G. Ibragimova Muhabbat qosigi

da jumıssız qalǵan eken. Bazda awırıp-sırqaǵan qońsı-qobalarǵa ukol salıp, ballarına azı-kem nan pulı tabar edi. Sol jılları burınǵı balalarǵa úsh jasqa shıqqanǵa shekem tólenetuǵın napaqa da toqtap, balalı hayallarǵa júdá qıyın bolıp qaldı.

Náziyra arqa rayonlardıń birinde úlken jumıslarda islegen adamnıń, yaǵnıy bardamlı xojalıqtıń qızı edi. Aǵaları da Nókiste jaqsı jumıslarda boldı. Biraq toqsanınshı jılları ekonomikalıq daǵdarıs waqtında kóp burınǵı mámleketlik mákemeler jabılıp, aǵaları óz aldına talap islewge óte basladı.

Náziyra óziniń ómiri tuwralı maǵan kóp márte gúrriń etip berdi. Ásirese, sońǵı jılları…

Yadımda, bir saparı biziń jumısqa bir amerikalıq doktorant qız kelip, óziniń izertlep atırǵan teması boyınsha, hayal-qızlardı jıynap, sociologiyalıq sáwbet ótkerdi. Ol Aralboyı hayal-qızlarında anemiya keselliginiń kóp ushırawınıń medicinalıq hám sociallıq sebeplerin úyrenip atırǵan eken.

Sonda biziń jası alpıslardaǵı sipsekesh apamız amerikalı qızdan jasın soradı. Jası otız tórtte eken. Neshe balań bar, dep soradı. Doktorant qız turmısqa shıqpaǵanın ayttı. Sol jerde jıynalǵan jigirmalaǵan shaması hayallar, birden barlıǵı birdey mırs etip kúlip, hawaǵa qaradı – endi bul doktorant qızdıń ne aytatuǵını bularǵa hesh qızıq emes edi. Sebebi bular aldı jeti-segiz, izi úsh-tórt balalı hayallar edi. Bul jastaǵı turmısqa shıqpaǵan hám bala tuwmaǵan nashar olar ushın sózi pátiwasız birew edi. Óziniń turmısın kelistire almay júrip, bul biziń nemizdi jónleyjaq, qarq bolıppız, ádira qalsın, degen toqmeyilliq oqılar edi bul káywanı hayallardıń kózlerinen.

Doktorant qız qaraqalpaq qızlarınıń erte turmıs qurıp, izli-izinen tuwa berip, ózlerine qaramay, anemiya keselligine shalınıp atırǵanına hayal-qızlardıń ózleriniń kózqarasın bilejaq bolıp sawallar berdi. Biraq biziń patriarxallıq jámiyettiń ózleri azap shegip atırǵan nasharları bul ózleriniń jaǵdayın sanalı túrde qabıllawǵa uqıpsız edi.

Olar doktorant qızdıń sawallarına durıslı juwap bermey, ózlerinshe onıń ústinen kelemeshlep kúlip otırdı. Sonda onıń qasındaǵı awdarmashı qızdıń bul hayallarǵa qattı ashıwı keldi, biraq sıpayılıq hám mádeniyatlılıq penen, áste bularǵa mına qızdıń islep atırǵan jumısı biziń qızlarımız ushın áhmiyetli ekenligin, házir Aralboyı qız-kelinshekleriniń arasında jaslay anemiya, tuberkulez hám rakten óliwshiliktiń procenti ósip baratırǵanın túsindirdi. Sonnan keyin barıp bul hayallar azıraq rayǵa qaradı…

61

«Otırıp qaldım», dep uwayımlay bergenmen. Sóytip júrgende bir kúni bazardan eki qolımda eki sumka menen shıǵıp kiyatırsam, bir uzın boylı sınsımbatı kelisken jigit, «qarındas bándirgige deyin aparıp qoyayın», dep zatımdı kóterdi. Jol-jónekey qayerde isleytuǵınımdı sorap bilip, onda men «tez járdem»de edim – men endi júregim awırsa, sizdi shaqıraman, dep dálkek ayttı. Ulıwma ol sol jerde meniń úy telefonımdı alıp qaldı. Erteńine qońıraw etti, ushırasıwǵa shaqırdı. Ol kúni náwbetim edi, erteńine ushırastıq. Ol maǵan saldamlı, sóylegen sózleri ápánedey, jibi dúziw jigit bolıp kórindi. Biraq men bunday sımbatlı, sóziwar, ishibawırıńa kirip baratırǵan jigittiń meniń menen ushırasqanǵa shekem saltań júriwi múmkin emesligi tuwralı oylanbaǵanman. Onı tanıytuǵın adamlardı izlep, onıń rası kimligin biliwge qızıqpaǵanman. Tek bir kúni «sen maǵan tiyetuǵın bolsań – alıp qashaman» degen kúni awıshtay shıǵıp izine ere bergenmen. Qaraózekke kelin bolıp tústim.

Náziyranıń kelin bolıp túsken jeri Tórebaydıń tuwılǵan úyi – ata-anasınıń irgesi edi. Ol úyde házir ul-qızları erjetip kiyatırǵan úlken aǵası turadı eken. Qaynaǵası menen abısını bir hápteniń ishinde ırımın islep, eplep bunıń betin ashıp jiberedi. Awıllıq jaǵday, tek betasharǵa shıǵarǵanı bolmasa, fata kiyiw, qıdırıw, jaslar toyı degen nárseler bolmaydı. Bir hápteden soń olar Nókiske qaytıp kelip, kireyge jay tutıp jasap baslaydı. Sońınan bir kirey jaydan ekinshi kirey jayǵa kóshiwler baslanadı.

Bul waqıtta Tórebay menen birge Tashkenttegi Kórkem óner institutın pitkerip kelgen qatarları jer plan alıp, imarat tiklewdiń ǵamında edi. Biraq

Tórebaydıń bul iske qulqı bolmadı. Náziyra bul tuwralı tikkeley aytqanında, usı nárse meniń qolımnan kelmeydi, usı nársede meni qıynama, dedi.

Bunı esitken qaynatası, qızınıń balaları menen búytip hárjerde kóship-qonıp júrgenine shıdamay, ózi pulın tólep, kúyew balasınıń atına (onı ózin kúshkúyew sezbesin degen ǵamxorlıǵı) úsh bólmeli jay alıp berdi. Bul dáwirde sovet nızamlarına kóre, turaqjay náwbet boyınsha biypul beriledi, degeni menen, haqıyqatında bul máselede de pul oynaytuǵın edi.

Náziyra qız waqtında, jumıs islep júrip, biraz altın taǵınshaqlar jıynaǵan eken. Toqsanınshı jılları ábden tarıqqan waqıtlarında sol altınların alıp, bazarǵa juwıratuǵın edi. Al, bul waqıtta Tórebay tórt jaǵı qubla jigit bolıp, kúnde bayram, kúnde toy, tapqanın iship júrdi. Bul úzliksiz shaǵalmáslikten onıń balalarınıń ne iship-jeytuǵının oylawǵa mursası bolmadı.

– Men Tórebaydıń ekinshi hayalı ekenimdi oǵan turmısqa shıqqanımnan keyin bildim, – degen edi Náziyra bir saparı. – Birinshi ret kóshede esittim.

Kóshede bir tanıslarımdı ushıratıp qaldım, olarǵa Tórebay degen jigitke turmısqa shıqqanımdı aytqanımda, onıń qay jerde isleytuǵının sorap bolıp, sen onıń ekinshi

62

qatını ekenińdi bileseń be, dep soradı. Olar Tórebaydıń burınǵı alıp-jibergen nasharın tanıydı eken – maǵan barlıq maǵlıwmattı úyip-tógip berdi.

Tórebay sol hayalı menen Náziyra menen tanıspastan sál aldın ajırasqan eken. Onı birewler Náziyraǵa sırtınan kórsetken, ara-tura kóshede kórip turaman, bir-birimizdiń kim ekenimizdi bilemiz, biraq sóylespegenbiz, sálemlespeymiz, der edi Náziyra.

Al, Tórebaydıń úshinshi hayalı ekenimdi sońınan bir jorasınan esittim…

Tórebaydıń joraları ózi menen qatar Tashkentte oqıǵan jigitler edi. Dáslepki jılları olar más bolsa esten ayrılıp qalatuǵın Tórebaydı úyge ákelip jatqızıp ketip júrdi, sońınan meniń «sizler tek usını pıyań etip qızıǵına qaraysızlar» dep shawlawlarımnan keyin, bunı islemeytuǵın boldı – esikke súyep ketedi, ya sol más bolıp qulaǵan jerinde taslap ketedi.

Tórebaydıń ishiwshiligi Nókiske kelgenimizden soń ashıla basladı. Sol ele balalar tuwılmastan burın bir saparı pıyań etip ákelgen jorası bunıń armiyadaǵı úyleniw tariyxın aytıp berdi.

Tórebay instituttı pitkerip kelip, qońsı respublikalardıń birinde bir jıl armiyada boladı. Kazarmadan bir ruxsatlı demalısqa shıqqanında sol sháhárdiń bir qúdiretli trestiniń baslıǵınıń qızı menen tanısıp qaladı. Aida atlı bul qız onı ataanası menen tanıstıradı.

Tórebayda qálegen adamdı jawlap alatuǵın minez hám uqıp bar edi. Aqırı ol bes jıl akterlıqqa oqıǵan adam ǵoy – qálegen obrazǵa kire aladı. Tábiyat ta oǵan boy-sındı hám hawazdı bergen. «Maysara» operasınan ariya aytqan waqıtta jaydıń pátigi gúńirenip ketedi. Ulıwma Tórebay usı talantları menen ol aqkókirek adamlardıń júreklerin jawlap aladı. Oficerler menen kelisip tez-tez demalısqa shıǵıp, qızdıń úyinde qonıp ta qalatuǵın boladı.

Aidanıń ata-anası Tórebaydı sol jerde jasap qalıwǵa úgitlep, olar xojalıq bolıwdan úyli-jaylı etip jiberejaǵın aytadı. Tórebay bul joybarǵa kelisedi. Tórebay awıldaǵı aǵasına bul tuwralı jazǵannan soń ol bul jerge keledi. Bolajaq qudası onı jaqsı kútip jiberedi.

Tórebaydıń xızmet múddeti pitedi, ol endi men awılǵa barıp, aǵalarımdı quda túsiwge alıp kelemen, dep elge qaytadı. Biraq awılǵa kelgennen soń aynıydı: aǵaların quda túsiwge de jibermeydi, ózi de endi ol jaqqa barıwdı oylamaydı. Armiyadan kelip, mádeniyat úyinde shólkemlestiriwshi degen jumısqa ornalasıp, qosıǵın aytıp, kimseń pálenshe bolıp toy-toylap júrgeninde, Aidadan júkli ekenligi sezilgeni tuwralı xat keledi. Bul juwap qaytarmaydı. Sońınan ulı tuwılǵanı haqqında xat kelgende, ol bul jerde úyleniwdiń tátárriginde edi. Sonıń menen ol qız Tórebaydan tuwılǵan balası menen uzaqtaǵı bir sháhárde qalıp kete beredi.

63

Aida da bunı qaytıp dáreklestirmeydi.

Tanıslıǵımızdıń dáslepki jılları – bul xojalıqtaǵı jetpesinlik, altı jastaǵı ulı menen tórt jastaǵı qızınıń jaqsı iship-jewi kerek waqtı, usı organizmi qáliplesip atırǵan waqıtta ne nárseniń zardabın shekse, ne nárse jetispese, onıń saldarı ómir boyına qaladı. Tórebaydıń údemey ketken ishiwshiligi, úyine bir kún kelse, eki kún dúzde qonıwları Náziyranı ábden sharshattı. Geyde tún jarpınan ótkenshe kelmese, dalada ólip qalıptı, degen nasaqqa qalmayın, dep túni menen izlep shıǵatuǵın edi – kóbinese jumısınıń qarawılxanasınan tabadı.

Sol jılları emlewxana hám poliklinikalardıń burınǵı shtatları qısqarıp, jumısqa ornalasıwdıń da ilajı bolmadı. Ol sawda-satıq penen shuǵıllanatuǵın aǵalarınıń úylerinen ótimli azıq-awqatlıq – konservalanǵan sút hám gósh sıyaqlı zatlardı ákelip, ústine bir-eki som qoyıp, qońsı-qobalarǵa sattı.

Tórebay ayırım kúnleri bir ámellep kóp qabatlı úyge jetkeni menen, ekinshi qabatqa órmelewge jaramay, tekshelerde sulayıp jatatuǵın edi. Náziyra balası menen birge eplep súyrep, ekinshi qabatqa shıǵarıp, úyge kirgizedi.

Náziyra usı xalqtıń kesesi aǵarmay qalǵan qıtshılıq jılları da hár biri bir biznestiń basın uslaǵan tabısker aǵalarındaǵı más jeńgeleri menen teń bolıp qatnasıwǵa umtılar edi. Sońınan Tórebaydıń joraları Náziyranı dúnyaparazlıqta, pańpańlıqta ayıpladı…

– Hár tarıqqanda qız waqta jıynaǵan taǵınshaqlarımdı bazarǵa alıp juwıra berip, aqırında moynıma taǵıp júrgen bir shınjırım qaldı, onı satıwǵa kózim qıymadı, estelikke qalsın, dep oyladım, – dedi Náziyra. – Sońınan jáne birde balalardıń tisine sızlıq eterge nársesi bolmay, sol altın shınjırımdı satıwǵa bekindim, ol qoyǵan jerimde – júktiń arasında bolmay shıqtı. Úyge kelip-ketip turǵan heshkim joq, qalay joǵaladı, dep aqılım hayran. Qansha biydáwlet bolǵanı menen, onıń joǵalıwın Tórebayǵa jorıy almadım…

Bir kúnleri keshte jumıstan kiyatırsam, esiktiń aldında sút satıp otırǵan Sulıwxan – ol Náziyranıń qońsısı edi: – Náziyra dostıń bayınan ajırasıp atır, – dedi. Men ózimizdiń úyge burılmay turıp, onıń úyine qayırıldım. Sud bolıptı. Jaydı qaynata ápergeni menen, Tórebaydıń atında bolǵanı ushın sud úsh bólmeli úydiń bir bólmesi oǵan tiyisli, dep biylik shıǵarıptı. Tórebay sudta sol bir bólmeniń qunın talap etipti.

Náziyra bir bólme jaydıń pulın ákesinen, aǵalarınan qısılıp-qımırılıp sorap topladı – hátte jeńgelerine «qarız» dep ayttı, jer basıp júrsem – qaytaraman, dedi.

Jáne sudyanıń aldına kelip, sol jerde Tórebayǵa tiyisli puldı sanap bergen waqıtta, sud jayınıń átirapı Tórebaydıń shiysheles joraları menen tolı edi, dedi Náziyra. Solardıń kópshiligi talay márte úyimde qolımnan duz ishken, ortańqolday, qaraǵay boylı, tili shaqqı jigitler edi. Olar maǵan kóriniwge betleri

64

shıdamay, birewi ana shaldıwardan sıǵalap, birewi mına terekti panalap,

Tórebaydıń momay pul menen shıǵıwın kútti.

Ol dáwirde Nókiste trolleybus júrip tur edi. Aradan bes-altı kún ótkennen soń azanda jumısqa barıwǵa trolleybusqa minip atırsam, orınlıqlardıń birinde bası bir iynine qıysayıp, ústi adam kórgisiz Tórebay otırǵan eken. Men tez názerimdi taydırıp kettim, qaytıp ol tárepke qaramawǵa tırıstım. Biraq onısız da ol jaǵdayda ol qońsı túwe, ákesin tanıytuǵın dárejede emes edi.

Biraq, aradan kóp ótken joq, Tórebay jáne biziń mikrorayonda kórinip basladı. Bul waqıtta Náziyra tiyisli parasın berip, tuwıw úyine jumısqa ótip alıp edi.

Tuwıw úyinde jumıs náwbetshilik edi.

Bir kúnleri jáne sol sút satıwshı Sulıwxan maǵan Tórebaydıń qaytadan Náziyranıń qolına kirip jasap atırǵanın ayttı. Bir saparı bir jumısı menen úyge kelgeninde, Náziyra bul jańalıqtıń biynoqıyasın túsindirip berdi.

Ońı-solın tanıytuǵın úlken balası Muratbek ákesi más bolıp kelgenlerinde birge oynap júrgen balalardan uyalıp, arlanıp, ákesin jek kóretuǵın bolıp qalǵan edi. Biraq qızı Arzayım ákesine júdá bawır basıp qalǵan eken – ákesi rásmiy túrde ajırasıp, bul úyge kelmes bolǵannan soń, qızı biytap bolıp qaladı. Awqat ishpeydi. Tek jerge bawırın berip jata beredi. Náziyra on jasar qızǵa qolınan kelgeninshe

ákesiniń qılıqların, onıń menen birge jasap bolmaslıǵın túsindiriwge háreket etedi.

Sonnan bir kúnleri Tórebay ishpey kelip, balalarımdı saǵındım, dep, Náziyranıń aldında dizerlep otırıp jılaydı, ballarımdı kórip turıwǵa kelip turayın, dep, balalarınıń kózinshe jer bawırlap jatadı. Al, ákesi keliwden oǵan jabısıp alǵan qızı onıń qasınan bir eli jıljımaydı. Náziyra ilajsızdan oǵan balkonda jatıwına ruxsat beredi. Bir góne kórpeshe menen odeyal taslaydı. Bayaǵı sud arqalı óndirgen bir bólmeniń pulın joraları menen iship bolıp, endigi jaǵında úysiz-jaysız, dus kelgen jerde qonıp júrgen Tórebay densawlıqtan ayırılǵan eken. Náziyra oǵan aspa dári quyıp, vitaminli ukollar salıp, ulıwma bir ay shaması emlep, kelege keltirip aladı. Tórebay máskúnemligi ushın jumısınan da shıǵıp qalıptı. Endi ol bul úyde úni shıqpay, qońsı-qobalarǵa kórinbey jasay baslaydı. Burın hayal jumısı erkeklik atıma ılayıq emes, dep, úy jumısına barmaǵınıń ushın tiygizbeytuǵın adam, endi balalarınıń awqatın asıp, mektepke shıǵarıp salıp, kútip alıp, mezgilinde awqatların berip, kiyimlerin almastırıp, úy xızmetkeri esabında jasay baslaydı. Jataq jayı balkon boladı. «Seniń endi bul úyde erkekpen, degen oyıń bolmasın, dep támbi beredi oǵan Náziyra, ózińdi erkek sanap, dawısıńdı kótergen kúniń – úyden shıǵarıp jiberemen…»

Bir kúni barlıǵı keshki awqatqa otırayın, dep atırǵanda qapı qaǵılıp, Náziyranıń ákesi aqlıqlarınan xabar alıwǵa kelip qaladı. Ákesi dálizde ayaq

65

kiyimin sheshemen degenshe, Náziyra ishke juwırıp kirip, Tórebaydı balkonǵa shıǵarıp, dıbısıń shıqpay jat, dep tapsırıp, perdelerdi jawıp taslaydı. Pensiyadaǵı ǵarrı aqlıqları menen ájik-gújik sóylesip, awqattan soń da kóp otırdı. Náziyra ishinen ákesiniń balkonǵa shıqpawın tilep otırdı.

Bir kúni jumısta birge islesetuǵın dostım Zulfiya «men Gúlayxandı Tórebay menen tanıstırıp atırman», dedi.

Bular universitettiń sırtqı bóliminde birge oqıǵan altı qız dos edi. Otırıspaqlarında «Altı qız mindi arbaǵa» dep qosıq aytatuǵın násheleri bar edi. Zulfiya burın turmısqa shıqqan, bul awırıp qalǵanda kúyewi emlewxanaǵa kelip xabar almaǵan, alıs rayonlardıń birinde shopan eken, sonnan keyin Zulfiya emlenip shıqqannan soń ol awılǵa qaytıp barmaǵan, Nókistegi jigit aǵasınıń úyinde turadı. Altı qız da turmısqa shıǵıw mezgilin sozıp alıp, otırıńqırap qalǵan nasharlar edi.

Jasları otızdan ótkennen soń olardıń ekewi hayalı qaytıs bolǵan orta jaslardaǵı adamlarǵa turmısqa shıǵıp, úyli-jaylı bolıp ketisti.

Sol altı qızdıń ele tórtewin xojalıq bolıw sawdası kútip tur edi.

Álbette, men bul qızlardıń biri-biriniń turmısqa shıǵıwına kómekleskenine qarsı emes edim, biraq bul jaǵdayda hám Náziyraǵa baylanıslı halatta emes edi.

Men Zulfiyanıń dostı Gúlayxandı Tórebay menen tanıstırıp, olardı xojalıq etip jiberiw boyınsha planına tis-tırnaǵım menen qarsı boldım.

«Ayday ulı menen qızı bar, rásmiy ajırasqanı menen, sol úyden kirip-shıǵıp júr», dep shıja-pıja boldım. Zulfiyanıń óziniń «men kópshiliktiń arasında otırǵanda mınaw meniki, dep aytqanday boy-sımbatlı jigitke turmısqa shıǵaman» deytuǵın gápi bar edi. Sonı yadına salıp: «Tórebayda boy deseń – boy bar, sımbat deseń – sımbat bar, nege óziń tiyip almaysań?!» – dep doh urdım.

Zulfiyanıń doslarınıń bári biziń jumısqa kelip turadı, sonlıqtan olardıń barlıǵı menen tanıs edim. Gúlayxan da kúleshıray berip júretuǵın uzın boylı, shıraylı qız edi.

Bir mákemede turaqlı buxgalter bolıp islewi menen birge, qosımsha jáne eki-úsh kishi firmanıń esap-kitabın júrgizedi. Usı jaǵınan tabısker qız edi. Kópqabatlı úylerdiń birinde eki bólmeli kvartirada turadı.

Meniń shırlaǵanım qaldı, Zulfiyanıń ójetlegeni boldı. Zulfiya telefon arqalı úykúshik bolıp qalǵan Tórebaydı shaqırıp alıp, Tórebay menen Gúlayxan ekewin kafede ushırastırıp, sońınan dostınıń úyine aparıp, olardı ońashada qaldırıp ketedi. Sonnan bir hápteniń oyaq-buyaǵında olardıń xojalıq bolıw niyeti pisip-jetilisedi.

66

Gúlayxannıń óziniń jıynaǵanları restorandaǵı kishigirim toyına da jetti. Tórebaydıń joraları pul jaǵınan járdemlese almaǵanı menen, toydıń shólkemlestiriw jaǵına kóp xızmetin tiydirdi. Tórebaydıń burın Náziyranıń qolınan duz ishken dosları sol toydıń bası-qasında boldı. Tórebay menen Gúlayxannıń biri biri menen tanıstırılıwı, toydıń tayarlıǵı hám bolıwı, barlıǵı Náziyraǵa bul waqıyalardıń ishinde júrgen adamlar tárepinen jetkerilip otırıldı.

Al, Zulfiya meniń bul toyǵa morallıq principten qarsı bolǵanım sebepli qatnaspaytuǵınımdı bilse de, eń bolmasa kúyewimdi qatnastırǵısı keldi – hayallardıń usınday bir ádeti boladı. Bunıń ushın ol kúyewime Tórebay menen ortaq joraları tárepinen qayta-qayta xabar ayttırdı.

Sońǵı kelgen xabarshı «sonday jigittiń qádirin bilmedi», dep Náziyranı biraz jamanladı. «Durıs, bardamlı jerdiń qızı, bay aǵaları bar. Biraq ne bolǵanda da er adamnıń húrmetin jayına qoyıw kerek edi. Náziyra ajıraspasınan burın da Tórebaydı mensinbeytuǵın edi. Bárha pul tappaytuǵının betine basıp keldi. Ajırasıw da Náziyranıń talabı menen boldı».

Bizler gáp qospadıq, tek tıńlawshı boldıq.

Sondaǵı kúyewimniń bir gápi házir yadıma tústi.

Kúyewim sol toydan soń maǵan Náziyra menen tez-tez sóylesip, endigi jaǵında táǵdirine qayıl bolıp. balalarınıń oqıwına dıqqat awdarıwdı aytıp, ulıwma onı sergeklestiriwdi tapsırdı. Haqıyqatında da men ózim de onıń ózin uslaptutıwındaǵı ózgerislerdi baqlap, qáweterlene basladım.

Tórebay Gúlayxannıń qolına barıp ta ózgermedi. Taza xojalıǵında biraz boyın tiklegen ol, sol bayaǵı tórt jaǵı qubla bolıp júrisin dawam etti. Sol ishiwshilik, sol kóshede jatıp qalıwlar. Sonıń arasında olar bir qızlı boldı. Tanısbilisleri endi Gúlayxandı ayay basladı. Gúlayxan qolındaǵı emiziwli bala menen

Tórebaydı Nókistiń salmalarınıń boylarınan izlep júre almas edi.

Bul jaqta Náziyranıń ulı menen qızı er jete basladı.

Bir kúni balası Tashkenttegi ekonomika universitetine oqıwǵa tapsırıp atır edi, ózi jumısında attestaciyaǵa tayarlanıp júr edi, usı basabasta júrgen Náziyra túske taman asıǵıp-úsigip jumısına kelse, tuwıw úyiniń aldındaǵı tekshede diywalǵa súyenip otırǵan Tórebayǵa kózi túsedi. Ol Náziyranı kórip, teksheniń jaqlawına asılıp turǵısı keledi, tura almaydı. Náziyra sálemlespeydi, tek «ne qılıp júrseń, mende jumısıń bar ma?» dep soraydı.

Tórebay: «Náziyra, men aqmaq boldım, men ómir boyı aqmaq boldım. Meni keshir. Men sennen ayaǵıńa bas urıp keshirim sorawǵa keldim» – dep egil-tegil jılaydı.

67

«Meniń seni keshirgenim-keshirmegenimnen heshkimge iyneniń ushınday payda joq. Seniń ózińniń ómiriń bar. Meniń ózimniń ómirim bar», – dep Náziyra mákemesine kirip ketedi. Kabinetine kelse, birge isleytuǵın qızlar oǵan Tórebaydıń erte azan menen kelgenin, sonnan beri sol tekshede arqasın diywalǵa berip otırǵanın aytadı.

Tórebay sol kúni eplep ornınan turıp, rayondaǵı jigit aǵasınıń úyine jetip qulaydı. Aǵası «tez járdem» shaqırıp, onı rayonlıq emlewxanaǵa aparıp jatqaradı. Qánigeler analizlerin kórip, jigittiń bawır cirrozınıń sońǵı stadiyasında ekenligin anıqlaydı. Bul jaǵdayda onı emlewdiń hesh imkaniyatı joqlıǵın, úyine alıp ketiwi maqul boların aytadı. Aǵası Tórebaydı úyine aparıwǵa óziniń hayalı hám ulqızları qarsı boladı: «Usı waqıtta deyin bul úyge iyneniń ushınday qayırın tiygizbegen máskúnemniń ólisiniń bizge keregi joq», –deydi olar. Aǵası olarǵa qarsı tura almay, Nókiske Náziyranıń úyine keledi. Sonday-sonday, keseliniń emi joq eken, azı-kem ómiri qalıptı, balalarıńnıń ákesi ǵoy, maqul deseń úyińe ákelip beremen, deydi. Náziyra bas tartadı. Sebebi ulınıń testiniń juwmaqların kútip atır edi, eger ótip ketse, onı Tashkentte ornalastırıw kerek boladı. Jáne-taǵı basqa hayalǵa úylenip ketken ákesinen suwıp hám umıta baslaǵan qızınıń endi ákesin bul ahwalda hám sońınan ólimin kórip, ne bolıp qaların bilmes edi – sonnan da qorqtı.

Sonnan Tórebaydıń aǵası Gúlayxannıń úyine baradı. Gúlayxan «ákele qoyıń» deydi. Solay etip Tórebaydıń máyiti Gúlayxannıń kóp qabatlı úydiń tórtinshi qabatındaǵı kvartirasınan shıǵarıldı. Solay etip, ózinshe dúnyanı jalpaǵınan basıp súrgen arıslanday jigit qırq jeti jasında jaqtı dúnya menen xoshlasıp, kete berdi.

Bir kúnleri Náziyra Tórebaydıń sadaqaları berilmey qaldı, degen gápti ayta basladı. «Wah, men qáte qıldım, qaynaǵaǵa ákelip ber, dewim kerek edi, ózim shıǵarıwım kerek edi, sonda qırqı, júzi, jılı beriler edi. Maǵan endi bir ómir árman bolıp ketedi…» deydi. Gúlayxan Tórebayǵa qosılmasınan burın basqa bir dindi qabıllaǵan edi, olar musılmanshılıqtıń qaǵıydaların onsha tán almas edi. Bálkim, Tórebaydıń jınazasınan sońǵı sadaqalarınıń berilmey qalǵanı ras ta shıǵar, men bunıń anıǵın bilmedim.

Biraq sol kúnlergi Náziyraǵa da iseniwge bolmaytuǵın edi. Sebebi ol sol júrgeninde ózinen-ózi háwliretuǵın bolıp, ózgerip júrdi. Men hám basqa qońsı hayallar oǵan endigi jaǵında bul seniń mashqalań emes, dep basıw aytar edik.

Bir saparı eslew kúninde Náziyra ulı menen qızın alıp Sálmen-iyshan qoyımshılıǵına Tórebaydıń qábirin zıyaratlawǵa baradı. Náziyra onbes jıl shaması qoslas bolǵan azamatınıń basında ózi quran oqıydı. Ulı menen qızı ákelgen gúllerin qoyıp, qábirdiń shóplerin julıp alıp taslap atırsa, olardıń qasına qızın ertip Gúlayxan keledi.

68

«Biziń qızdıń gúli de bir shetinde tursa bola ma», – dep Gúlayxan Náziyranıń balalarınıń tábiyiy gúliniń qasına qızı alıp kelgen jasalma gúlin qoyadı.

Xalıqta «bir nársege bir nárse sebep», degen gáp bar. Eger Náziyra Nókiste jasay bergeninde, onıń psixikalıq jaǵdayı qalay bolar edi, bunı ayta almayman. Biraq ondaǵı belgiler jaqsılıqtıń álamatı emes edi.

Bir kúni Náziyra bir anketalardı kóterip biziń úyge keldi. Orta Shıǵıs elleriniń birine medicina xızmetkerlerin shaqırıp atırǵan eken. Bunı shólkemlestirip atırǵan ruslar bolıp, sonlıqtan anketalar rus tilinde toltırıladı eken. Meniń kúyewimnen anketanı toltırıw, qaysı grafaǵa ne jazıladı, usı máselede másláhát sorap kelipti.

Men Náziyradan «isenimli adamlar shaqırıp atır ma, aldanıp qalmaysız ba» dep soradım. Ol ózlerindegi bir akusher-ginekolog vrachtıń sol jaqqa ketkenin, ol jaqta ornalasıp, házir ózi menen birge islesken vrach hám medsestra qızlardı shaqırıp atırǵanlıǵın ayttı. Ol vrach biziń mektepte oqıǵan qız edi, tanır edim.

Ol waqıtta Náziyranıń ulı Tashkentte oqıwda, qızı da mektep pitkeriwge shamalasıp tur edi. Qızın óziniń ákesiniń úyinde qaldırıp, Náziyra kóp uzamay Orta Shıǵısqa jumısqa ketti.

Sońınan bizler ol mikrorayonnan kóship kettik.

Jaqında shet elge shıǵıw pasportın alıwǵa náwbette tursam, bir uzın boylı jigit kelip sálemlesti. Ol meniń onı tanımaǵanlıǵımdı kórip, ózin tanıstırdı. Ol Náziyranıń ulı Muratbek eken. Jaqında úyleniptı. Náziyra onıń toyına kelipti. Ele sol jaqta jumıs islep atırǵan eken.

Men birden Náziyranıń densawlıǵı tuwralı oyladım: álbette, basqa ortalıq, jaqsı tabıs hám ulı-qızınıń jaqsı támiyinlenip atırǵanlıǵı – awır kúnlerdiń tásiri óship, onıń densawlıǵı ornına túskenin shamalawǵa bolar edi.

Bayaǵı Náziyranıń Gúlayxan ekewiniń tábiyiy hám jasalma gúlleri Tórebaydıń qábiriniń ústinde qatar jatqanı haqqındaǵı áńgimesin esledim. Tábiyiy gúl, jasalma gúl – eki gúl qatar qoyıldı. Álbette, maǵan bul kórinisti súwretlep berip otırǵan Náziyra Tórebaydıń birinshi turmısı turmıs edi, ekinshi turmısı áytewir bir nárse edi, dep aytajaq edi. Biraq men bul kúnlerdegi Náziyraǵa isenbes edim. Sebebi onda sonsha ıqlası ayaqastı etilgen hayaldıń kókiregi sóylep tur edi. Haqıyqatında, meniń názerimde, Náziyranıń da, Gúlayxannıń da muhabbatı – bul tábiyiy muhabbat edi. Biraq olardıń jolında bul nasharlardıń muhabbatınıń qádirine jetetuǵın erkek ushıraspadı…

69

USÍNDAY BIR TÁǴDIR

Azadanıń qaytıs bolǵanın qońsı wálayatta jasaytuǵın sińlimnen esittim. Dárhal onı jaqsı biletuǵın Dilbarǵa qońıraw etsem, qayǵılı xabardı ol da tastıyıqladı. «Awa, sol jińishke awırıw – Jalǵastan juqsa kerek», – dedi ol.

Azada, Dilbar hám men bunnan kóp jıllar burın bir mákemede jumıs islegen edik. Azada meniń sińlimniń klasslası, al Dilbar Azadanıń dayısınıń balasınıń kelinshegi edi.

Universitettiń shet tiller fakultetin pitkerip, biziń mákemege jumısqa kelgen waqıtta Azada kúyewinen ajırasqan hám qolında úsh jasar qızı bar nashar edi. Orta boylı, aqbozlaqtan kelgen, tolıq deneli, qálegen adam menen jeńil til tabısıp kete beretuǵın ashıq kewilli, jigirma eki jasındaǵı gózzal boldı.

Azada qaladaǵı bardamlı xojalıqlardıń biriniń qızı edi. Sonlıqtan universitette de oqıw oǵan onshelli qıyın bolmaǵan. Hesh waqıtta tarıǵıp ya basqa qıyınshılıq kórmegen ol bul ómirde sheshilmeytuǵın problemalar bar degendi qıyalına da keltirmes edi. Otırıspanıń gúli, áńgime aytqanda tilinen pal tamadı – júrgen jeri bayram dep usınday adamlardı aytsa kerek.

Toqsanınshı jıllar – qáhátshilik, bizlerdiń bir nársege jetkersek, ekinshi nársege jetkere almay júrgen waqtımız. Al, Azadanıń ústinde kúnde bir kóylek jáne oǵan say sumkası hám ayaqkiyimi boladı.

Biraq júdá bir ólidúnyaǵa qızıǵatuǵın da nashar emes edi. Onıń aytıp bergen mına waqıyası yadımda.

Bir saparı Azada qızın bosanıp, tuwıw úyinde jatqanında, qolın juwıp atırǵanında barmaǵındaǵı altın júzigi suw menen jılıslap shıǵıp, rakovinanıń tesigine túsip ketedi. «Bul shillexanaǵa jáne kelgeymiz dep hár kim ırımǵa bir zatın taslap ketedi. Meniń altın júzigim usı jerde qalıp baratırǵanı, men bul jerge jáne kelemen, dedim», dedi ol.

Bizler onnan «júzigińe qıynalmadıń ba» dep soraǵanımızda, ol «hálegim, janıń saw bolsa júzik tabıladı» dep kúlip juwap berdi.

Hesh nársege artıqmash bas qatırıp otırmaytuǵın, qálegen problemanı shartshurt sheshetuǵın Azada, universitettegi oqıwına da júdá bir ıqlas qoymaǵan.

Mákemeniń bir-eki bet hújjetlerin anglichan tiline awdarıw kerek bolıp qalsa, Azada sıltaw tawıp jumısqa kelmey qalar edi. Biraq qashanǵı qashıp júredi, basqa birewdi tawıp awdartqan shıǵar, dep jumısqa kelse, sol qaǵazlar ele onı kútip turǵan boladı. Sonnan ol hújjetlerdi sumkasına salıp, bilim bergen universiteti tárepke qaray, «qaydasız, ustazlarım» dep jol aladı. Ol jerde tili maylı qız ózine anglichan tilin úyretken ustazlarına awdartıp alıp keledi.

70