Muratbay Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları

—Látte ekenseń! — dedim de, aldı-artıma qaramay juwırıp kettim. Sonnan keyin onıń menen qaytıp sóylespedim. Bilgiń kelse aytıp qoyayın. Kúyewimnen burın birinshi posa alǵan sol jigit edi. Men onı janımnıń ishinde kórer edim. Oǵan tánimdi baǵıshlawǵa tayar edim. Onıń batıllıǵı jetpedi. Putına qaraǵan erkek ekenin

ańlap jettim de, kewlimdegi súyiwshilik sezimlerimdi shilpárshe qıldım. Qıyın boldı, biraq shıdadım.

—Sen ne sonda, tánińdi dus kelgen jerde baǵısh ete bereseń be?

—Hámmege emes-tá!

—Sonda da, ishley qıylanbaysań ba? Erteń kelinshek

bolıp, shımıldıqqa kirseń...

—w-áy! Starıy obıchay bári? Men orıs klassta oqıǵanman. Úyde de, mektepte de evropasha tárbiyalandım. Óz deneme ózim xojeyinmen! Nege onı birewlerdiń buyrıǵına boysındırar ekenmen!

—Qullası, kúyewińe hayal bolıp bardıń ba?

—Tı chto?! Ayttım-ǵo, ol jigittiń batıllıǵı jet-

pegenin. Meniń ákem úlken hámeldar edi, ózi teńles hámeldardıń balasına bermekshi boldı. Maǵan k chertu onıń hámeli! Balası «ne rıba ne myaso». Eki hámeldar ortalarında «jorǵa» júriwin qáledi. Al, men «dorba»

júriwin tańladım. Klassta birge oqıǵan jetim balaǵa ketip qaldım. Meni úsh jılǵa deyin esikten qaratpay qoydı. Máyli, qaratpasa qaratpasın. Basımda jayım, qoynımda bayım bar. Za to, ekewimiz teń huquqlımız

— kim erte kelse sol awqattı asıp jibere beredi. Kimniń qolı bosasa sol bala jubatadı. Mınaw erkektiń jumı-

sı, mınaw hayaldıń jumısı demeymiz. Teńbiz. Teńdey kiyinemiz. Ol shalbar kiyedi, men-ám shalbar kiyemen. Ol mujskoy kóylek kiyedi, men-ám mujskoy kóylek kiyemen. Ol malaqay kiyedi, men de!

—Keshte ne? — dedim kúlip.

—Nu gad? — Gulya qulaǵıma sızǵıshtıń qırı menen urıp

jiberdi. — Seni juwas desem juwastan...

—Bileseń be, Gulya, men usı kúnde ózimdi kimge usatıp júrmen?

—Kimge?

61

—Arqasınan xod berip, saxnada oynatıp jiberetuǵın quwırshaqqa usayman.

—A-ha-ha!

Gulya shaqalaqlap kúlip jiberdi.

—Tappaytuǵın gápiń joq! Muǵallimseń-dá! Bileseń be, men ne ushın sizlerdiń tezirek kewil tabısqanıńızdı qáleymen. Sizler ekewińiz meniń kóz aldımda «Aq quw» baletindegi jigit hám qızǵa usaysız! Sizler ideyalnaya para! Nigardıń sulıwlıǵı hám názikligi, siziń mádeniyatıńız, bilimińiz júzikke qas qondırǵanday. Qosılmay ketseńiz ekewińizge de obal boladı.

Gulya bul gáplerdi sonday berilip ayttı, onıń júz háreketleri ekranda gózzalıqtı táriyiplewge til jetkere almay atırǵan aktrisaǵa usar edi.

—Raxmet! Háreket qılaman!

—Davay! Shevelis!

Ol mennen sızıp bolınǵan dápterdi qabıl alar eken, iynime ǵamxorshılıq keyipte shappatlap qoydı. Onıń usı búgingi bergen «xodı» meni jáne de ilxamlandırdı. Boldı! Endi kóp tartınshaqlıqtı jıynastıraman. Onıń

úlbiregen ǵumshaday láblerinen tákirar-tákirar posa alaman. Meniń bul posam onıń tamır-tamırlarınan ótip, júregine jetip barsın. Nigar basqaǵa yar bolıwǵa tiyisli emes.

Men erteńgi ushırasıwımdı kóz aldıma keltirip, shiyrin qıyallar menen uyqıǵa kettim.

9

Gúlshira menen Gulyanıń náwbetshiligi arasında Aysara degen úlken hayal turar edi. Ol emlewxanada hesh kim menen ájik-gújik bolıp sóylespeydi. Onıń aldında hámme — nawqas! Bolǵanı, basqa hesh kim emes.

—Palatańızdı tazalap otırıń!

—«Tixiy chas»ta kirip shıǵa bermeń!

—Boldı endi, jatıń! Otboy boldı.

Bul onıń hámmege aytatuǵın, geyde koridorda ózinen

ózi-aq tákirarlay beretuǵın sózleri. Ol turǵan kúni biz Nigar ekewimiz arqayın kirip shıǵamız. Gúlshira qusap

62

àńlımaydı. Gulya qusap izimizden bas barmaǵın sháltiytip

«zor» dep qalmaydı. Onı tek men sezemen. Nigardıń sezip qalmawın tileymen ishley. Sezip qalsa, bul oǵan jáne bir tosıq boladı. Uyalıp jaltaq bolıp qalıwı múmkin.

Búgin emlewxanada jatırǵanıma jigirma úsh kún boldı. Usı arada biz Nigar menen bes-altı márte kewilli demlerimizdi keshte baǵ ishinde ótkerdik. Lekin, ol hár saparı tezirek ishke ketiwge asıǵar, biziń bul pinhamı ushırasıwlarımızdı qasındaǵı hayallar yaki doktorlar bilip qalıwınan tartınıp, ózin qıl ústinde júrgendey

sezer edi. Onıń albırawshılıǵı maǵan da tásir eter, onıń kewlindegi húreydi joǵaltıwǵa qansha urınsam da, sátine túse bermes edi.

—Nigar, qosıq aytıp ber! — deymen áste iynine qolımdı salıp. Ol qolımdı tómen ısırıp qoyadı.

—Uyalaman.

—Kimnen?

—Tóbede ay sıǵalap tur.

—Onıń birewge aytıp beretuǵın dosları joq ǵoy!

—Quyashqa aytıp berse ne qılasań?

—Quwanaman. Bizlerdi Ay menen Quyash qutlıqladı dep

maqtanaman.

—Kimge?

—Saǵan!

—Men hámmege shıǵar dep qorqıp kettim-ǵo.

Soń ekewimizdiń de gáplerimiz tawsılıp qaladı. Áste júzimdi onıń júzine jaqınlataman. Demim oǵan urıladı. Lábler jaqınlasadı. Nigar tiyer-tiymes bolıp turǵan erinlerimizdiń arasına názik tórt sawsaǵın tutıp qaladı.

—Qolıńdı al!

—i-im!

—Nege?

—Uyalaman.

—Kimnen?

—Daraqlardan.

—Daraqlardıń kózi joq ǵoy!

—Olar bar denesi menen kórip turıptı.

—Men daraqlardan uyalmayman.

Ol áste-aqırın iynimnen iytergishleydi:

63

—Birew kórip qoyadı.

—Onda qosıq aytıp ber.

—Túngi dawıs uzaqqa ketedi, uyat boladı.

—Qulaǵıma ayt.

—Qosıqtı qulaǵıń menen esiteseń be?

—Qulaǵım menen esitemen, júregim menen qabıllayman.

—Aytpaqshı, on úshinshi palatadaǵı ana kúngi apaylar

erteń toǵızdan keyin kelip qosıq aytıp ber dep atır. Sen barma, yaqshı ma?

—Nege?

—Uyalaman.

—Dálizde turıp tıńlasam-she?

—Bári bir. Seniń dálizde barıńdı bilsem de ayta

almay qalaman.

—Onda házir aytıp ber.

—Qaysı qosıqtı?

—«Kewlimde barsań».

—Onı neshe márte esiteseń?

—Qansha márte aytsań, sonsha márte tıńlay beremen.

Kewlińe barıp ornap qalǵanımsha tıńlay beremen.

—Keyin-she?

—Keyin sen pútkilley meniki bolasań!

Ol áste qosıqtı basladı. Onıń qońırawday sıńǵırla-

ǵan jaǵımlı hawazın pútkil denem qulaq bolıp tıńladım.

Onı jazǵan shayır ekewimizdi usı qaraman astında kemkem bir denege aylanıp baratırǵanımızdı kórip hám sezip turıp jazǵanday edi, kewlime. Nigar sońǵı kupletti jáne bir mártebe tákirarladı.

Ashıq ekenińdi járiya etip.

Bildire berme sen-aw, kewlimde barsań.

Usı eki qatardı qayta tákirarlar eken ol, ózi sezbegen halda kóksime basın qoydı. Jup-juqa denesinen maǵan jıllılıq ótti. Onı qushtarlıq penen bawırıma bastım...

Sol kúni sárshembi kúni edi. Sátli kún edi sol kún. Tań aldında nóserlep quyǵan jawın tús waqtındaǵı gúzdiń ashıq quyashı menen tez kewip ketken, tek hár jer-hár jerdegi shuqanaqlarda ǵana sap-sarı shalshıq suwlar qalǵan edi. Jawınnan keyingi kesh oǵada sulıw edi. Ay dóńgelenip

64

tolısıwǵa az ǵana qalǵan. Aspanda tarıday jayılǵan juldızlar tún qoynına ózgeshe sán berip turar edi.

—Seniń juldızıń qaysı? — dedim Nigardıń názerin diń aspanǵa qaratıp. Bahanada onıń búlkildep turǵan jupjuqa tamaǵına murnımdı basıp iyiskeledim.

—Qoysa, qıtıǵım keledi, — dep kúlip moynın qıstı.

—Seniń juldızıń qaysı?

—Eń jaqtılısı! Seniki-she?

—Sol eń jaqtılı juldızdıń qasındaǵısı.

—Juldızlar nege aǵıp túsedi? — dedi ol maǵan.

—Aǵıp túspeydi. Mákan ózgertedi.

—Nege?

—Qızlar da mákan ózgertedi ǵoy?

—Sonda ne, juldızlardı da uzata ma?

—Yaq, onı ózindey bir juldız alıp qashadı.

Ekewimiz de yaddan toqıǵan sawal-juwaplarımızdıń jal-

ǵan ekenin biler edik, lekin, bul sózler júrek tórimizden

ózgeshe bir leb penen, kewilli entigiw menen shıǵar edi, hám janǵa málhám, kewilge lázzet baǵıshlar edi bul sózler.

—Lekin, ol birew bolıp aǵadı-ǵo, — dedi Nigar sawalın dawam etip.

—Olar juplasqan waqıtta ekewi bir juldızday bolıp qaladı. — Mine, bizlerdey bolıp.

Men onı qaytadan bawırıma tarttım. Ol shep qolı menen áste kókiregimdi tostı, oń qolınıń suq barmaǵın lábine jete jazlap qalǵan ernime kese qoydı.

—Ruqsat jo-oq! — dedi soń sıbırlanıp.

—Nigar?

—Him.

—Keleshekte kim bolǵıń keledi? — Usı sawaldı bere-

rin berdim de; «seni urıp óltiretuǵın adam joq» dep

ózime-ózim keyidim. Aqırı, bul álle kimge beriletuǵın jol-jónekey sawal ǵoy! Bul bolmaǵır, biymáni gáp házir

ǵana qawıshıp turǵan láblerdi pútkilley ajıratıp jiber-

mese edi? Yaq, Nigardıń kewline bunday sumlıqlar kelmegen eken.

— Kim bolıwımdı qáleyseń? — dedi nazlı kúlip.

Quwanıshtan kewlim tasıp ketti.

—Sen hesh kim bolma! — dedim iynine qolımdı salıp.

—Sen tek Nigar bol! Men súygen Nigar bol!

—Qolıńızdı alıń! — dedi ol áste.

—Nege?

—Keteyik. Aysara apa sezip qalsa palataǵa barıp baqı-

rıwdan qaytpaydı. Apaylardan qolaysız bolıp qalaman.

Sonıń arasınsha emlewxananıń kún batıs múyeshinde eki aq xalat kórindi. Biz qaytadan qaraman terektiń tasasına tıǵılıp bir adamǵa aylanıp qaldıq.

—Kórinbey me? — dedi Aysara apa.

—Yaq, — dedi sanitarka. — Qız bala buyaqqa shıqpay-

dı-aw, qorqadı-ǵo.

—Qasında qorıqpaytuǵın júwermegi boladı-dá!

Sol «baxıtlı júwermek» men edim.

Olar izine aylandı.

—Endi qashan? — dedim Nigardıń júp-jumsaq sawsaq-

ların alaqanıma qısımlap.

Ol «soshan» dedi de, qolın áste tartıp alıp ishke juwırıp ketti.

Men bul baxıtlı demlerden entigip, sırtta biraz júrdim de palataǵa kewilli kirip keldim.

—He, jigitler bul ne jatıs? Shaxmat oynamaymız ba?

Aman tas tóbesinen shanshılıp qaradı.

—Shaxmat! Siz shaxmat bilesiz be?

Onıń tańlaǵanınsha bar edi. Olar kóbinese túski dem alıs waqtında qapını qattı jawıp alıp shaxmatqa kirisedi. Soqta oynawǵa qorqadı.

—Ferzamdi qaytıp ber, bilmey qaldım.

—Yaq, qaytıp bermeymen.

—Girleyjaqsań ba?

—Bári bir qaytıp bermeymen.

Palatalas shaxmatshılar bir-biri menen kegirdekke suw búrkisip atadı. Men bolsa olarǵa dıqqat awdarmastan, óz qıyalım menen sırlasıp jata beremen. Meni shaxmatqa qızıǵadı dep olar ulıwma oylamas edi.

—Siz betke aparayın ba? — dedi Aman tumbochkadan shaxmat qutısın alıp.

—Yaq, men sizler betke baraman.

66

Oraqbay ekewi dárhál tumbochkanı ortaǵa qoyıp, shaxmattı dize basladı. Men penjegimdi káttiń basına ildirip, Oraqbaydıń qasına —Amanǵa qarsı qaray otırdım.

—Aq penen oynaysań ba, qara menen be?

—Grossmeystrge qaysı tas bolıwınıń parqı joq.

—Oy-bu-u!—dep Oraqbay shalqasına taslap kúldi de,

qaytadan tiklenip otırdı. — wsterek!

—Sen balada búgin yosh bar-ǵo! — dep kúni menen kóz astınan únsiz baqlap jatırǵan Jiyenǵaliy de ornınan

tikeydi. — Nabada, kúyew bala bolıp kelgeniń joq pa?

Ol Nigar menen keshte bir zaman pinhamı ushırasıp qaytatuǵınımızdı sezer edi. Qız benen awıllas bolǵanı ushın sonı shama qılıp atırǵan edi. Men esitpegensip, dizilgen taxtanıń qara taslı tárepin ózime burdım.

—Júr, Aman!

Aman birinshi júris qıldı. Soń men. Keyin Aman.

Dáslepki júrisler jol ashılıw ushın tez-tez ótti. Soń oylanıp kóshetuǵın xodlarǵa náwbet keldi. Lekin, men oylanbadım. Bunday partiyalarǵa kóp oylanıp otırmas edim. Sebebin keyin aytaman.

Úsh minutta Aman táslim boldı.

—Qaytadan oynayıq, men seniń usılıńdı bilmey qaldım, — dedi ol qolları dirildep.

—Match — revansh keyin boladı.

—Men oynap kóreyin.

Amannıń ornına Oraqbay ótti. Ol úsh júriste «detskiy mat» boldı.

— Yaq, bul esap emes, — dedi ol shıja-pıja bolıp.

—Men abaylamay qaldım.

—Shaxmatta «abaylamay qaldım» degen gáp bolmaydı.

—Bul krovatlar aralıq oyın-ǵo, bunda bola beredi.

—Áy ballar, utılǵannıń gápi qursın, bılay turıń,

—dep olar ekewin de shetke súrip, ornına Jiyenǵaliy otırdı.

—Qáne, márt bolsań meniń menen oyna, palapanlardı utqanıńa mardıymay.

Aq tas penen birinshi xod basladım. Úsh-tórt xodtan keyin ferzamdı aldırdım. Jiyenǵaliydiń anıq isenimi

payda boldı.

67

— Áne ballar, usınday qılıp oynaw kerek, — dep qoydı awzınıń suwı qurıp eńsemizden úńilip turǵan Oraqbay menen Amanǵa.

— Sizlerdey bolǵansha bizler de úyrenemiz.

Kútilmegende men xújimge óttim. Xújim ústine xújim.

Jiyenǵaliydiń eki qasınıń arası úyrilip, derlik qosılıp qaldı.

— Úńile berme! — dedi Oraqbaydıń iyninen túyip. Jiyenǵaliy izbe-iz baslanǵan xújimnen shaxın arasha-

lap ala almas edi. Bir múyeshte qalǵan ferzası járdemge jetip kele almadı. Oǵan náwbet te jetpedi.

—Shax!

—Shax!

—Shax!

—Mat!

Men qollarımdı uwqalap, mardıyıp ornımnan turdım.

— Endi grossmeyster dem aladı!

Bul Jiyenǵaliyge batıp ketti. Ornına bardı da, eki dizesin bawırına tartıp, jatıp aldı.

—Grossmeyster revansh oynamay ma? — dedi Aman házilime házil menen.

—Yaq. Revansh basqa sháhárde ótedi.

—Kelisti-ir!

Sonsha kúnnen beri bir palatada jasasaq ta bir búklemi ishinde júrgen men tımsırıq, student waqtımda shaxmat boyınsha qatarına eki jıl qala chempionı bolǵanımdı bul rette de bildirmey, sır búgip qaldım.

10

Azan menen emlewxanada ǵalawıtlı xabar taradı. Áset doktor jayın satıp, bir aqshamda kóship ketipti. Hámme

bir kisidey qıylandı. Emlewxana xızmetkerlerinen beter, biytaplar.

—Endi ne qılamız, emimiz shala qaldı-ǵo!

—Biziń rayonnıń mańlayına ózi jaqsı doktor sıy-

maydı.

— Shuqlap qoymasa kóshpey neǵıladı?!

68

—Yaǵa-aw, hesh kim shuqlaǵan joq, Sajida qatınnıń qılǵan isi bul!

—«Atası basqa menen ań awlama, atar da janına baylar» degen usı. Ózimizdiń usı dógerekte nashar qurıp qalıp pa eken, bul sorlıǵa.

Qullası, hár kim bir gápti qosıp, birese Áset doktordı aspanǵa shıǵardı, birese aqılı kem láwetek qıldı, qáytkende de hámme ish-ishinen qıylanǵan edi.

—Bizler ne qılamız? — dedi Oraqbayǵa qara uwayım túsip. — Qashan shıǵatuǵınıńızdı ózim aytaman dep edi.

—Háy, sizlerdiń kesel túwe báleńiz de joq, — dedi Ji-

yenǵaliy Aman ekewine. — Emlewxananıń koyka planın toltırıw ushın jatırsız sizler.

— Erteń ornına basqa doktor kelsin, «shıǵarsań shıǵar, shıǵarmasań qashıp ketemen» deymen. Balniysanıń mına látteleri kem shıqpasın dese, ózinen-ózi shıǵaradı. — Bul Amannıń keskirt juwabı edi Jiyenǵaliyǵa.

Soń nege «orıs» atalǵanı haqqında hár qaysısımız bilgenimizdi ayttıq. Meniń esitiwimshe onıń ákesi Nurjan orıs inqilabtıń waqtında Reseyde mardikarda eken. On segiz jasar jas óspirim, aq patsha qulaǵannan keyin elge qaytıwǵa jol kireyi bolmay, soyaqta qalıp ketedi. Jigirma bes jaslarǵa shıqqanda Ekaterina degen bir orıs qızǵa úylenedi. Soń Allayar Dosnazarov direktor bolǵan qulp zavodında isleydi. Allayar qamalǵannan keyin kimdur: «Sen-ám qaraqalpaq emesseń be, basıńnıń ǵamın et, búgin-erteń seni de alıp ketiwi múmkin» degennen keyin hayalı menen bir qızın ertip awılǵa qaytadı. Kelse ata-enesi qaytıs bolıp ketken. Úyine qulıp urıp qoyǵan eken. Ol qulıptı suwırıp ashadı. Onnan-bunnan qurastırıp stol soǵadı, túbiretki soǵadı. Bunnan xabar tapqan ákesiniń aǵayinleri kelse bul bilektey qızıl

góshti pıshaq penen tuwrap, shanıshqı menen shapshıp jep otırǵanın kóredi de, «qoy, bul orıs bolıp ketken eken» dep turıp ketedi. Sol sol eken, hesh kim bunıń esigin ashpaydı. Ózi de úyrengen ádetine bola, orıssha turmıs keshire beredi. Tuwılǵan balalarına da orıssha tárbiya beredi. Mine, bar bolǵan haqıyqatlıq usı. Lekin,

Áset doktor orıs bolsın, orman bolsın hám sawatlı, hám

69

házilkesh vrach edi. Onıń aldına barǵan kisi qay jeri awırǵanın umıtıp keter edi.

Palataǵa pol juwatuǵın sanitarka keldi. Onıń da kewil xoshı joq edi. Shelegin bir qoyıp ketti, pol juwǵısh aǵashın bir ákeldi, soń állenemirde bárha topıraqqa bıl-

ǵay berip qap-qara bolǵan látte shúberegin ákeldi.

Kúnde annan-mınnan pol juwǵısh aǵashın bir tiygizip ketetuǵın hayal búgin negedur arqayın edi. Arqayınlıǵı sol, Áset doktor haqqında álle nárseler aytqısı kelip turdı. Tek áńgime qaptıń awzın ashıp jibergendey bahana kerek edi oǵan.

—Jeńge, Áset aǵa kóship ketken dey me? — dedi Jiyen-

ǵaliy ańqawsırap.

—Esitpedińiz be?!

—Qaydan esitemiz, palatadan shıqpasaq, kesel adambız...

—Hayal Amannıń jalataylanıp juwap berip atırǵanın sezdi, lekin, házir ol baslı másele emes edi.

—Sajida qatınnıń qılǵan isi ǵoy, bul, — dedi sani-

tarka qolındaǵı látteni shelekke sıǵıp turıp. — Qanday jaqsı duqtırdan ayrılıp qaldıq. Ózimizdiń rayondı qoya berip, qońsı rayonnan kelip kórinetuǵın edi adamlar.

Birewine «sen bılay tur» demeydi. «Men duqtırman, men nawqastı emlemesem ol qayaqqa baradı» deytuǵın edi, paqır.

— Jeńge, Sajida degen kim? — dedi Oraqbay gápin bó-

lip.

—Qatını da!

—Tájik pe?

—iyt bile me, lolı ma, áytewir, jeti jılda bir sóz

úyrenbey-aq ketti-ǵo. Shınında, ottıń basında musılman-

sha tárbiyalanbaǵanına bardı. «Óz balań ózegine tepseń ketpes, kisi balası kisenleseń turmas» degen. Bul jerdiń

ıssılı-suwıǵına kónip óspegennen keyin tura ma, ol! Aqırı, alıp ketti.

—Biziń awılda Ukrainadan kelgen bir hayal bar, kempir bolayın dep tur, — dedi Jiyenǵaliy oǵan.

—Áy, mıńnan bir bolsa bolatuǵın shıǵar.

—Erkindárya bette biziń dayımnıń balası bar, — dep

onıń izin alıp ketti Oraqbay. — Sonıń kempir apası nemis bolǵan. Urısta júrip alıp kelgen.

70