G. Ibragimova Muhabbat qosigi
.pdfwaqıtqa shekem kempiriniń kózine túsip qalıwdan seskenip, júregin qoltıqlap sırtta júrgen ǵarrısı ishke kiredi. – Kempir-aw, shawqımıń jer jaradı da júredi. Aydaǵanıń eki eshki, ısqırǵanıń jer jaradı, bir bala menen bir kelin baǵıp atırǵanıń. Sen endi, kóp badabattı qoy, shawqım-súrendi jıyıstır. Bir sháynek ıssı kók shay isheyik, – dep dúmsheni otqa qoyıw menen boladı.
* * *
Balası armiyadan kelgennen baslap, garajdan «Zaporojec»ti shıǵartıp bolıp Zerxan kempir:
–Min mashınǵa, – dep ózi artqı orınlıqqa shalqayıp taslap ornalasıp aladı da,
–ayda, –dep buyrıq beretuǵın ádetti shıǵardı.
Sonnan qayerde quda-bóle bar, tanıs-bilis bar, boyjetken qızı barın esitken úyi bolsa qoymay aynaldı.
–Úylenetuǵın men emes, sen, úyli de, qatınlı da bolatuǵın óziń, men tek bir musılmanıraq birew bolsa deymen, –dep bul másele boyınsha kempir balasınıń jolın ashıp, gúlli azatlıq tuwın qolına uslatıp qoydı. Ómirinshe sawdegershilik penen óli dúnya jıynaǵan kempir: «Qay qálegeniń, tek ım qaqsań bolǵanı, dárhal sol shúykebastı úyde kóre ber», – dep balasın marapatlaydı.
Ońǵarbay burınları «bir kórgennen ashıq bolıp qaldım» degenlerdi mısqıllap kúletuǵın edi. Biraq Seregúlge dáslepki kórgeninde-aq ıshqı ketti. Bas salıp belinen qushaqlap, bawırına basıp, aymalap, betlerinen, kózlerinen súygisi keldi. Qıp-qızıl erinlerden posa alǵısı keldi.
Qızǵa kózlerin almay, awzınıń suwı qurıp, gúlli ózin umıtıp qarap otırǵanın, mástan anası sezdi de, apaq-shapaq bolıp amanlıq-esenlik sorasıp otırǵan bóle sińlisine gáptiń toqeterin ayttı da qoydı.
–Óyppey, apajan-ay, túyeden postın taslaǵanday dúrs ettire qalǵanıń nesiay, – dep bóle sińlisi dástúrxannıń shetinde otırǵan qızına jaltaqlay berdi.
Seregúl ornınan shapshıp turıwı menen bólmeden atlıǵıp sırtqa shıǵıp ketti. Ońǵarbayda da ún joq edi. Salısı suwǵa ketip, moynı salbırap, tómen qarawı
menen jer shuqlap otırdı.
–«Shıǵası qız shiyden tısqarı», degen, nashar bala túbinde jat jurtlıq. Biz bolmasaq, basqa birew aladı. Hár nárseniń óz waqtı bar, bolar istiń waqtında bolǵanı jaqsı. Oylanıp kórersizler, «zarımız bar da, zorımız joq», – usılay dep ornınan turǵanı menen keyin ala Zerxan kempir basqa úylerdi qoyıp, sol úyge qatnaǵısh bolıp aldı.
–Mektepti pitkergenim keshe, maǵan házir bay kerek emes, – dep Seregúl shapshıydı.
Dárwazanıń aldında quyashlamada otırǵan Zerxan kempir qız benen sóylesiwge ketken balasınıń hár saparı ǵarbızı qoltıǵınan túsip, ayaǵın sıltıp basıp, adımın sanap kiyatırǵanın kórip: – Hesh gáp, balam, «jan qıynamay janana qayda», degen, – dep keńkildep kúledi.
Jáne birdegi kempiriniń aytqan «tandırdı qızǵanda jap», degen, astında kóligiń bar, eki-úsh jorańdı izińe ert te, ol sharbayanı qıp ettirip al da qash. «Qızı bardıń nazı bar», dep, olar sheshesi ekewi nazlanıwǵa qaradı», – degen aqılı Ońǵarbayǵa oń tústi.
21
Seregúldi tap esiginiń aldında ǵana mashinaǵa súyrep saldı.
Qızın shıńǵırtıp esiginiń aldınan mashinaǵa salǵanı qulaǵına tiyse de, Seregúldiń sheshesi bul úyge dápinip kele qoymadı. «Sawdager kempirdiń basıp qoyǵanı kóp, bardamlı jer degen sonday-aq bolar, qızımnıń ishkeni aldında, ishpegeni artında boladı. Ana mástan qashanǵı belin tayanıp júrer deyseń. Bir kúni allataalaǵa kerek bolar. Jıyılǵan-terilgenniń bárine de qızım iyelik etip qaladı», dep oyladı anası.
Awısh, áwmek dep júrgen balasınıń is pitirip qaytqanına más bolıp qalǵan
Zerxan kempir, taza quda-qudaǵaylardıń razılıǵın alıp, awıl-jurtqa jeti kún dástúrxan jayıp, dańǵırlama toy berdi. Úydiń biyligi ózinde kempir basıwlı turǵan dúnya-mal menen shúberekke de, aqshaǵa da ishtarlıq etpedi.
Seregúl bul úyde enesiniń tım-tırıs jurip, bir maydanda arqası qozatuǵın ádetine de úyrenisti. Biraq, áke-sheshesiniń uyinde jep-iship úyrenip qalǵan, eminerkin ósken Seregúlge, kempirdiń nan-qanttı da, basqasın da baz-bayaǵı qulplı arshada tutqanı batar edi.
Seregúl bul tártipleri ózine unamaytuǵın shańaraqta torǵa túsken qoyanday tıpırshılaǵanı menen, «úyge ketip qalsam, Ońǵarbaydıń halı ne boladı?» – dep kúyewin ayaǵanlıqtan usı úyden kirip-shıǵıp júr.
Obalına ne kerek, «seniń bir ayda alatuǵın aylıǵıńdı men úyimde otırıp bir kúnde tabaman!» – dep enesi Ońǵarbaydıń aylıǵı menen jumısı bolmadı. Ońǵarbay urlıǵı bar adamday jaltaqlap júrip, kelinshegine bir kúni piste, bir kúni alma
ákeledi. Seregúl solardı kópshiginiń astına qoyıp, tań atqansha gúyzep shıǵadı. Jeriktiń ası tabılǵanına ekewi de más.
–Keshke qanday awqat tayarlayın, ene? – dep sorasa, kempiri: – Shay-suw menen-aq jata qalıńlar, – dep juwap beredi. Kúyewine «seni taslandınıń arasınan tawıp alıp edim» dep azap bermese boldı, Seregúlge basqa nárseniń keregi joq. Ishpedim, kiymedim demeydi, tek biyshara Ońǵarına jónsiz azap bermese eken.
Dáslep zorlıq etip, basımshılıq etip alıp kelgeni ushın jek kórip, jat kórip júrse de, enesi kúyewin bólmeniń ishinde toptay domalatıp tepkilegeninde dım ǵana ayaytuǵın edi.
Toy tarqaǵannan soń jetinshi kúni-aq kúyewiniń anasınıń judırıǵı menen tepkisiniń astına túskenin kórip, Seregúlde Ońǵarbayǵa nárestege bolǵanday bir sezim payda boldı. Sol kuni ol kúyewin bawırına basıp, basın sıypalap otırıp jubattı.
Bir kúni enesi joqta úyge kempirdiń uzaqlaw bir tuwısqan apası qıdırıp
keldi.
Ol bunıń hal-ahwalın soraǵanında, Seregúl etegi jasqa tolıp otırıp, bul úydegi tirishiliktiń «iyttiń kúnindey» ekenligin aytıp, jarılıp sala berdi.
–Biziń enem nege eki gápiniń birinde Ońǵarbayǵa seni taslandılardıń arasınan tawıp alıp edim, dep azap bere beredi?
–Bir ayaǵım górde, bir ayaǵım jerde, bul yalǵanshı dúnyada azı-kemli ómirim bar. Ómirimniń kóbi ketip, azı qalıp tur, ósek aytqan maǵan jaraspas. Onıń gúnası meniń moynıma jazılıp ketiwi múmkin.
Eneńniń sol gápi qızıqtırsa, ol uzaq gáp, qızım. Zerxan biysharanıń ókshesi qanamay, bul ómirde pisi qurıdı. Bolmasa erkektey ǵayratlı, qarıwlı da, dúnya tabıw bolsa da, jay saldırıw bolsa da, báriniń bası-qasında ózi bolıp, bir iyinnen
22
atqardı. Atań bolsa tek júrgen bir tiri jan demeseń. Mına dańǵırlama jaydı da, dárwazanı da qurdırǵan eneńniń miyneti ekeninen xabarıń bar shıǵar. Bos turǵan bólmelerine student te aldı, jas xojalıqlardı da kireyge otırǵızıp qoydı.
Bir qıdırıp kelgenimde eneń aytıp otır edi:
–Maǵan mańlayı ashılǵan adam menen irgeles bolıw nesip etpedi. Mına qońsı úyde kireyde otırǵan gúldey kelinshek eki kirttay balası menen qaldı. Bayı qamalıp ketti. Mańlayı ashılmaǵannıń boyında da birnemesi barǵa usaydı, kelinshek paqır soǵan dım ezilip otır, – dep.
Biraq men ózim ol kelinshektiń ózin de, qamalıp ketken erin de tanımaytuǵın edim. Ánekey, sonda seniń mına mástan kempiriń sol júkli kelinshekti óziniń úyinde tuwǵızıp alıp, soń onı tórkinine jibergen. Jaqsı sóz benen, qızıl tildi maylap, sılap-sıypap degendey, shıǵarıp salǵan, bunıńday islerge seniń kempiriń usta ǵoy. Kelinshektiń qolına mıń manat aqsha da uslatqan. Kelinshek quwana-quwana qayıl bolǵan. Mıń manat pul qolındaǵı shım-shırqaday eki balasına ákesi qaytqansha járdem boladı, dep oylaǵan. Qolımdaǵı ekewin kele qılsam da bolar, dep eneńe razı bolıp ótá ketken.
Balanıń atın Ońǵarbay qoyıp, hújjetlestirip atına ótkerip, Zerxan kempir más bolıp júrse, bir kúnleri ol kelinshek qamaqtan shıǵıp kelgen kúyewi menen
«balamızdı qaytıp ber, bergen mıń manat aqshańdı úsh esesine tóleyik», – dep kelipti. Jalınıptı. Jalbarınıptı.
Aqshaǵa mútáj basqa shıǵar da, biraq, seniń kempiriń emes ǵoy. Olardı esiginen bir adım ishke atlatpastan, iytti quwǵanday etip, tayaqlap quwıp salıptı.
–Seniń tuwǵan balań sen ketkennen soń bir háptege barmay shetnedi.
Qáleseń qoyımshılıqqa aparıp, ústine sheńgel kómilgen qábirin kórsetemen. Tek meniń shıǵındar bolǵanım qaldı. Qolımdaǵı asırap otırǵanım – ol da bir taslandı, biraq, onı detdomnan ákeldim, qolımda hújjetlerim bar. Esigime jáne oralar bolsańız, endigári ońdırmayman. Usı eskertkenim bolsın. Miliysa shaqırtıp, shıqqan túrmeńe qaytıp aparıp tıǵaman. Mennen jaqsılıq kútpeń endi, – degen gápti esitken eki biyshara moyınların ishine tartıp, «ózi qılǵan ókinbes», dep izlerine qaytqan. Menińshe, olar sol ketkennen basqa bul jaqlarǵa qaray aynalmaǵan bolsa kerek.
Mine, seniń ǵárip bayıńnıń tariyxı usınday. Biyshara otırsa da, tursa da basınan sartıldı tayaq ketpegennen soń boyı da sharǵa bolıp ósti. Usı úydiń otı menen kirip, kúli menen shıqqan tili-qulaǵı joq xızmetkeri boldı. Ya bala bolıp, ya jigit bolıp eńsesin kóterip, teńi-qurbısı menen oynap-kúlmedi. Ya ózi emin-erkin júre almadı, ya bul úyge jora-joldasların ertip kele almadı.
Óli dúnyaǵa kózi toymaytuǵın kempiriń qora-qora mal jıynadı. Usı bala qarshadayınan solardıń astın tazaladı, ot-jemin berdi, mal menen qosılıp ósti.
«Al-ha, balama mashın áperip qoyıppan» dep duyım jurtqa jar saladı. Garajdıń giltin óziniń beshpentiniń tós qaltasına tigip qoyıptı.
«Ólimnen uyat kúshli», qáyteseń, endigi jaǵında ońısıq kerek. Ayaǵıń awırlasıp, óziń de zordan júr ekenseń, kóp oylana berme. Ólimnen basqasınıń báriniń de ilajı bolar, – dep qonaq kempir ornınan qozǵaldı.
Seregúlde ún joq. Aqılı hayran. Bul esitkenlerim ońım ba, túsim be, dep oylanadı.
23
Sol kúni tańnıń aldında tolǵaǵı shıntlap, tuwıw úyine ketti. Ullı bolıp, ismin Baxıt qoydı.
Tuwıw uyinen kelgennen soń, aradan waqıttı ótkerip, bir kúni ózli-ózi qalǵanlarında, usı waqıtqa deyin ózin oylandırıp jurgen gáplerdi kúyewine aytıp edi:
–Maǵan onday ishinen shıqqan balasın mıń manatqa satıp ketetuǵın sheshe kerek emes, – dep jolbarıstay aqırıp, arıslanday ıńırandı. – Jaman bolsa da kózim kórip ósken anam usı, meni baqqan anam usı, – dedi.
Ulı úlkeye kele, balasın erkeletip otırıp, geyde Ońǵarbay: – Mine, mınaw biziń balamız. Usını kóziń qıyıp qalay taslap ketiw múmkin. Adam balasınıń qolınan qalay keledi onday jawızlıq, – dep aytıp saladı.
Balası júrip-oynap ketkennen soń bir kúni Seregúl:
–Ene, ekewimiz de úyde otırǵansha, men jumısqa shıqsam dep edim, – dep kempiriniń aldınan ótpekshi bolıp edi.
–Awa, bul qanshıqtıń jumısqa shıqqısı kelipti. Sen aytshı maǵan, jalańash pa ediń? Yaki ash pa ediń? Toyıp sekirip júrseń-aw. Jegeniń aldıńda, jemegeniń artıńda. Bozda oynaqlap júrseń. Seniń tek ǵana oynasıń kemis shıǵar, sirá. Jumısqa kettim dep oynas arttırıp, balamnıń kózine shóp salǵıń kelgen shıǵar. Balamdı áwmek kórip júrgeniń shıǵar. Kózimniń tirisinde seni oynaqlatpaspan, – dep sóylenip júrip Seregúldiń úyinen kiyip kelgen kiyimleriniń bárin jıynap, sırtqa alıp shıǵıp, atızdıń ortasına úyip, ústine maldıń astınan shıqqan samtıqlardı taslap, lampamay sewip ot qoydı.
Ot lap etip alısıp, janıp ketti.
Seregúldiń kózlerinen jası sorǵalap, shıńǵırıp shırlap jılap atırǵan balasın terbetiw menen boldı.
–Men jasawım kerek. Balam jetim qalmawı ushın jasawım kerek. Jańa el qatarına qosılıp, boyın tiklegen ómirlik joldasıma sadıq bolıp, maǵan degen onıń isenimin aqlaw ushın jasawım kerek, – der edi ol ózi-ózine tislenip otırıp.
Sırtta kiyimleri órtenip atır. Bul ot Seregúldiń áke menen shesheniń úyindegi erkin ómirin hám bul úydegi úmitleri menen arzıw-ármanların biykarlamaqshı bolǵanday bolıp lawlap janbaqta edi.
Kelinshek sol jalınǵa juwırıp barıp ózin urǵısı kelip turdı da, jáne únsiz besik terbetiw menen bola berdi.
«MENIŃ QÍZÍM ÁKESIN TAWÍP ALADÍ...»
Olar qońsı-qobalar menen onshelli qatnasa bermeytuǵın, ózleri menen ózleri jasaytuǵın xojalıq edi.
Xojeyini úlken jumıslardıń birinde isleydi, biykesi shıpaker edi. Jalǵız balası usı úyden dáslep mektepke, soń institutqa qatnadı.
Dańǵırlama úydiń gúlnaǵıshlı úlken dárwazasınıń esigi bolsa onsha kóp ashılıp-jabıla bermes edi.
Ul erjetip, úylenip, bul múnásibetke arnalıp ótkergen toyı da birjón, dábdebesiz bolıp ótti.
24
Shembi kúni túski ekilerge deyin ǵana bul kóshe toy ótkerilip atırǵan kóshege usap turdı. Saat on ekilerdiń waǵında kelinshek abısın-ajınları menen dárwazasınıń aldına shıǵıp, dástúr boyınsha kelinniń bet asharı boldı.
Soń kelin-kúyew qıp-qızıl gúller, ráńbáreń bantikler hám sharlar menen bezelgen «Chayka»ǵa otırıp, al, aǵayin-tuwǵanlarınıń jas óspirimleri bir topar mashinalardı toltırıp, kólikleriniń signalların qıyqıwlatıp kelin qıdırıspaǵına ketisti.
Saat túski ekilerdiń shamasında qıdırıspaqtan qaytıp kelgenlerdiń qıyqıwı, shawqım-súrenleri menen toy da tarqadı.
Sońǵı waqlardaǵı úyleniw toylarınıń biri. Toy baslandı hám juwmaqlandı.
Qay nárseniń de aqır-ayaǵında tamam boları turǵan gáp. Bul tábiyat zańı. Toy degenniń ózi ókpe-giynesiz bolmaydı.
«Zamandı sıltawlap, jalǵız ulına da shashqısı kelmedi-aw?! Ya usı waqqa deyin esigi bir ashılmasa? Eki adamnıń basın qurap bir miyman kútkenin kórmesek, esitpesek?! «Tapqan birewin, tappaǵan ekewin soyadı» degen usı shıǵar?!» – bul końsı-qobalardıń ósekleri.
«Betashardıń eki bet sálemnamasınıń bári de tek dayı tárepke arnalıp aytıldı. Dayılarınan basqa tuwısqanların kózge de ilmedi. Ya bizlerdi betasharshıǵa pul qıstırmaydı, dep kemsitkenime eken?» – Bazıbir narazı miymanlar usılay aytıstı.
Álbette, kópshilik jıynalǵan jer bolǵannan keyin hár bir miymannıń kewlinen shıǵıw da ańsat emes.
Al, kelinshek bolsa keshe ǵana mektep partasınan shıqqan on segiz jasar jaynap-ashılıp turǵan gúl edi.
Shilterli aq kóylekte bul bir ájayıp dúnya edi.
Mashinaǵa sekirip minip, sekirip túsip atırǵanların kórip, tamashalap turıp, «oyınǵa toymaǵan qaraǵım-áy, oramal tartıwǵa bunshelli nege asıqtıń eken?!» – dep janım ashıdı.
Bir kúnleri úyimizdiń aldındaǵı dárixanadan shıǵıp kiyatırǵan sol úylengen jigitti ushıratıp qaldım.
«Formalı, figurası moshnıy qız eken» – dep qaptalındaǵı jigitke maqullatıp aytqan gápin qulaǵım shalıp qaldı.
«Ástawpıralla, usı jurtlardı qoya ber, sirá, úyinde ay dese awzı, kún dese kózi bar, gúldey kelinshegi turıp, mına aqmaqtıń gápine qarasa?! Basqa baǵdıń gúliniń iyisiniń sın-sımbatı menen formasınıń buǵan ne hájeti boldı eken-ya?» – degen oy meni tınıshıma qoymadı.
Bul kúyew bolmıshtıń dárixananı aylanshıqlay bergeni azday, onıń ákesiniń de sol tárepke qaray júrip baratırǵanın tosattan kórip qalıp, erksiz izine erdim.
–Qaraǵım, jańaǵı qız qayaqta eken?
–Házir ǵana bir jumısları shıǵıp, sorap ketip edi, – aqsaqaldıń gápine dárixanada kóp waqlardan beri kassir bolıp islep kiyatırǵan kelinshek juwap berdi.
Ekewi ortalarında ulıwma sır bar adamlarday bolıp ájik-gújik bolıp sóylesip
atır.
Sonda men kassir kelinshektiń bul jerde atqarıp atırǵan rolin túsindim. Ol kindigi jıllıǵa tiygenine ele bir jıl da bolıp qoymaǵan jigitke «jeńgeshilik» rolin atqarıw edi.
25
Bul úyde ózi ne bolıp atır degen hayallarǵa tán qızıǵıwshılıq meni qońsımızdıń esigin qaǵıwǵa májbúrledi. Bárimiz jumıstamız, bala-shaǵa, qazantabaqtıń ǵalmaǵalı bar, qalalılar qońsı-qobanıń amanlıǵı menen onshelli qızıǵa bermeytuǵını haqıyqat. Bir záriw isimiz bolmasa, qońsınıń qapısın qaǵa bermeymiz.
Dárwazanı qońsı apaydıń ózi ashtı. Qolında kirttay ǵana qundaqlaǵan bóbek. Quwırshaqtay-aw ózi.
Adamǵa usaǵan jeri joq. Kóziniń de, awzınıń da ornında bir sızıq. Pısıldap dem alıp atır.
–Túpálem, kóz tiymesin. Apa, kempir bolıp atırsań ba? Meniń sirá xabarım joq edi. Qutlı bolsınǵa jaqsılap arnap kelemiz. Siz de mıqlap tayarlana beriń. Men tek jaysha amanlıǵıńızdı bileyin dep kelip edim.
Apayǵa «bawı berik bolsın» aytıp, nárestege jaqsı tileklerdi aytıp atırman.
Bóbektiń qız bala ekenligin esitip:
–Haw, onda kózdi ashıp jumǵansha kelinińizdey bir gózzal, sulıw gúl bolıp shıǵa keledi eken ǵoy, – degenim sol, qońsı apaydıń túri ózgerip, surlanıp qoyaberdi.
–Balama kelindi taslatıp atırman. Sud mınanı (náresteni ımladı) bir jasqa tolǵannan soń ayırıp beredi eken. Kelin súmelek. Súmelek, súmireyip ılbırapsılbırap júrgeni. Ol súmelektiń sirá isi ónbes.
Qońsı apay kelinine ılayıq kórip tawıp aytqan sózine más boldı ma, «súmelek, súmelek» dep qayta-qayta qaytaladı.
–Sudta ózim sóyleymen. Qatırıp turıp sóyleymen, – dep kókiregin mushladı apay. Balamdı bir jıldan soń «mine» degen (bas barmaǵın shoshaytıp) qızǵa úylendiremen. Ózi mına úydiń aldındaǵı dárixanada isleydi.
Usı gáplerdiń bárin esitip atırsa da, tım-tırıs ǵana óz minnetin atqarıp, dástúrxan jayıp, shay demlep aldımızǵa qoyıp, xızmet islep júrgen kelinshekke tańlanıw menen qarap otırdım.
Qońsı apaydıń tislenip, ashıw menen sóylep atırǵan waqtında mına pániy dúnyanıń ǵalmaǵalınan biyǵárez, biyǵam uyqılap atırǵan náreste oyanıp ketip, shırlap jıladı.
Onıń ákesi qundaqtaǵı bóbekti áste ǵana pármana bolıp qolına alıp, bawırına
bastı.
–Sen ele meni tawıp alasań ya?! Ele meniń qızım ákesin tawıp aladı, – dep jas áke áste ózinshe gúbirlener edi.
(Bir aqsham tósegimde «Master hám Margarita» romanın oqıp jatıp, kózim ilinip ketipti. Túsimde usı waqıyanı kórdim. Oyana sala onı qaǵazǵa túsirdim. Biraq, bul waqıyanıń Mixail Bulgakovtıń romanına qatnası ne – hesh túsine almadım...)
26
ǴARBÍZDÍŃ BIR TILIGI
Qıs kúnleriniń biri.
Átirapqa appaq qar appaq gilem bolıp tóselgen. Kóshege shıqsań aq ráń kózińdi qamastıradı. Adım atsań – ayaǵıńnıń astı ǵıshır-ǵıshır etip, bir yoshlı nama shertilip atırǵanǵa usaydı.
Dógerek-átirapıń, ján-jaǵıń, seni qorshap turǵan mına jaqtı dúnya tap-taza appaq qardan kórpe jamılıp turǵan bir máhálde úyge qaray qádem qoyǵıń kelmeydi. Ishkerileseń, dárhal úy-ruwzıgershiliktiń mashqalası seni orap aladı. Bul pániy dúnyanıń isi pitpeydi. Ǵalmaǵalı menen qıbır-qıbırı hesh bir túwesiler emes.
Esiktiń aldında taza hawada jap-jas kelinshek eki jasar shamasındaǵı qızı menen birin biri quwalasıp, qar atısıp oynap júr.
Jap-jas ǵana kelinshek.
Ózi ele oyın balasınday-aw! Qızı ekewi biri palapan, biri ana kepter yańlı! Jep-jeńil bolıp appaq qardıń ústinde ayaqları jerge tiymey ushıp júr. Birewin birewi uslap alıp, más bolısıp, shıqılıqlasıp kúlisedi. Biri ashılıp jaynap turǵan gúl bolsa, biri gúl quwalaǵan gúbelek.
Bul teńew, múmkin, ashıǵıw-ǵáriblerge jarasar. Biraq, ananıń balaǵa bolǵan muhabbatın súwretlewge hár qanday teńewler ázzilik etedi. Usınday daqıyqalarda mına keń dúnya ana menen balaǵa degen ullı sıylıq edi.
Olar bul kóshege jaqında keldi. Mına esiginiń awzında ekewi júrgen úydiń bólmeleriniń birinde kireyde turadı.
Kúyewi jumısta. Kelinshek qızı menen birge úyde qaladı. Qızı kóp awıra beredi. Emlewxanadan-emlewxana – bul paqırlardıń hesh bir kózlerin ashtırmay tasladı. Bul jas jubaylarǵa usı qızı, mına kishkene ǵana qara kózi awırmay jurse – sol ullı baxıt. Ekewi de qudaydıń qutlı kúni alla dep qızınıń tilegin tilep otırǵanı.
Qızı menen bánt bolıp ańlamaǵan bolar, kelinshektiń kózi bir waqta qońsı dárwazanıń aldında turǵan arbaǵa tusti. Qádimgi eshek arba.
Arısları eki bochkaǵa súyep qoyılǵan. Ser salıńqırap qarasa, arbanıń ishinde náhán-náhán, hár biri adamnıń qushaǵına zorǵa sıyatuǵın ǵarbızlar kórinedi. Japjasıl ǵana ǵarbızlar. Naǵıshları iyrek-iyrek, torlı ǵarbızlar.
Kelinshek jutınıp qoydı.
«Meniń qızıma birewin ápergende... Eń kishkenesi bolsa da boladı-aw...
Yaki bir tilik ǵana kesip jegizgende me... Meniń kishkene ǵana qızıma áwesek, ishteyi de ashılar edi, kewli de kóteriler edi me...» degen qıyallar payda boldı.
Bul qońsısı úlken, tabısı kóp, paydalı jumısta isleytuǵın bolıwı kerek. «Volga»lar menen «Jiguli»lerde qonaqlar tez-tez kelip turadı.
Bir ret qızın búgingidey taza hawada oynatıp jurgeninde, qońsısı:
– Siz uslamay-aq qoyıń. Mashinańızǵa balamnıń ózi-aq aparıp saladı. Bizden arzımas sawǵa dep bilersiz, – degen sózler menen qonaǵın shıǵarıp salıp atır eken.
Boyı bes qarıs keletuǵın, kózleri qısıq, bet-álpeti domalaq, jalpaqtan kelgen,
ákesiniń awzınan túsip qalǵanday usas balası ózinen eki ese shıǵatuǵın orawlı gilemdi dárwazadan kóterip shıǵıp, qonaqtıń mashinasına salıp atırǵanın kelinshek kórgen edi.
27
Búgin de bul uyde qonaq bolıwı kerek. Ǵarbızlar jatırǵan arbanıń arraǵıraǵında bir «Volga» tur. Kelinshek tasada tamsanıp, jutınıp arbaǵa qaray berdi. «Meni jeseń kel-há, kel» – dep turǵan ǵarbızlar kelinshektiń awzınıń suwın qurtıp, silekeyin aǵızdı. Jawtańlap tura bermey, dárhal ishke kirip ketkeninde boladı eken, endi ol ǵarbızlarǵa qızınıń da názeri tústi.
–Apa, ǵarbız. Anaǵan qara, ǵarbız ǵoy, ya?! Apa, ǵarbız jeymen. Ǵarbız jegim kelip tur. Birewin alayıq-tá? – dep qıńırlıq ete basladı.
«Iyesinen sorap kórsem, satpas pa eken?» – dep oylandı kelinshek. Úyde jetpis manat aqsha bar edi. «Qırq manatqa bolsa da, birewin satsa, alar edim. Qalǵan otız manat aqshanı eplep únemlep jumsawǵa háreket etip, bir ámeller edikdá». Sol waqıtları qońsısınıń úlken, dańǵırlama dárwazası ashılıp, ishten waǵırlasıp qońsısı menen qonaǵı shıqtı.
«Bizden arzımaǵan bir kishkene sawǵa. Balam mashinańızǵa ózi aparıp salar», – dep qısıq kózleri ábden jumılıp, qońsısı keńkildep kúldi. Qasında birese ákesine, birese qonaqqa jaltaqlap, orawlı náhán bir nárseni qushaqlap balası tur.
Kelinshek ańı ushıp, esin joytıp, qıyalında jalǵız ǵarbız boldı.
«Qızımnıń ǵarbız jegisi kelip tur. Usınnan bular ishke kirip ketse, qızım qıńırlıq etip, jáne awırıp qalar. Emlewxana degenińnen zıqqı boldıq ǵoy». Áne usı oylar kelinshekti qońsınıń úyine qaray jıljıttı.
–Ǵarbız sizlerdiki me? Birewin satpaysızlar ma? Eń kishkenesi bolsa da bolar edi. Tek qızım ushın-aw sorap atırman. Qızım awıra beredi. Úyde jetpis manat pul bar edi. Sonıń qırq manatın-aq bereyin. Eń kishkenesin-aq beriń. Qızım kórip qoyaǵoyıp edi. Aytqanımdı tıńlamay, qıńırlıq etip tur. Ne degen menen bala ǵoy?! Bizlerdiń tilegimiz, usı qızımızdıń awırmaǵanı. Tezirek táwir bolıp ketse edi. Bereket tabıń! –
Kelinshek ne aytıp, ne qoyǵanın da bilmeydi. Ol ózin gúlli umıttı. Esi ketip, gúbirlenip, jalınıp-jalbarınıp tur. Qızı etegin tartqıshlap qoyadı.
–Apa, ǵarbız. Ǵarbız jegim kelip tur.
Qońsı kisi qısıq kózlerin alartıp, surlanıp bir qarap edi, bul kózqaras kelinshektiń jeti júyresin tesip ótip ketti. Kelinshektiń qıyalına bul kózqaras «házir ishten qosawız mıltıǵımdı alıp shıǵıp, sen sıyaqlı kórgensizdi «pańq» etkizip atıp taslayman!» – degendey bolıp túyildi.
Kelinshek óziniń oyınan ózi shorshıp ketti. Qońsısı:
–Balam, qonaqtı óziń shıǵarıp sala ǵoy, – dedi de jekkórinishli kózqarasta kelinshekti ótpes pıshaq penen jáne bir ret tilkimlegendey qarap qoyıp, izine burılıp ishke súńgidi. Qonaq ta jıldam óz kóligine qaray adım attı. Qońsınıń balası qushaqlap turǵan orawlı zattan boyı kórinbey, kelinshek tárepke basın burıp,
«toqtay tur» – degendey ım qaqtı.
Gúrildep qonaqtıń mashinası ornınan qozǵalıwı máttal, jigit tez adım atıp, kelinshektiń qasına keldi.
–Bar, juwır. Ákel sol qırq manatıńdı, – dedi.
Kelinshek qızın jetelewi menen quwanıshı qoynına sıymay, júregi sháwkildep, kireyde turatuǵın úyiniń esigine ayaǵı jerge tiymey-aq jetip keldi.
Ishke kirip te qolları qaltırap, aqshasın qoyǵan jerinen taba almay atır. Ana túyinshikti bir uslaydı, mına túyinshikti bir aqtaradı.
28
Qızın esiktiń awzında qaldırıp, sırtqa shıqsa, arba burınǵı ornınan biraz izge qaray keyinirekke súyrelgen. Ishinde ǵarbızlar da kórinbeydi. Tek ǵana bir gónetoz gúlli kórpe jatır.
Jaqınlańqırap kelip edi, kórpe qıymıldap, bir sheti kóterilip, qońsısınıń balasınıń bası shıqtı.
–Tez kel. Sheshinip tez kórpege kir. Kiyimlerińniń hámmesin shesh.
Sońınan ǵarbızdıń kishkenesi emes, al, eń úlkeni seniki boladı. Bol, bol. Suwıq arbanıń ishinde tońıp kettim. Janıma kelip tez jılıt meni, – dep óziniń tapqırlıǵına más bolıp wahahalap kúldi.
Kelinshek birew basına bir awır zat penen qattı urıp jibergendey miyi aynalıp ketti, ayaǵınıń astında jer qozǵalıp ketkendey boldı. Ayaq-qolı láń. Qulaǵı gereń. Tili lal…
Mına jańa ǵana hámme jer aǵarıp, qar menen kún shaǵılısıp kózdi qamastırıp turǵan appaq ǵana dúnya tas qarańǵı bolıp, kóziniń aldı buldırap ketti.
Aldında ırjıyıp qarap turǵan jas óspirimniń bet-álpetine ashıw menen bir shappat túsirgisi kelip, qolın joqarı kóterdi de, jáne «jamannan qash» degen, dedi me, qolın tómenge aldı.
Kelinshek izine ǵırra burılıp, «apa»lap shaqırıp turǵan qızı tárepke qaray, kóziniń jası betin juwıp, aqshasın qolına qısımlawı menen juwırdı.
«Qızım, tek sen qapa bolma. Ákeń jumıstan kelgennen soń bazarma-bazar sol ǵarbız degenińdi izlep kór, dermiz. Aqshamızǵa tabılar, áytewir? Tek bolǵanı qudayım, sen awırıp qalmaǵaysań. Hesh awırmaǵaysań. Shapqılap, qatarlarıń menen quwalasıp, oynap ketkeyseń», – kelinshek usılay gúbirleniwi menen ózine qaray talpınıp turǵan qızın qushaqlap, bawırına basıw menen boldı.
1992
ETIK SAWDASÍ
Gewgim túsip, átirap qarańǵılasa basladı.
Bizler mingen «Moskvich» ele zımırap kiyatır. Qalanıń sırtına da shıǵıp kettik.
–Amangúl, baratuǵın jerimiz sonshelli uzaq pa edi? Apam endi maǵan urısatuǵın boldı-aw. Jaqtı barında jıldam qayt, dep tapsırıp jiberip edi. Endi, úyge óziń aparıp taslaysań, – dep qasımdaǵı qızdıń janın alıp otırman.
–Hawlıqpay, arqayın otır ber. Jaqınlap qaldıq. Kún qısqarıp, tez qarańǵı túskeni menen waqıt ele erte. Úyińe ózim ǵana kirgizip salıp, sheshemniń qolına mıqlap tapsıraman. – Amangúl meni aldastırıp jubatqanı menen turmay, hesh jerde hesh nárse joq, taqır jerden qoyan tapqanday ózinen-ózi más bolıp sılqıldap kúle berdi. Men sonda da kewlime gúptikey alıp, gúmanlanıwdı bilmeppen.
Aqkókirekligim be, ańqawlıǵım ba? Qáydem? Jurttıń qızları bolsa, pısıq ǵana bále eken. Men ne bilippen?!
Gúz kelip, kún suwıta baslaǵan waqıt edi. Kún suwıtqalı – meniń basımda bir uwayım. Qısta ayaǵıma kiyer etigim joq. Bıltır da taza etik alıwǵa puldıń reti bolmay, góne-kóksini maylap, jamap, sılap-sıypap ne-ne azap penen qıstı ótkerip
29
edim. Bıyıl ol etik penen joldas bolıp, alısqa barıwdı úmit etiwdiń paydası joq. Ayaqqa iler jeri qalmadı.
Emlewxanada ózim menen birge isleytuǵın suwqıldaq mına Amangúl:
–Sen hesh oylanba. Saǵan ózim etik tawıp beremen. Etik bolǵanda da anawmınaw emes, al amerikanskiy etik kiygizemen, – dep kórgen jerde eki sóziniń birinde wáde berer edi.
Sol kúni apam ekewimiz tuslikke qoyıw qara shay demlep, dástúrxan jayıp, jańa dize búgip otırıp atırǵanımızda, birden telefon shıńǵırlap qaldı. Usı mına
Amangul:
–Etikli bolaman deseń, tez jet. Bolmasa bos qalasań, – dep sayrap tur.
Kóp waqlardan beri túyip qoyǵan 400 manat pulımdı shıjlan qaltama salıp, jıldam ǵana úyden shıǵıw menen boldım.
«Etik mına úyde tur edi, ana úyge kóriwge berip jibere qoyıptı» menen
úshinshi úyge xabarlasatuǵın bolıp júrgende dógerek te qarańǵılasa basladı.
–Mine, jetip keldik. Sen otıra ber. Ózim xabarlasıp shıǵayın, – dep
Amangúl mashınnan sekirip tústi de, qarańǵıǵa sińip ketti.
–Sirá qala ishi emes ǵoy bul jerler? Mańlayım ashılsın, qayerler boldı eken, qaylarǵa keldim eken? – dep oylanıp otırman.
Ruldegi jigit te signaldıń dawısın kem-kemnen sozıńqırap basıp qoyadı. Ísqırıp otırıp artına burılıp, meniń betime úńile beredi.
Bir waqları náhán lampochka jarq etip janıp, qap-qarańǵı dógerek jaqtılanıp ketti. Esik shıyqıldap ashılıp, waǵır-waǵır bola qaldı.
Iri gewdeli, bir neshe semiz apaylar maǵan shiredey jabısıp, «qaraǵımlap», «shıraǵımlap» mashinadan tartqıshlap túsirip aldı.
–Kelgen jeriń oń bolsın. Oramalıń qutlı bolsın. Baxıtlı bol, – dep jabırlasıp
atır.
Basıma jawılǵan oramaldı julıp alıp tasladım.
–Men oramal tartpayman. Maǵan sizlerdiń oramalıńız kerek emes! Úyime, meni ózimniń úyime aparıp taslańlar! Apam endi maǵan urısatuǵın boldı-aw. «Kóp eglenbe» dep edi. Jolǵa qarap otırǵan da shıǵar meniń ǵárip anam, – dep jılayman.
Tabanımdı tirep, esikten ishke atlamawǵa háreket etip atırman. Dawısım qarlıqqansha qıshqıraman. Sonda da kóptiń ǵawırlısı basım. Birewi birewinen qorqınıshlı, túrleri ájeptáwir, toparlasqan kóp jigit. Ayaq-qolım qaltırap, dińkem qalmaǵanday...
«Meni bulardıń qaysısına qosajaq eken?» – dep ezilemen.
–Apa, apa, apajanım, – zarlanıp atırman, jılap atırman.
Mańlayımdı esiktiń tabaldırıǵına kúsh penen zorlap tiygizdi de, ishke súyredi. Tabanım jerge tiymey atır.
Men jalǵızban. Olar kópshilik. Olarǵa qızıq kerek.
Bólmeniń ortasına álleqashan-aq dástúrxan da jayılıp taslanǵan.
Yadıma túste demlengen qoyıw qara shaydı apam ekewimiz birge qatarlasıp ishiw de buyırmaǵanı túsip, «anajanlap» jılayman.
Kóz jaslarım sel-sel, tıyılar emes.
Súyrewi menen bir qaptalǵa aparıp otırǵızdı.
30