. Bul búgin kelinshek bolǵan Dilbardıń qáynisi eken.

Jalǵastıń ata-anası rayonda jasaydı. Jalǵas ózi Nókiste jezdesi menen qızapasınıń bos turǵan úyinde bolıp atır edi. Kóp uzamay Jalǵas penen Dilbardıń toyı boldı. Olar sol úyden jumısqa qatnay basladı.

Bir kúnleri Tashkentte institut pitkergen, Rústem ismli jigit biziń mákemege jumısqa ornalastı. Tınısh ǵana, qızday uyalshaq, onsha sóyley bermeytuǵın, sóylese de dawısı áste ǵana shıǵatuın shıraylı jigit edi. Rústem jumısqa kelgeli

71

Azadanıń tınıshı qashtı. Kúnine neshe márte onıń qasına baradı. Joq jerden gáp tawıp, onı sózge saladı. Arı-berisi aradan bir ay ótken joq, «Rústem Azadaǵa úylenedi eken, qızın atına ózgertip aladı eken» degen gáp shıqtı. Rústemniń ákesi erterekte biziń mákemede islep ketkennen soń jámááttegi kóplegen jasıúlkenlerimiz benen qatnasıǵı bar edi. Ol jasıúlken mákememizdiń baslıǵına kelip, «jaslar ózleri solay sheshipti. Qızdı da atımızǵa alamız. Nárestede ne gúna bar» dep toy baslayjaǵı haqqında aytıp ketipti.

Solay etip, hápzamatta boy-sını kelisken, bilimli, jumıstaǵı qálegen esik kórmegen qızǵa sóz aytsa, sózi qaytpas edi, ele úylenbegen jigit Rústem Azadajandiki bola shıqtı. Azadanıń úsh jasar qızı Gúlnaz da «meniń mamam kelinshek boladı», dep, náreste, kózleri jaynap, pák kewli menen ushıp-qonıp quwanıp júr.

Rústem menen Azada kelin-kúyew bolıp jetelesip jumısqa barı-joǵı eki ay ǵana qatnadı.

Bir kúni azan menen qızlar hawlıǵısıp jáne bir gáp taptı: Azadanı burınǵı kúyewi Ayǵaliy alıp qashıptı!

Rústem sol kúni jumısqa kelmey qaldı. Onıń óz tilegi menen jumıstan shıqqanı tuwralı arzasın, erteńine bolsa kerek, ákesi ákelip baslıqqa berip ketipti. Azada da jumıstan shıǵıp ketti. Ol da birewden jumıstan bosaytuǵınlıǵı tuwralı arzasın berip jiberipti.

«Ánedey azamattı xorladı-aw, Rústem biysharanıń tek úylengen atı qaldı» – dep jumıstaǵılardıń barlıǵı qıynaldı. Kóp sóylemeytuǵın jigit bolsa da, óz jumısına puqta, tilalǵısh, álipayım, qız minezli Rústem kóz aldımızdan ketpedi.

Azadanıń bunnan sońǵı turmısı tuwralı Dilbardan esiter edik. Azada qayta qosılǵan birinshi kúyewiniń úyinde bul ret te kóp jasamaǵan. Ol úyde yarım jıl da bolmay, qızın tórkinine taslap, qońsı respublikaǵa talap islewge ketken.

Bul Dilbardıń jumısı ápiwayı xızmetkerden bólim baslıǵı dárejesine kóterilgen kúnleri edi. Kabinetine kirip barsam, ol qattı oy ústinde otırǵan eken.

–Jaysha ma? – dep soradım.

–Jalǵastıń jumıs ornı qısqarıp qaldı. Ulıwma olardıń mákemesi jabılıw aldında tur. Sol sebepli Qazaqstanǵa talap islewge ketip baratır. Azadalar shaqırıp atırǵan eken. – Birden meniń yadıma talap islewge ketken hayallar menen erkekler tuwralı burın esitken ájeptáwir gápler keldi. Turmıs qurǵanına eki jıldan ótip baratır, Dilbar ele kótergen joq. Men birden baqırıp jiberippen:

–Dilbar, esiń bolsa jigitińdi jiberme! Ol jaqlarǵa tabanı tiyip, erkinlikke shıqqan nasharlar da, erkekler de bári birdey boydaq bolıp aladı eken. Sizlerge

72

dáneker bolǵanday ya ortada bala joq… Seniń kúyewińe usı jerde seniń qasıńda júrgenniń ózinde qırǵıylar san-sanaqsız…

– Haw, bul jaqta jumıs joq. Úyde qurı jata bere me?! Ol jaqta óziniń tuwısqanları menen qosılıp talap isleydi, – dedi Dilbar.

Dilbar ózinshe puqta qız edi, biraq bizler onıń pulǵa óshligin, sıqmarlıǵın bilemiz, biraq onı betine baspaymız. Kimde kemshilik joq…

Kúyewiniń jumıssız qalǵanı kúni keshe bolsa da oylanıp otır.

–Olay bolsa, qosılıp birge ket, Dilbar, – dedim.

–Haw, basshılar maǵan isenim bildirip, mına bólimdi tapsırıp atır. Men jumıstı taslap kete almayman, – dedi.

–Kóziashıq bolmay-aq qoyayın, biraq kúyewińnen ayrılıp qalma, qaraǵım, – dep men onıń kabinetinen shıǵıp kettim.

Aradan kóp waqıt ótken joq, talap islep júrgen jaǵında Jalǵas penen Azada birge jasap atırǵan eken, Azada ekiqabat bolıp ta úlgeripti, degen xabar keldi.

Tap sol xabar shıqqan kúnleri Jalǵaslar menen birge isleytuǵın bir jigit onıń ákesine jibergen qárejetin Dilbarǵa ákelip berip ketip edi. Puldıń Nókiske jetkenin Jalǵas rayondaǵı ákesine telefonnan xabarlaptı. Jalǵastıń seksen jasar ákesi – Dilbardıń qaynatası hasasına súyenip, sol qárejetti alıwǵa biziń mákemege keldi.

–Balam, sol qárejettiń jolına qarap otır edik, sonı alıp ketiwge keldim, – dedi ǵarrı. Ol da balasınıń nadurıs is qılǵanın esitken, sonıń ushın kelin dep ayta almadı.

–Men ol adamdı óziniń xojalıǵın súyrew ushın talap islewge jiberip edim. Sizlerdi baǵıw ushın emes – sizlerge húkimet pensiya berip qoyıptı. Ol oyaqta bozda oynaqlap, basqa qatın menen jasap atırǵan eken – endi bul puldan sizlerge bir tıyın da tiyisli emes. Baratuǵın jerińizge bara beriń – men sizlerge bul aqshanı bermeymen. Pánt bergen qanday boladı eken – ol qılǵanǵa men qıldım, – dep kógerip turıp, úzil-kesil aytadı Dilbar.

–Óspegeyseń, ónbegeyseń! Saǵan aytarım sol! – dep ǵarrı hasasın taqıldatıp, bası salbırap, qurıalaqan awılına qayttı.

Puqta Dilbar eki jıldıń ishinde birtalay shaynek-kese sıyaqlı úy buyımların jıynaǵan eken. Sol nárse-qaraların túyistirip,kólik jallap tórkine alıp barıp, jezdesiniń úyin bosatıp berdi.

Oylamaǵan jerde turmıstan bunday dákki jegen Dilbardıń bunnan soń xoshı bolmadı. Jumısına da biypárwa bolıp ketti. Bir kúnleri administraciya menen arada kelispewshilik bolıp, bólim baslıǵı jumısın tapsırdı. Kóp uzamay birotala biziń mákemeden jumıstan shıǵıp ketti.

73

Bunnan soń Dilbar menen kóshede tosınnan ushırasıp qalsaq ǵana jayjaǵday sorasar edik. Eki qolǵa bir talap, jáne bir jerge jumısqa ótkenin, ol jerde buǵan jaqsı qarasatuǵının ayttı.

Dilbardıń kelinshek bolıp túsken jeri kópshilik edi. Ol shańaraqtı jińishke awırıwı uyalaǵan eken. Jińishke awırıwı dep bizde tuberkulezdi aytadı ǵoy. Dilbar Jalǵas penen turıp atırǵan waqıtta pedinstitutta oqıp atırǵan jigirma jasar inisi qaytıs boldı. Balasınıń qırqınan soń anası da ótip ketti.

Dilbar menen sol tosınnan ushırasıwlarımızdıń birinde ol Jalǵastıń qaytıs bolǵanın ayttı. «Haw?!» – dep men tańlanǵanımdı jasıra almadım. «Sol úyiniń ishi ketip atırǵan awırıwdan ketipti, – dedi Dilbar. – Birewler awılǵa eplep ákelip beripti». Dilbar bunı esitip óziniń de sol awırıwdı juqtırıp alǵan joqpan ba ekenmen, dep qattı hawlıqqanın, poliklinikaǵa barıp, jaǵdayın túsindirip, tolıq tekseriwden ótkenin hám nátiyjeleri jaqsı shıqqanın ayttı.

Dilbar qaytıp turmıs qurmadı. Úyinde qartayıp otırǵan anası, turmısqa shıqpaǵan sińlisi hám araqtıń izine túsken úylenbegen inisi tórtewi birge turadı.

Bir kúnleri úyge arqa rayonlardıń birinde jasaytuǵın inim qıdırıp keldi. Ol rayon orayındaǵı mektepte muǵallim bolıp isleytuǵın edi.

–Ájapa, siz Azada degen kelinshekti tanıysız ba? – dep soradı ol. –Biziń mektepte anglichan tilinen muǵallim bolıp isleydi. Meniń familiyamdı bilip, siz benen tuwısqan emessiz be, dep soradı. Men atalas tuwısqanlar ekenimizdi ayttım. Ol sizdi tanıyman, birge isledik, dep atır.

–Haw, Azada Qazaqstanda talap islep júr edi ǵoy. Ol jaqta Jalǵas degen

óziniń dayısına turmısqa shıǵıptı, onnan qızlı bolıptı, dep esitip edik, – dedim men.

–Awa, qolında kishkene qızı bar. Sol talap islep júrgen jaǵında biziń rayonnan Qonısbay aǵa degen bir jasıúlken kisige turmısqa shıqqan. Házir olar awılǵa qaytıp keldi. Azada biziń mektepke muǵallim bolıp ótti, – dedi.

Ishimnen «ástapuralla» dep qoydım.

Dáslep Ayǵaliy, sońınan Rústem, keyin jáne Ayǵaliy, onnan soń Jalǵas, endi bolsa mına úlken jastaǵı adam. Bul nashar ózi ne qılıp júripti, dep oyladım. Toqtawı kerek emes pe… «Qızǵa qırq úyden jıyıw, bir úyden tıyıw» degen naqıl yadıma tústi.

Bıltır qońsı wálayatta turatuǵın sińlim awılǵa qıdırıp keldi. Biziń úyde bolıp, bul jerdegi birge oynap ósken hám oqıǵan dosları menen ushırastı. Sonda birge oqıǵan klası menen ushırasıwdan sol otırıspaqta barlıǵı birge túsken súwretin alıp keldi. Men olardıń arasınan Azadanı tanıdım. «Haw, bul rayonda edi ǵoy, Nókiste ne qılıp júripti» dep tańlanǵanımdı jasıra almadım.

74

– Ishimizdegi eń sulıwımız hám jaqsı saqlanǵanımız Azada eken, – dep kúldi sińlim. – Rayonda bir jasıúlken kisi menen azıraq turıp, jáne bayaǵı talap islegen jaǵına ketipti. Men kelgen qabatta ol da anasın kórip ketiwge kelgen eken.

Úlken qızı sol jaqta turmısqa shıǵıptı, eki qızlı bolıptı. Sóytip biziń Azada aramızda birinshi kempir apa bolıptı, qırq eki jasında, – dedi sińlim. – Azada bir tolısıp, shıraylanıp, aqbozlaq kelinshek bolǵan…

Búgin sińlim Azada qaytıs bolıptı dep aytqanında usı waqıyalardıń bári birme-bir kóz aldımnan ótip attı.

Mine, endi sol bizler bayaǵıda anaw-mınaw turmıstıń qıyınshılıqlarınan nalınıp atırsaq, «ómirdiń bergenin alıp qalıw kerek, bul ómirde bas awırtatuǵın heshqanday problema joq», dep bizlerge basıw aytatuǵın Azada joq…

Azada awırıwı jeńgennen soń awılǵa kelip, usı jerde dúnya menen xoshlasqan eken. Namazına kelgen úlken qızı Gúlnaz ózimniń eki qızıma qosıp baǵaman, dep, Azadanıń Jalǵastan tuwılǵan kishkene qızı Zuhranı alıp ketipti.

Bul qızlardıń táǵdiri anasınikindey bolmaǵay, dep oyladım men… Gúl mezgilsiz solmaǵay…

SERPILGEN SUW

Mikrorayonnıń kópqabatlı jayınan Nókistiń qubla rayonındaǵı kóshelerdiń birine kóship ótkenimizden soń qońsı-qobalar menen tanısa basladıq. Sonda oń jaǵımızdaǵı qońsımız Ráhiyla bunnan onlaǵan jıl burın meniń menen bir mákemede jumıs islegen Kámiylanıń ájapası ekenin bildim. Bul olardıń ataanalarınıń úyi. Bul úydiń úlkeni Ráhiyla, onnan kishi Náǵmet degen inisi bar, onnan teteleri úsh qız. Usı qızlardıń eń genjesi Kámiyla eken.

Kámiyla tuwralı soradım. Sol ketkennen awılǵa qaytıp kelmedi, dedi Ráhiyla hám ol tuwralı kóp sóylewdi qálemedi.

Bir kúnleri Ráhiylanıń inisi Jandáwlet úylenetuǵın boldı. Haqıyqatında Jandáwlet Ráhiylanıń inisi Náǵmettiń balası edi… bul tuwralı sońınan aytaman.

Toydıń restoranda bolatuǵın kúni belgilendi. Bir kún aldın toy bawırsaǵın pisiriw máresimi boldı. Bul toy beretuǵın úydiń tuwǵan-tuwısqanlarınıń hám qońsı-qobalardıń jıynalıp, toydan aldın bir gúrlesip qalatuǵın kishigirim bayramı.

Azanda qońsı kelinshekler menen Ráhiylanıń úyine bawırsaq pisiriwdiń tátárrigine jıynaldıq. Sol jerdegi usı úyge aǵayin kelinshekten: «Shet ellikler kelmedi me?» – dep soradım. «Haw, olar keldi-ǵo, ishte otırıptı» – dep juwap berdi. Bul úydiń ul-qızlarınıń Ráhiyladan basqaları qońsı elde turadı. Olardıń

75

ishinde meniń tanıytuǵınım bir Kámiyla edi hám soraǵanda sonı názerde tutıp atır edim.

Toydıń jazılmaǵan qaǵıydalarınıń biri boyınsha qonaq qızlar dalaǵa shıǵıp, bawırsaq pisirip atırǵan hayallar menen sálemlesiwi hám kepkirkúydi qádesin beriwi kerek. Olar usı kóshede ósken qızlar, bul jerde olardı balalıǵınan biletuǵın apaları bar. Biraq qızlar ishten shıqpadı.

Toy bawırsaǵın pisirip boldıq. Endi bul máresimge qatnasqan hayallar ishke shayǵa mirát etildi – bul da dástúrdiń bir bólegi. Men basqalardan sońıraq ishke kirip edim, zaldıń awzında bir qolında lágeni, ekinshi qolında qumanı, ishke ótip atırǵan hayallardıń qolına suw alıp turǵan nasharǵa kózim tústi. Kórispegeli kóp jıllar bolsa da, bayaǵı sılıńǵır, qarapáreń Kámiylanı jazbay tanıdım. Onıń qol juwǵızıp turǵanı meni tańlandırdı. Bul onıń emes, usı úydiń kelinleriniń biriniń jumısı edi – onday kelinshekler bul jerde barshılıq. Men de Kámiylanıń aldına keldim. Ol, shaması, alıstan meni kórse kerek, qasına kelgenimde betime tiklenip qaramadı, sol tómen qaraǵan kúyi menen qolıma suw alıwǵa iykemlesip tura berdi.

Men eki qolımdı qosuwıslap sozdım. Ol sol tómen qarawı menen suw quydı. Qosuwısım suwǵa toldı. Men qolımdı juwmay, Kámiylanıń betine qarap tura berdim. Ekewimizde ún-túnsiz bir minut shaması usılay turdıq. Ol júzin jılıtpadı. Sonnan keyin men qosuwısımda tolıp turǵan suwdı onıń betine serpip jiberdim de, qońsılar otırǵan zalǵa kirip kettim.

Bizlerdiń aramızdaǵı ilinisiw bunnan kóp jıl burın bolǵan waqıya edi.

Kámiyla menen bir mákemede jumıs isledik. Ol sol waqıtları jigirma bes jaslar shamasındaǵı turmısqa shıqpaǵan qız edi. Men onıń apası qatarındaman, úsh balalı, úyli-jaylı hayalman.

Ekewimizdiń úylerimiz Nókistiń bir tárepinde. Bazı kúnleri jumıstan birge jayaw qaytamız. Ol óziniń úyiniń turmısı tuwralı aytadı. Solardan meniń biletuǵınlarım mınalar edi.

Ákesi shegirtkege qarsı ekspediciyada jol tańlamaytuǵın júk mashinasın aydaytuǵın shofer bolıp isleydi eken. Qánigeler onıń mashinasında tez-tez qurıp ketken teńizdiń ornında qalǵan kóllerdi aynalıp, ol jerlerde shegirtke shıǵıw qáwpin tekserip turadı. Onıń bul jumısı úyine mal otı alıp keliwge júdá qolaylı bolǵan. Usınday mal otı shóbi kóp bolǵannan soń bul úyde maldı kóp saqlaǵan.

Úyde on segiz mal bar, deytuǵın edi, Kámiyla. Men hayranlar qalaman – qalanıń jayında bunsha maldı qáyerde saqlaydı, kim olarǵa qaraydı… Olar turatuǵın rayon qalanıń sheti edi – burınları qalanıń sırtındaǵı egilmey qalǵan atızlardıń ornına mal jayıwǵa boladı eken.

Bizler bul kóshege kóship kelgennen soń kóp uzamay olardıń láń bolıp atırǵan ákesi qaytıs boldı. Bul waqıtta bul xojalıqtıń malları sırqılıp, eki-úsh qara

76

qalıp edi. Bul úydiń kempiri de bir ózgeshe edi. Ol jaslıǵında iri deneli, et-jenli, awdańlap júrisi de erkekke usaytuǵın hayal bolǵan. Pochtalon bolıp islegen. Onıń bul jumısta islegen waqıtları hár bir úy bir pátte gazeta-jurnallarǵa jazılǵan.

Tarqatatuǵın gazeta-jurnallarım bir qapshıq bolatuǵın edi, dep aytar edi apanıń ózi. Ol sol eliw kilolıq qapshıqtı iynine qaǵıp salıp, baylanıs bóliminen bir shaqırım jerdegi uchastkasına kelip, qapshıqtı kósheniń basına qoyıp, úyme-úy tarqatıp shıǵadı eken. Jumıstan qolı sawa waqıtları qızların ertip, mikrorayonlardıń taslandıxanalarınan mallarına jem izleydi, sawın malların sawadı, sút penen qatıq satadı… Biraq qońsı apalar bul kempirdiń ázelden úy jumıslarına uqıpsız hayal bolǵanın aytadı. Qızlarınıń aldı erjetip, qollarına iyne-teben uslamaǵansha, bul úyde ya kórpe-tósekke bolıp, ya qazan-tabaqqa bolıp ózgeris kirmegen.

Álbette, on segiz malı bar xojalıqtıń ul-qızlarınıń joqarı oqıw orınlarında oqıwın kútiwge bolar edi. Qızlardıń arasında oqıǵandayları da joq emes edi – biraq usıǵan ya olardıń ózleri umtılmaǵan, ya ata-anasınan járdem bolmaǵan. Geyde Ráhiyla menen sóylesip otırıp, onı oqıǵanında jaqsı bir kásiptiń iyesi, jámiyette belgili adam bolar edi, dep oylap qoyaman. Biraq Ráhiyla inisiniń balası Jandáwletti universitettiń matematika fakultetinde oqıttı.

Ráhiyladan soń tuwılǵan Náǵmet balalıǵında bir urnıqqır bolǵan, erjetkennen soń ulıwma ata-anasın da, meshitqáwimniń jasıúlkenlerin de tıńlamaytuǵın biybastaq, biydáwlet bolıp shıqqan. Ata kásibin quwıp mashın aydaǵan. Ata-anası ózleri quda bolǵısı kelgen jerdiń qızın alıp beredi, bir ul hám qızlı boladı. Sóytip júrgende ol dini-milleti basqa bir nashar menen shatısıp qaladı. «Men mınaday zamanagóy kiyinetuǵın porımlı qatın menen júremen», degen puw menen úydegi kelinshegine qol kóterip baslaydı. Úyde ata-anasına xızmet etip otırǵan kelinshektiń kórgeni xorlıq boladı. Náǵmet bunıń menen turmay, mikrorayonnan jay alaman, dep, ákesiniń mazasın ala beredi. Sońǵı waqıtları densawlıǵı bolmay júrgen, pensiya jasına jetip turǵan ákesi, tınıshlıq kerek, bul kúnde iship kelip, páteńgige keltire bergennen soń, mallarınıń bir qatarın satıp, oǵan bir bólmeli jay hám onıń kerek-jaraǵın satıp alıwǵa aqsha tawıp beredi.

Sonnan keyin Náǵmet sol dán alısıp júrgen nasharı menen mikrorayonda jasap baslaydı. Biraq, hár ay sayın ákesiniń úyine kelip, sen birewler menen júrip ketipseń, men esittim, dep kelinshegin urıp-sógip ketetuǵın boladı. «Haw, sen ońbaǵır, tóbeńde jayıń bar, ózińniń qálegeniń menen jasap atırsań, bereket tap, bizlerdi tınısh qoy», degen ata-anasınıń da, kelinsheginiń de sózin tıńlamaydı.

Sonnan bir kúnleri kórgeni xorlıq, jegeni tayaq bolǵan kelinshek bul úyden ketermen bolıp túyinshigin túyedi. Kempir-ǵarrı aqlıqların taslap ketiwdi soraydı. «Ózińnen razımız, Alla baxtıńdı ashsın, ballardı bizge qaldırıp ket», dep shırlaydı. Biraq kelinshek ashıw menen birewin jetelep, birewin arqalap tórkinine jol aladı.

Kempir-ǵarrı shırlap qala beredi. Biraq kelinshek balaların alıp tórkinine barǵanı menen bolmaydı – bir úyge ekinshi úy sıymaydı eken. Usı waqıtqa deyin kisiniń

77

úyinde qonıw túwe, kóshege shıǵıp kórmegen balalar da anasınıń tórkinine kónlikpeydi, aqırında kelinshek eki aydan soń olardı ata-enesiniń qolına qaytarıp ákelip beredi.

Ol waqları kúyewi isli bolıp qamalıp ketken edi. Onı joldan shıǵarǵan nashar ol túrmede waqıtta bir bólmeli jaydı satıp, el asıp, kóship ketipti.

Usı xojalıqtaǵı ul-qızlardıń úlkeni bolǵan Ráhiyla «áke-sheshem, biygúna eki náreste» dep turmısqa shıqpaydı, solardıń ıssı-suwıǵına qaraydı.

Ráhiyladan sońǵı eki qız qatara turmıs qurǵan. Ekewiniń de kúyewleri máskúnem hám jatıpisher birewler bolıp shıǵadı. Úylerindegi jetpesinlik olardı gúyzeltip taslaydı.

Uwayım-qayǵıdan basın kótere almay, qızlardıń birewi qaytıs boladı. Izinde bir qızı menen eki ulı zar jılap qala beredi. Aradan kóp uzamay onıń kúyewi de, iship júrip, kóshede qalıp qoyıp, qıstıń kúni suwıqqa qatıp, ol da kelinsheginiń izinen kete beredi.

Qartayǵan áke-sheshe, túrmeden kelip, gezende bolıp ketken iniden qalǵan ul menen qız, o dúnyalıq bolıp ketken sińliden qalǵan jetimler… usılardıń barlıǵına Ráhiyla basshılıq etken.

Anası tek bala tuwıwdı bilgeni bolmasa, qızlarınıń mashqalalarına basın awırtıp, kewil bólgen nashar bolmaǵan – «bul bir júrgen tiri jan», deytuǵın edi qońsı apaylar. Bizler kóship kelgende ákesiniń tósek tartıp jatqan, anasınıń aljıbuljı sóyleytuǵın bolǵan kúnleri edi.

Ráhiyla maǵan óziniń usı táqlette ótken eliw jıllıq ómiri tuwralı aytıp beredi. Ekewimizdiń jasımız qatar. Mına súyretkilerim bolmaǵanda, men de xojalıq bolıp keter me edim, balalarım bolar edi, dep gúrsinedi ol.

Ráhiyla esin bilgenshe úydiń qárejeti ákesiniń qolında bolǵan. Ákesi anasına pul uslatpaǵan. Hár hápte qant-shayı, basqa kerek-jaraqların ózi mashını menen ákelip túsiretuǵın bolǵan. Ráhiyla eseygennen soń ákesi menen qosılıp birge bazarǵa baratuǵın boladı, sawda islep úyrenedi.

Birge islegen waqtımızda Kámiylanıń ústinde bárqulla reńleri ózgerip, ázelgi túri bilinbeytuǵın bolıp qalǵan kiyimler bolar edi. Úyindegi bes qızdıń genjesi bolǵan Kámiyla solardan qalǵan kiyimlerdi kiyip júre beretuǵını belgili. Ya bir bayramlarda bolıp, qız halına kóylek ózgertken emes. Jámáátte tuwılǵan kúnlerge hámme shıǵarısıp sawǵa alıw dástúri boldı. Biraq Kámiyla heshqashan qızlar menen birge, jarqırap sawǵa-sálem kóterip, tuwılǵan kúnlerge barǵan emes.

Kámiyla demalıs kúnleri úyindegi mallardı qaladan sırtqa shıǵarıp, baǵıp qaytatuǵınlıǵın aytar edi. Biraq, ózleriniń kerek-jaraǵına paydalanbaytuǵın bolsa, olardıń sol mallardı ne ushın baǵatuǵınlıǵı men ushın jumbaq boldı. Ózlerimiz bir

78

aylıq penen jasasaq ta, aylıq alǵan kúnleri bazardan túri ózgeshe taǵamlar alıp, balalarımızdı quwandırıwǵa háreket eter edik. «Jarlınıń bir toyǵanı – shala bayıǵanı», dep burınǵılar aytıp ketken ǵoy. Sonıń menen birge, ápiwayı bolsa da shıraylı kiyimler kiyiwge umtılar edik.

Shınbergen menen Kámiylanıń baylanısı kóz aldımızda júz bergen waqıya

boldı.

«Mına Shınbergen Kámiylanı aynalshıqlay berdi-aw, aqıbetin bergey…»

«Qoyshı, Jiyengúl apa, aynalshıqlasa, jat emes ǵoy, Kámiyla onı «aǵajanım» dep júr ǵoy…»

«Áy, qáydem bileyin-aw… Nashardıń «aǵajan» degeninen qorqa ber… Qarındası da mayısıwdı ábden kelistirip atır».

«Shınbergen júdá bir aqılsız jigit emes ǵoy. Úyinde ayday ulı, gúldey qızı bar. Aqbozlaqtan kelgen medsestra kelinshegi shıraydan Kámiylańdı jırıp jiberedi.

Mına biziń qap-qara, qaqpash nashardı ne qılsın…»

Shınbergen mákeme basshımızdıń xızmet mashinasın aydaytuǵın shofer edi. Mákemedegi bir júk mashinası da onıń iyeliginde.

Kelinshegi ulı menen qızın ertip, arı-beri ótkende jumısqa kelip turadı. Jipektey múláyim minezli kelinshek.

Biraq jumısta qız-kelinsheklerdiń ortasında Shınbergen menen Kámiylanıń bir-birine dım úyirkelesip ketkeni aytıla berdi. «Shınbergen júk mashinası menen Kámiylanıń úyine malları ushın shóp túsirip beripti», degen de gáp shıqtı.

«Bul kúnde kimniń asıǵı alshı – shoferdıń asıǵı alshı. Sen aytıp kór, seniń úyińe bir qısım shóp aparıp berer me eken…»

« Ástawpıralla, mınalar bir isti basladı ǵoy…»

Mákememizdiń qasında úlken garaj bar. Bul jerdegi mákemelerdiń xızmet mashinaları sol jerde turadı. Bizler menen isleytuǵın Lalanıń kúyewi de shofer edi. Sol bir kúni jumısına azanda erterek barıp qalǵan eken, keńsesiniń qarawılxanasınan Kámiyla menen Shınbergenniń shıǵıp kiyatırǵanın kóredi. Túrlerin sol jerde túnep shıqqan adamlarǵa usatıptı. Ekewi de qıpılıqlap, bunı kórmegenge salıp, tómen qarawı menen keńseniń dárwazasınan juwırıp shıǵıw menen boladı.

Usınday áńgimeler gújigen sayın men Shınbergenniń xojalıǵınıń táǵdiri ushın qáweterde edim. «Usı erkeklerdiń esi joq shıǵar, sirá» dep ashıwım keledi.

Sonnan bir kúnleri Kámiyla Shınbergenge turmısqa shıǵıptı, bir aǵasınıń úyine aparıptı, Qoskóldegi eki bólmeli jayın kelinshegi menen balalarına taslap ketipti, degen gáp shıqtı. Kámiyla Shınbergennen júkli bolıp qalǵan eken, degen

79

de sıpsıń taradı. Aradan eki kúndi ótkerip, jıllap ózgermeytuǵın kóylegin ózgertip, basına oramal taǵıp, ózinshe kelinshek bolıp, jımıyıp Kámiyla jumısqa keldi. Mákemeniń qız-kelinshekleri ań-tań. Qutlıqlawǵa jaǵdayı belgili. Ózi hámmege qolın sozıp, sálemlesip atır. Iybe menen nazlanıp, ártisligin kórsetip, taza túsken kelinshektiń rolin sındırıp tur.

Sálemlesiwge maǵan da qol sozdı. Men qolımdı bermey, kózine qarap tura berdim. Ol sozılǵan qolın túsirdi.

Men onıń albırap qalǵanın kórdim, sonda da boyımdı qanday da bir ǵázep biylep, betine túpirip jiberdim. «Sen ata-anadan tárbiya kórmegen mal ekenseń!» – dedim. «Túriń qurǵay, júziń qurǵay. Qolıńdı babalı alǵay. Kórgensiz. Tárbiya kórmegen!» dep tislenip turıp jáne betine túpirdim. Ol úndemesten, názerin tómen alıp, esikten shıǵıp ketti.

Erteńine Kámiyla jumısqa kelmey qaldı. Aradan eki kún ótkennen soń eki qız Shınbergenniń izine erip, onıń Kámiylanı alıp barǵan aǵayininiń úyine ketti.

Erteńine azanda olar «Kámiyla seni sudqa berejaq, ata-anama til tiygizdi, dep atır» dep aytıp keldi. «Keshirim sorasın, dep atır» dedi.

Qılarımdı qılıp qoysam da, maǵan da bul hádiyse stress boldı. Bir jaǵınan «jamannıń qolınan hárne is keledi» dep hawlıqtım. Ekinshi jaǵınan… men haq edim. Meniń kóz aldımda anasınıń izine erip keletuǵın eki náreste turdı. Men Quda aldında haqpan, der edim ózime ózim… Biraq sır bermedim.

Arsız bolǵan da maqul shıǵar, aradan bir kún ótkerip, Kámiyla basında qıyqıytıp taqqan oramalı, dım kórmegendey bolıp jumısqa keldi.

Sonnan baslap bizler Kámiyla menen bir esikten kirip-shıqqanımız benen, sálemlespeytuǵın da, sóylespeytuǵın da boldıq. Bir kúnleri olardıń jumısqa jaqınıraq jerden kireyge úy alıp turıp baslaǵanı tuwralı aytıldı. Jáne bir kúnleri Shınbergenniń kóshede iship, tóbelesip, awır jaraqat alıp qalǵan xabarı shıqtı. Bir-eki márte tayaqqa súyenip jumısqa kelip ketti. Kóp uzamay basshılar «sen qoya ǵoy» degen shıǵar, arzasın jazıp, jumıstan shıǵıp ketkenin esittik.

Shınbergenniń emlewxanada medsestra bolıp isleytuǵın kelinshegi bul basına túsken awır jaǵdaydan ruwhıy ezilip qalsa kerek. Emi joq kesel rak penen awırdı hám yarım jılǵa jetpey gúldey nashar ol dúnyalıq bolıp ketti. Izinde qalǵan ulı menen qızın dayıları qolına aldı.

Shınbergen mashina juwıw hám ońlaw menen shuǵıllanatuǵın kishi kárxanalarda islep júrgenin esittik. Sol júrgeninde olar bir ullı hám qızlı bolıp úlgeripti.

80