Muratbay Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları

sheleklerin bosatıp kelemen. Áytewir, maǵan sol palatanıń aldınan ótkendey bahana tabılsa boldı.

—Qızım, nege toqtap qaldıń? — dedi qızlardıń arja-

ǵında otırǵan aq jawlıqlı kempir.

—Mına baladan uyalǵan-ǵo.

—Uyalma shıraǵım, ele kóptiń aldına shıǵıp ta aytasań.

—Usı mına Gulya da jónine otırmaydı, «kel, kel» dep...

Erkeklerdiń bári sırtta tur-ǵo.

— he, erkeksiz kúniń bar ma?! — dedi Gulya jańaǵı gápti aytqan kelinshektiń awzın julıp alǵanday etip. — Bayıń erkek, balań erkek, taǵı ne kerek saǵan!

—Qoya ǵoy, shıraǵım, mına qız baladan uyattı! Tıǵınıń alınıp baratır-ǵo.

Qullası, «shaqırılmaǵan qonaq», «juwılmaǵan qasıq» men boldım. Gileń hayal-qızlardıń ortasına sıymadım. Shiyqan boldım olarǵa. Áste shıǵıw menen boldım.

—Uzaqqa ketip qalma! — dep qolımdı shımshıdı Gulya shıǵıp baratırǵanımda. Bul «kórdiń be, qızdı» degen isharası edi.

Basım batpay shıqqanıma Jiyenǵaliy mırs etip kúldi.

—Gulyanıń gápine erseń haram óleseń, abaylı bol. haram ólsem de Gulyanıń gápi jaǵımlı edi maǵan.

Ekewimizdiń aramızda bolǵan gápten hesh kimniń xabarı bolmasa da, hámme mennen sol qosıqshı qızdı qızǵanıp atırǵanday túyildi. Shashına aq engen kisilerden baslap, ele ıshtanınıń ońı-terisin durıslap ayıra almay júrgen balalarǵa deyin. Álbette, jaqsı nárseni hámme qızǵanadı da! Ele waqıt keledi, ishlerin ǵıj-ǵıj qaynatıp, keshqurınları sırtqa mirát etemen ol qızdı! Teginlikte shıqpayman bul emlewxanadan. Bótekem jazılsa basqa jerimdi awırtaman.

Qosıq biraz irkilis penen qayta baslandı. «Gúlpaq» jańladı.

—Tamaranıń tańlayınan túsken!

—Tap, Tamaradan alıq! Bunı esiteǵoysa ol talıp qa-

ladı.

—Esitegórmegey, artisler birin-biri qızǵanıp óltirip qoyadı.

—Qoyıp turıń da, esiteyik.

31

«Kewlimde barsań»ǵa ótti.

Sezemen, júripseń ıqlasıń ketip,

Sır saqlaw degenniń shegine jetip,

Ashıq ekenińdi-yaw, járiya eti-i-ip,

Bildire berme, sen-aw kewlimde barsań!

—Kimge aytıp atır eken-áy, ájaǵa, saǵan emes pe? — Oraqbay sıbırlanıp, meni shıǵanaǵı menen túrtip qoydı. izinshe Jiyenǵaliydiń alarǵan kózlerine názeri tústi de

tımtırıs boldı.

Bul qosıq jańadan shıqqan qosıq edi. Bazargúl me, kimdur duwtar menen aytadı. Lekin, bul qızdıń sazsız-aq atqarıwı jigitpen degenlerdiń hámmesin mumday balqıtıwına gáp joq edi. «Kim jazǵan eken-áy, bul qosıqtı» dep oyladım ishimnen. Demek, «men seni jaqsı kóremen, saǵan ashıqpan» dey beriw jigittiń qádirin ketiredi eken-dá!

—Muhabbat til menen aytılmaydı! — degen edi institutta ushırasıw ótkergende, bir jazıwshı hayal. — Ol kózde boladı! Ol júrekte boladı! Muhabbat tilge kóship ótti me, tamırı qıyılǵan gúlge megzeydi!

Bálkim, bul qosıqtı sol hayal jazdı ma eken? Bir sózi yartıq ya kemlik qılmaytuǵın bul qosıqtı burınları tıńlap júrsem de tap házirgidey júregimnen ótkerip qabıl etpegen ekenmen.

«iygalay»dı aytqan waqta úsh-tórt hayal qosılıp ketti.

—háy, qatınlar, awzıńızdı jabıń! — dedi bir waqta Gulya baqırıp. — Ózin jiber, ózin! Gúlsara saǵan aytaman.

Bolmasa, házir hámmeńizdi ukolǵa shaqıraman, onnan keyin koncert tamam.

Gulyanıń nawqaslarǵa aralasıp otırıwı olarǵa arqayınlıq tuwdırmas, kerisinshe, «kerek-kerek qosıǵıńızdı esitip alıń, házir «otboy» boladı» degendey, waqıttı eskertip turar edi.

—Qızım, maǵan ana kúngi qosıǵıńdı aytıp ber, — dedi bir apay. Bul jerdegilerdiń hesh qaysısı da maǵan tanıs bolmaǵanlıqtan ol kim, soranıp atırǵan qosıǵı qanday qosıq, bile almadım.

—Aytıp bere-ǵo, qızım! — Bul ret baǵanaǵı tórdegi apanıń dawısın tanıdım.

32

—Apa, taǵı jılamaysız ba? — Bul qosıqshı qızdıń dawısı edi. Geypara qosıqshılardıń dawısı sóylegende basqasha, qosıq aytqanda basqasha esitiledi. Onıń sóylegeni qosıq aytqanınan da názik edi.

—Jılamayman! Ayta ǵoy, qızım. Balam bir zaman kóz ilindirgen waqta kewlimdi sergiteyin dep shıqtım.

Bólme ishi tır-tım bolıp qaldı. Hátte, dálizde meniń menen turǵanlardıń da demi ishlerine tústi. Baqsı jolı menen baslanǵan kelte qatarlı bul qosıq kem-kem hár bir tıńlawshınıń jelkesine zil basqanday salmaq júkley basladı.

...Bul dúnyadan jaqsı ketip,

Ólmey hám jaman qalmadı.

...Omar, Ospan — tórt sháryar

Bular hám ótti, qalmadı...

Kimnińdur palatada pırq-pırq jılay baslaǵanı sezildi.

...Ólmesliktiń sırın bilgen, hákim Luqman-ám qalmadı.

Keler ájel perishtesi, Jan almaqdur anıń isi, Kimselerdiń nárestesi,

Qırshınnan ketti, qalmadı.

Baǵanaǵı «sonı aytıp ber» degen apa eńirep jiberdi. ishte olardan basqa da solıǵın basa almay atırǵanlar kóbeydi.

Bir zamanda hámmeni kewilsizlik biylep aldı. Apa állenemirde ózin tıydı.

— Qapa bolma, qızım, jılasam kókiregim bosaydı, jáne

«sum ájel hámmege teńlik eken ǵoy» — dep ózime táselle beremen. Balam biysharanı quday búgin bir taslap ketti.

Keshe usınday jılap-jılap barǵan ekenmen, kózim qızarıp ketipti.

—Apa, jıladıń ba?! — dedi bir túrli bolıp.

—Yaq, balam, Jılap nege jılayman. Asxanaǵa kirip

edim, may kúydirip atırǵan eken. Sonnan...

— Apa-a, — dedi bir waqta pátikke tigilip jatıp.

— haw, janım, — dep janına bardım.

— Men ólsem botinkamdı kimge bereseń?! — dedi.

Denem juw ete qaldı. Tóbemnen qıs toqsanda muzday suw quyǵanday boldı. Jaqında ǵana ózi meniń menen bazarǵa barıp, saylap júrip alıp edi. Botinkasın sonday jaqsı kóretuǵın edi. Keledi de sıpırıp peshtiń quwısına qoyadı. Oqıwǵa keterde qayta-qayta ısqılap aynaǵa qaraydı.

—Qalay apa, botinkam jarasa ma! — deydi maǵan erkelep. Aynanayın, náreste-ǵo, jańa ǵana on úshke shıqtı-aw.

—Ol ne degeniń, quwatım! Botinkańdı óziń kiyip toz-

dırasań! — dedim.

Meniń gáplerim onıń qulaǵına kirmey attı.

—Onı dayıma ber, — dedi pátikke qadalǵan názerin almastan. — Dayım úyge tez-tez kelip turadı. Sonda botinkamdı kórip, ózimdi kórgendey bolasań!

—Aytpa! Aytpa onday gápti! — Kókiregine basımdı qo-

yıp eńirep jiberippen. Ol meniń shashlarımdı sıypalap jubattı.

— Jılama apa, úlken adam-ám jılay ma?! Shashıń aǵarıptı ya?

Bunnan bir jıl burın shashımda bir tal aq joq edi.

Balam hár qısılǵanda shashlarım túbinen kógis tarta basladı.

— Ele sen-ám úlken kisi bolasań! — dedim balama.

—Sonda seniń de shashıń aǵaradı.

—Yaq, men úlken bolmayman, — dedi mennen kózin almay.

Sirá kózine bir tamshı jas kelsesh náresteniń! Shappattay bolıp kókiregi qatıp qalǵanın qáyteyin bunıń.

—Apa, búgin túsimde wbjabbar atanı kórdim, — dedi bir zamannan keyin.

—Ne dedi ol saǵan?

—Meni keshir, balam, — dedi. — Bir túynek soraǵanıńda

da berer edim-ǵo, «Seni bunsha qorqıtıp jiberemen dep oylamappan» — dedi. Men úndemedim. Sonda qayaqtandur aǵam kelip:

— Keshirdim de, balam. Alla taala keshirimli bendelerin súyedi, — dep basımnan sıypadı hám qolımnan jetelep alıp ketti.

34

— Qoy, qoy, ózi ketsin! Sen ketpeyseń, quwatım! — dep bawırıma basıp bir basılıp jılap aldım.

wbjappar awıllas hám atalas aǵalarımız edi. Balam paqır «júr, qawın urlaymız» degenge ballarǵa erip barǵan-

ǵo. Ol bayǵus ta tez peyillew adam edi, qorqıtaman dep beldi zıńǵıtqan. Bel meniń balamnıń tóbesinen asırılıp

barıp shanshılıptı. Biyshara balanıń júregi ornınan shıǵıp ketkenin bir jıldan keyin bildik.

— Gulya! Gulya! — Sanitarkanıń uzaqtan ashshı dawısı esitildi. — Apa qayda? Matyakub qısılıp atır!

Sol kúni tún jarpında Matyakubtıń janı úzildi. Emlewxananıń ishi ulı-shuw, qum-quwıt boldı. Qaydaǵı bir muhabbatqa qıyal juwırtqanıma ózimdi ózim jaman kórip kettim.

5

Matyakubtıń ólimi pútkil emlewxananıń basına túsken músiybetke usap ketti. Hesh kim dálizde keldi-ketpeli sóz aytpas, miyirbiykeler de mına basta turıp, anajaqtaǵı sanitarkaǵa hóktemsip tapsırma bermes edi. Kózi túskende bir házil aytpay ótpeytuǵın Áset aǵanıń da qabaǵı ashılmay qaldı. Gulya ǵoy sirá! Ol sol kúngi «koncert»ke qoy demey, qayta tamashagóy bolıp otırǵanı ushın ózin qattı ayıpker sezetuǵın edi. Kislorod kópshik waqtında jetpey qaldı ma, yaki, qıslıqpastan aldın belgi bere me, bul jaǵı bizge qarańǵı. Qullası, ol kóp jatqan awırıw hám tez-tez qıslıǵıp turatuǵın bolǵanlıqtan doktorlardıń

da kózi úyrenisip ketken bolsa kerek.

Mátyakubtı mennen basqanıń bári tanıydı eken. Ol emlewxananı óz úyindey sezip, qálegen palataǵa kirip bara berer, kempirlerge «apa» dep, jigitlerge «ájaǵa», qızlarǵa

«ájapa» dep enisip kete beretuǵın súykimli bala eken. hátte, ayırım apaylar izinen kelgen awqattan oǵan pay qoyatuǵın bolǵan.

— Óz balamızday kóretuǵın edik-aw, — dedi shanıshtırıwǵa kelip otırǵan jası úlken apay.

—Óletuǵın bala sonday bola ma, dım súykimli edi-ǵo.

35

—Anasına qıyın boldı, biyshara! Jer tayanıp qaldı-

ǵo! Ózi de bes qızdan keyin kórgen jalǵız bala eken. «Bir zaman dalaǵa ketsem, «apa qayaqqa kettiń, saǵınıp qaldımǵo» dep, kókiregime basın qoyıp iyiskeleydi», — dep kóziniń jasın jumbay-jumbay tógetuǵın edi bayǵus.

—Awa-dá! Óletuǵın adam tirilerdiń diydarına toy-

maydı.

hár kim Mátyakub haqqı nda bilgen gápin aytadı.

Tek men ǵana jımman. Ol haqqında tek men hesh nárse bilmeymen. Men kelgeli ol palatasınan shıqpaǵan. Júregi qayta-qayta qısıp, anasın da, doktorlardı da qorqıtıp taslaǵan. «Shıqpaǵan jannan úmit bar» degen, anası onı sol qosıq aytılǵan palatada egitilip otırıp aytsa da, ólimge qıyıp otırǵan joq edi. Ólim bunshelli suwıq, bunshelli jaysız!

— Áy, Gúlshiyra kórinbeydi ǵoy-áy! — Oraqbaydıń kútilmegendegi ortaǵa taslaǵan sawalı ǵamgún kewlimdi sergitip jiberdi.

—Awırıp qalǵan shıǵar? — dedim men.

—Awa, Gúlshiyra awırsa, basqalardıń ólip qalmay

júrgenin ayt! Amannıń mına gápine hámmemiz kúlip jiberdik.

—Ne bolsa da oǵan bir nárse bolǵan. Keshegi náwbetshiliginde qaytadan Aysara apa turıp berdi, — dedi Oraqbay.

—Al, kórdiń be?! — dedi Jiyenǵaliy maǵan qarap kúlip. — Bul ballar náwbetshiligine deyin sanap júripti. «Tulıpqa móńirep qalma» jáne!

Usı waqıtları esikti shıyıq ettirip ashıp Gúlshiyra kirip keldi.

—Ya alla! Aqırzaman bolǵan shıǵar! — dedi Jiyenǵaliy tiklenip otırıp.

—he, meni jamanlap atır ma edińiz?

—Yaǵaw.

—Bilemen-ǵo, jamanlap atırsız! Baqırawıq qız dep

atırǵan shıǵarsız ya! Sen-ám jamanladıń ba? — dedi soń maǵan sál mıyıq tartıp.

— Qatardan qalmayın dep... — dedim kúlip.

Gúlshiyra negedur ana kúngidey shoq minezde emes edi.

— Matyakub ketip qalıptı-ǵo, — dedi qabaǵı salınıp.

36

— Awa. Sonday boldı. Hámmemiz-ám jaqın adamımızdan ayrılǵanday ózimizge kele almay atırmız, — dedi Jiyenǵaliy. — Meniń menen kúnde kelip shaxmat oynaytuǵın edi.

Utılsam «jortaǵa utıldıń» dep ókpeleydi, utsam taǵı qapa boladı.

—Hámmege úyirsek edi, — dedi Gúlshiyra. — Ya óletuǵın adam sonday bola ma? Men shanshıwǵa barsam «wjapa,

úlkeysem sizdey uzı-ın boylı qız alaman» dep qolın basınan joqarı sozıp kórsetedi. «Úlkeye ber, ózim saǵan mennen-ám uzın qız tawıp beremen» deymen basınan sıypalap. «Qalay, men úlken bolǵansha sen úseytip júre bereseń be?» — dep haq kewli menen soraydı náreste. Keyin dım úndemey qaladı da: — «Men bári bir úlkeymeymen-aw» deydi. — «he, nege úlkeymeyseń?» desem, aǵam kúnde «júr balam, keteyik» dep shaqıra beredi. Óli shaqırǵan adam kóp jasamaydı deydi-ǵo» deytuǵın edi.

Gúlshiyra awır gúrsindi. Onıń gúrsiniwi bizlerge de ótti.

—Meyli, kóp aza kiye bermeń. Júriminiń bolǵanı

shıǵar, — dep ol palatadan shıǵıp ketti. Hesh kimge dári de bermedi, hesh kimdi shanshıwǵa da shaqırmadı. Nege kirdi, nege ketti, jumbaq edi. Biraq, sheshimi zárúr emes jumbaq edi ol. Sonıń ushın oǵan artıqsha bas qatırmadıq.

—Meniń atam awıldıń imam mollası edi, — dep gáp basladı Jiyenǵaliy.

—A, al, mollekeń endi ráwiyat aytadı, — dep Aman oǵan jaqınlay tústi. Jiyenǵaliy itibar bermey, áńgimesin

dawam etti.

—Ǵarrılar jıyılǵanda waqtı-waqtı ayta beretuǵın

ráwiyatı esimde qalǵan. Alla taala asmanıw-falekti joqtan bar etip, jer hám suwdaǵı bárshe maqluqlarǵa jan ata ete turıp oylaptı. Eger bulardıń hámmesi ólmey ómir súre berse, jer-kókke sıymas. Qoy, bularǵa ólimdi rawa qılıp kóreyin, dep ushan teńizge balıqlardıń biriniń janın alıp qaytıw ushın wjel perishtesin jiberipti.

wjel perishtesi barıp balıqtıń janın alǵan eken, teńiz betinde dúbeley turıptı. Asmanıw-zámindi qara bult qaplaptı. Balıqlar suw túbinde júzgenin qoyıp, aspanǵa shapshıptı. Yaratqan iyem wjel perishtesin shaqırıp alıp

37

«balıqlar ájeldi qabıl ete almadı» dep malǵa jiberipti. Mallar balıqtan beter bolıptı. Jeriw-jáhándegi hámme iri-mayda mallar jıynalıp, tuyaǵı menen topıraq shashıp, múyizi menen jer súzipti. Jer beti ala shańǵıt bolıp, hesh nárse kórinbey qalıptı. Alla taala jáne wjel perishtesin shaqırıp alıp, adamǵa jiberipti. Qarasa, ániyerde bir adam ólip atırsa, mına jaǵında úlken shúlen qazanǵa awqat asıp, gósh jep, sorpa iship atırǵan, bir jaǵında kúlki,

waq-shaq... «há, ájel bendeme minásip eken-ǵo!» — dep alla taala ólimdi adamlarǵa rawa kóripti.

—Sonda ne, adamnan basqa zat ólmey me? — dedi Oraqbay alaqlap.

—Áy, molleke, qoyıń usınday ráwiyattı! — dep Aman ornınan ushıp turdı. — Oshaq basıń aman ba? Aǵayın-tuw-

ǵanıń aman ba?! Boldı da endi! Krit usı temaǵa!

Kúni menen ráwiyattan kózi alarıp ketken Oraqbay janlanıp qoya berdi.

— Apıń-apıń apını,

Tamǵa urdım qapını, Kim kewilsiz gáp aytsa,

Toǵaydaǵı toqsan jilliniń qatını!

Usı waqıtları Gúlshiyra «ukolǵa» dep esiktiń tusınan baqırıp ótti.

— Áne, Gúlshiyra endi ózine usadı! — dedi Jiyenǵaliy jambasın sırtınan uslap qoyıp. Sonıń menen palatadaǵı kewilsizlik kóterilgendey boldı.

6

Kúndizgi uyqı waqtı álle qashan tamam bolsa da, turıw-

ǵa erinip biraz jattıq. Saat keshki altıdan ótip barar edi.

— Júriń jigitler, balnisaniń suyıq jarmasın iship qaytayıq, — dedi Jiyenǵaliy ústindegi odeyalın serpip taslap.

Bul kúndelikli termin. Suyıq bolsın, qoyıw bolsın

— «balnisanıń suyıq jarması!» Oǵan tek er adamlar, kishirek ballar baradı. Hayallar onıń ornına krovattıń ortasında xalatların jayıp jiberip, qara shay ishkendi

38

abzal kóredi. Onıń ústine kimniń apası, kimniń sińlisi, kimniń qudaǵayı degendey... Mezgil qurı emes, kastryul kastryulǵa qaǵısadı, tawıq salǵan palaw, túye tawıq sorpa...

hayallar geyde sıylı awqatların awız tiymesten doktorlarǵa aparıp beredi. Bul olardıń shıpakerlerge aytqan raxmeti.

Awqattan keyin Jiyenǵaliy ekewimiz ortaǵa taburetka qoyıp, shaxmat dizdik. Kún kem-kemnen qısqarıp, átirapqa demde qarańǵı túsip qalǵan edi. Onıń ústine shaxmattıń qızıǵı...

—Naza-ar? — dedi bir waqta Gúlshiyra esikti qıya ashıp.

Men sawal názeri menen tigildim.

—Júr, kettik.

—Qayaqqa?

—Bir jerge aparaman.

—Bizler barsaq bolmay ma? — dedi Aman shırp etip.

—wjapası menen-ám oynaydı bular! — dep Gúlshiyra

kúlip qoydı. Kewline almadı.

Qayaqqa baratuǵınımız maǵan attay anıq. Áwelgidey bolǵanda dárhal juwırıp shıqqan bolar edim. Lekin, házir tabanım tartpadı. Gúlshiyra sırtqı esikten shıǵaman degenshe irkiliw ushın gibirtiklep, tumbochkamdı ashtım, japtım. Penjegimdi sheship, qayta kiydim.

— Bara ber, házir, — dedim aqırı.

Altınshı palatanıń tusınan júregim dirildep óttim.

Bile tura bir gúná iske qádem qoyıp atırǵanday sezdim ózimdi. Jasıl perdeniń aldında az ǵana irkildim. Onı qansha kórgim kelse de, usı sapar perdeni ashıp qalmawın tiledim. Qudaǵa shúkir! Ashılmadı.

— Ha-aw, Naza-ar!

Gúlshiyranıń sırtqı bosaǵadan bas suǵıp shaqırǵan dawısınan birden ózime keldim.

— Kiyatırman.

Bizler avtoklabqa qaray jol aldıq.

—Áset aǵa meni qayaqtan tanıstırdı dep kiyatırǵan shıǵarsań? — dedi Gúlshiyra ózi gáp baslap. — Onıń ádeti, kelgen jigitti maǵan tanıstırıp qoyadı.

—Siz onı avtoklabqa ertip ketesiz.

Gúlshiyra ishek-silesi qatıp kúldi.

39

—Qayaqtaǵını oylap tabasız-áy! Kewlim súymese hesh kimge de qıysayıp qaramayman.

—Maǵan qáytip qaradıńız? Qıysayıp qaradıńız ba, ya

dúziw qaradıńız ba?

— Sizdey jigitke qıysayıp qarawǵa bola ma? Avtoklabtaǵı qız qutını qabıllap aldı. Bul ana kúngi

qızdan basqa edi.

—Sanitarkań qayda? — dedi soń mánili qaras penen. Gúlshiyra iyegi menen meni nusqadı.

—Usınday jigitler turǵanda sanitarka ne janıma

dári?!

—Bekem bol!

—wlbette, bekem bolaman!

—Kórdiń be, sanitarkaǵa emeshesi qurıp turǵan joq.

Qızǵanıp atır.

Ekewimiz keshegi skameykaǵa barıp otırdıq. Átirap jım-jırt. Men de, ol da tım-tırıspız.

— Al, ayta ber, — dedi Gúlshiyra tınıshlıqtı buzıp.

—Ya shegirtkelerdiń shırıldısın esitip qayta beremiz be?

—Ózińnen bolsın. Mirát etken sen.

—Meyli. «Taw Muxammedke kelmese, Muxammedtiń ózi

tawǵa baradı» degen.

—Ánekey, tas bolmasa Muxammedten burıp gáp baslap, urılıp keteyin dep tur ekenmen.

—Uttıń! — dedi Gúlshiyra iyni menen iynimdi áste

túrtip. — Jańa xabar aytayın ba, gónesin be?

—Gónesiniń qızıǵı bolmas, jańasınan ayta ber.

—Turmısqa shıǵajaqpan. — Ol usını ayttı da bir

qıyalap maǵan názer saldı. Men sır bermedim.

—him, nege úndemeyseń?

—Oń bolsın!

—Qızǵanbaysań ba?!

—Qızǵanıwǵa haqım bar ma eken?

Ol aytqan sózlerine pushayman bolıp, bir zaman únsiz qaldı.

—Ata-anań uzatpaqshı bolıp atır ma? — dedim aranı jumsartpaqshı bolıp.

—Sonday... Meniń úyli bolǵanım anama da, dayılarıma da, atalas aǵalarıma da júdá zárúr bolıp turǵan qusaydı.

40