Muratbay Nızanov Tańlamalı shıǵarmaları

de, «túsindińiz be?» degen sawalıma hámme bir hawaz benen

«awa» dep juwap berer edi. Olardıń túsinbey turǵanın ish-ishimnen sezemen, lekin, qaytarıp sorawǵa, qaytarıp túsindiriwge kewil xoshım joq. «Túsindik» dedi me, boldı. Buyaǵı bir gáp bolar.

Bir kúni aqırǵı partada otırǵan eki bala bir-biri menen neniń ústindedur shekinisip qaldı. Olar urısqanların maǵan bildirmewge tırıstı.

—Uzaqbay, tur ornıńnan! — dep baqırdım kóbinese tártipsizlik ete beretuǵın shette otırǵan oqıwshıǵa.

—Muǵallim, men emes!

—Saǵan aytaman, tur dedim!

Ol áste ornınan tura basladı. Bunıń menen ol ayıpker emesligin bildirmekshi edi.

— Qıymılda deymen! — dep stoldı mushım menen berip saldım. Stol ústindegi kitap dápterler bir «sekirip» tústi. Uzaqbay ushıp turıwın turdı da, birden jılap ji-

berdi.

Men qasına jaqınlaǵan sayın ol dirildep qorqa basladı. Qarasam, balaǵınan kishi dáreti sorǵalap aǵıp turǵan eken.

Ayap kettim. Ózimniń qatıberez minezime ashıwım keldi. Lekin, izge de qaytqım kelmedi. Bunday awhal ózimniń oqıwshı gezimde de basımnan ótken. Ekinshi klass edim onda. Sol saparı men de muǵallimniń baqırısınan qorqıp ketip, shalbarımdı hóllegenmen. Keyin bir hápte oqıwǵa barmadım. Kelesi hápte muǵallimniń ózi úyge kelip, basımnan sıypalap, qolıma mazalı shokolad uslatıp, arbalı motocikline mingizip aparǵan oqıwıma. Sonda hámme balalar maǵan háwes penen qaraǵan edi. Olar da kem-kemnen muǵallimniń qattı baqırıwın, bir-eki kúnnen motocikline mingizip alıp keliwin tilep turar edi.

Uzaqbay da derlik meniń qılıǵımdı tákirarladı. Úsh kúnge deyin oqıwǵa kelmedi. Tórtinshi kúni úyine bardım. Ata-anası menen bala tárbiyası haqqında azı-kem sóylesip otırdıq.

— Bul bala biziń balamız emes, kempir apasınıń balası, — dedi anası. — Bul úyde onıń pıshıǵına pısh deytu-

111

ǵın adam joq. Sonıń ushın seniń qurttay baqırǵanıńa isinip ketken ǵoy.

Meniń qurttay emes, ońbaǵanday etip baqırǵanımdı olar qaydan bilsin. Jaqsısı, biziń bul gáplerimizdi Uzaqbay esitken joq. Erteń aldastırıp oqıwǵa jiberiwin tapsırıp, úyge qayttım.

Meniń Nigar dep bunday halǵa túskenimnen Nigardıń, al onıń qalay kún keshirip atırǵanınan meniń xabarım joq edi. Izlep barıwǵa tartınaman. Xat jazıw izlep bar-

ǵannan da qáweterli. Xat muǵallimleriniń qolına túsip qalıwı múmkin. Al, ol xat jazıwǵa meniń mákan jayımdı, kerek dese familiyamdı da bilmeydi. Onıń ústine qız atı taǵı bar. Qullası, bir rayonda, sıbaylas awılda turıp, birimiz Maǵripte, birimiz Mashrixta jasap atırǵanday, ǵaybana intizar edik. Bul intizarlıqtıń aqır-adaǵı bolar ma eken, sirá!

Usınday kúnlerdiń birinde maǵan xat keldi. Júregim háwlirip, xattı hámmeden tasalap ashtım. Lekin, bul xat men kútken xat emes, ol Gúlshiyradan edi.

«Sálem Mámbet!

Bilemen, xattı alıwdan-aq dárhal izine qaradıń. Xat sen kútken adamnan emes. Mańlayıń mushtay boldı. Sen onı tisińdi tisińe qayrap gijinip, oqıwǵa kiristiń. Jaqtırmay oqıysań! Ondaǵı hár sóz, meyli jıllı sóz be, keketip aytılǵan sóz be, ol seniń julınıńa biz tıqqanday batadı. Lekin, shıdaysań, oqımay taslap qoya almaysań. Oǵan qúdiretiń jetpeydi. Sebebi, sen xatta Nigardıń

atı atalıwın kúteseń. Sen onnan lázzet alasań. Qáytip tilge alınǵan bolsa da, qıyalıńda onı kórgendey bolıp jeńil tartasań. Átteń, bulardıń bári qam qıyal ekenin bilmeyseń. Men palker emespen. Lekin, ishki sezimlerim usı waqıtqa deyin pánt bergen emes. Sizlerdi hesh waqıtta erli-zayıplar sıpatında kóz aldıma keltire almayman. Sizler qosılmaysız. Bálkim, bir ómir kórispey ótiwińiz

de. Qashanlardur meniń usı wáliyligimdi moyınlaysań. Men porqanday árwaqlı nasharman.

Bilemen, sol isim júdá nadurıs boldı. Qáyteyin, erkime kúshim jetpese. Qızǵanısh degen qızıl iyt meniń etegimnen julqılap, sizlerdi izletip shıqsa sharam ne

112

edi? Meniń ornıma ózińdi qoyıp kóre alasań ba? Kóre almaysań! Sen hayal janın túsinbeyseń! Hayal qızǵanıshı ne ekenin bilmeyseń. Hayallar súyse bir ómir súyedi. Onıń muhabbatı ózi menen birge kómiledi. Jaqında televizordan bir professor sóyledi. «Dúnyada úsh nárse turaqsız emish. Sonıń biri — Hayaldıń muhabbatı». Bul qaǵıydanı arablar aytqan dep silteme berdi. Bálkim, ol óziniń gápi shıǵar. Erteńgi kún úlken gáp-sóz bolıp, basım ǵawǵadan shıqpay qalar dep arablarǵa siltedi me, kim biledi? Eger so, anıq arablar aytqan bolsa, qudaydıń márkin jepti. Arablar ne aytsa maqul bola bere me? Biz onıń quranın tán aldıq pa

— aldıq. Qalǵan jaǵında bizdi jónimizge qoysın. Biz ózimizdiń muhabbatımızdı óz arshınımız benen ólsheymiz.

Muhabbattıń eń kúshli sezimi — qızǵanısh! Qızǵanbadı ma, «súyemen, kúyemen» degen til ushı gáplerdiń bári biykar. Biziń ata-babalarımız bir-birine onday gáplerdi aytpaǵan. Qaysı dástanda bar, yaqshı! Joq hesh qaysısında! Lekin, qızǵanısh bar! Adamzat bar jerde ol sezim jasaydı.

Ol júrekte boladı. Ol tilge shıqpaydı. Ásirese, hayaldıń qızǵanıshı! Hayal qızǵandı ma -o-o, qudanıń ózi saqlasın! Dúnyanı astın-ústin etip jiberedi, olar! Hátte, óltirip jiberiwge deyin baradı, jaqsı kórgen adamın. «Saǵan da joq, maǵan da joq» qábilinde is tutadı. Sen tiri

qalǵanıńa quwana ber. Meni «muhabbat degen sezimi joq, erkek sıpat nashar» dep oylaytuǵın shıǵarsań. Meniń ishki sarayımnıń sulıwlıǵın ańlap úlgermedi ń-dá, aqırı. Men geypara qızlar qusap jortaǵa uyalıp, ótirik

naz etip, «qáydem, kórermiz» dep otırmayman. Íras muhabbat haqqında gáp kete me, erteńgi kún kóz aldıma keledi. Waqıtsha tán qumarlıq ótip ketedi. Bir-birewge entigip talpınıwlar asıp ketse arada bir perzent dúnyaǵa kelgenshe. Arjaǵında erkektiń moynına shańaraq wazıypası

júklenedi, hayaldıń moynına oshaq ilinedi. Sol waqta saǵan sóz aytqan erkek erteń óz oshaq basınıń ótaǵasısı bola ala ma, sen oǵan qap qoldasa alasań ba, mine, sonı oylap kóriw kerek. Meniń kewlimnen sol oylar ótedi.

Jasırmayman, sennen burın da meniń izimnen júrgen jigitler boldı. «Alla, jalla, sennen aldın hesh jigitke tisimniń aǵın kórsetpedim» dep jolkerlik ete almayman.

Medshkolda oqıp júrgenimde instituttıń tariyx fakultetinde oqıytuǵın bir jigit izime tústi. Jigit

súlingirdey, boylı-sınlı, iri jotalı, bir sóz benen aytqanda nashar qızǵanday jigit edi. Maqtaǵanım ushın ókpeleme, ırasında da sonday edi ol, Lekin, insanıy tábiyatı maǵan unamadı. Onda sendegidey kishipeyillik, tereń oy, sóylew hám pikirlew mádeniyatı jetispes edi. wlbette, aramızda hesh nárse bolǵan joq. Kerek dese, oyın-zawıq keshelerinde valske de túspegenmen. Ókpeledi, lekin, men onıń ókpesin itibarǵa almaǵanım, durısıraǵı, elestirmegenim ushın minez-qulqıma náylaj kónlikti.

Bir kúni ol meni sınap kórmekshi boldı.

— Sen mennen basqaǵa kewil qoya alasań ba? — dedi keshqurın skameykada otırǵanımızda.

Men «yaq» degen mánide bas shayqadım.

—Óz tilińnen esitkim keledi, — dedi ol.

—Tilim sol basımnıń ishinde-ǵo, — dedim kúlip.

—Sonda da...

—Kewil qoya almayman. Boldı ma! Qanaatlandıń ba?!

—Qanaatlandım.

Adam aldında ne barın bilmeydi eken-aw. Men saǵan kewil qoydım-ǵo. Biraq, sol rette ekinshi adam qıyalımda joq ekenligi shın edi.

—Al, eger májbúr bolıp qalsań-she? — dedi ol taǵı azıraqtan keyin. Írasın aytsam, men bunday sawaldı kútpegen edim.

—Túsinbedim, — dedim kózine tigilip. Ol názerin alıp

qashıwǵa tırıstı. — Májbúrlep uzatsa demekshimiseń?

Kelgen jawshıǵa ózim juwap beremen. Alpamısın kútken Gúlparshın qáytip juwap bergen bolsa, men de solay jawshılardı biynesip qaytaraman. Lekin, onday tımsallap otırmayman!

—Onıńızǵa minnetdarman. Lekin, men bergen sawaldıń mánisi basqa edi?

—Qanday? Jumbaq qılmay ayt. Erkek qusap, kesip-kesip

ayt.

Oǵan «erkek qusap» degen gápim batıp ketti.

— Zorlıqqa ushırap qalsań-she?

114

—Bir adam-eki adamǵa teginlikte erkimdi bermeymen.

—Ózińdi qorǵay almay qalǵan jaǵdayda?

—Sen ne, solar tárepindemiseń? — dedim qabaq shıtıp.

—Yaq. Usınday jaǵdayda ózińdi qalay tutatuǵınıńdı

bilgim keledi.

—ilajsızlıqtan qıyanetke jol qoydım eken dep óle almayman! — dedim hám ashıw menen ornımnan turıp kettim.

Ol da qosıla túrgeldi.

—Nege olay dediń?! — dedi bilegimnen uslap jibermey.

—Ne dewim kerek edi?

—Men basqa juwap kútip edim.

—Qanday juwap?

—«Sen ushın ólip ketiwge tayarman» — dep aytarsań dep

edim.

—Hám sonı orınlawımdı?! Solay ma?

Ol basın iyzedi.

—Sen ne qılar ediń sonnan keyin?

—Oyaǵın sorama mennen, — dedi ol.

—Nege soramayman?! Ayt, ne qılar ediń sonnan keyin?

Ol jáne únsiz qaldı.

— Men aytayın ba, ne qılatuǵınıńdı! Eger bul waqıya maǵan úylenbegen waqtıńda júz berse, janazama da qatnaspaysań, uyalasań. Eger úylengen bolsań, asabatımdı tarqatıp, eki kóziń qızı bar úydiń esiginde boladı. Sonda men

sen ushın ne dep óler ekenmen! Men topıraqqa aralasaman. Sen bolsań jáne bir jawan menen ayshı-áshret qurasań?! Sol ma muhabbatqa sadıqlıq?! Sol ma seniń diyanatıń?! Al, endi jiber qolımdı!

Sonnan keyin onıń menen kópke deyin sóylespey júrdim. Izimnen qalmadı. Keshirdim. Bir kúnleri bayaǵı waqıyalardı umıttırıp, onı sınadım.

— Sen xoshrey jigitseń, — dedim onıń marapatın berip. — Sendey jigitlerge qızlar ósh boladı. Nabada, bir shıraylı qızdıń saǵan ıshqı ketse...

—Aqırı, sen barsań-ǵo, — dedi ol meni ókpeletip alıwdan qorqıp.

—Sol waqıtta qasıńda men bolmasam...

—Qáydem...

115

—Ayta ber, — dedim kúlip. — Men haqıyqatın aytqan adamǵa ókpelemeymen.

—Endi... — dep biraz gibirtiklep turdı.

—Xosh, xosh, — dep men onı qıstastırdım.

—Jigitshilik — iytshilik.

—Hayalshılıq-she? Hayalshılıq ólim menen juwmaqla-

nıwı kerek pe?!

—Endi... erkek bola tura hayaldan bas tartıw jigitke namıs-tá!

—Sol waqıtta men kóz aldıńa kelmeymen be?!

—Bul seniń ushın qayta maqtanısh bolıw kerek, — dedi

ol. Endi onıń menen pikir jarıstırıw artıqmash edi.

Sandıǵında barınıń bolǵanı edi onıń.

Usı keshe biziń aqırǵı ushırasıwımız boldı. Ózi bilip turıp qıyanet etip, mennen diyanat talap etetuǵın erkek penen bir dastıqqa bas qoyǵım kelmedi.

Lekin, sen basqasha ediń. Adamnıń qandaylıǵı bir kór- gende-aq belgili boladı. Sen súyseń bir ómir súyetuǵın jigitseń. Eger men adam sınap bilsem, sen qıyanet kóshesine jelkeńnen túyip aparsa da kirmeyseń! Bunday jigitke yar bolıw qanday baxıt?! Lekin, seniń kewlińdi jawlap alıw múshkil edi. Sen oǵırı tuyıq minezseń. Sendegi bul parasat, bul ustamlılıq ata tegińnen ótkendur bálkim, yaki kóp oqıp, kóp úyrengenligińnendur. Sen oǵırı sezimtalsań. Men saǵan naz etemen dep «bir talay jerdi wayran etip» aldım. «Túye» boldım men.

—Lolı hayal maǵan «sen usı kúnde birewdi jaqsı kórip júrseń, biraq, ol saǵan úylenbeydi dedi», — dedim.

—Kim eken ol jaqsı kórip júrgen adamıń? — dep sora-

dıń.

—Bilmeymen ... Áytewir, sen emes dedim.

Áne, usı bir awız sóz seni mennen uzaqlattı. Sen sol gápti kewlińe awır aldıń. Meniń ótirik nazım edi-ǵo

ol! Sol waqta meni qızǵanıp keter me eken, «nege men emes?!» dep bawırıńa tartar ma eken dep qamtame boldım. Yaq, sen óytpediń? Bir túrli boldıń! Bálkim, meni jaqsı kórmeytuǵın da shıǵarsań. Meniń jaqsı kóriwime de zar emesdursań! Lekin, «jaqsı kórgen adamım sen emes», degen sóz kim-kimge de awır tiyetuǵının soń pámledim. Pámlep

116

bolıp «bári bir sende nashardı ózine tartıp turatuǵın bir sıyqır bar. Qanday sıyqır ekenin bilmeymen. Men ol sıyqırǵa kem-kem gipnozlanıp baratırǵandayman» dedim. Lekin, meniń bul xoshametim oysızlıq penen ayta salǵan ádepki gápimdi juwıp kete almadı.

Oylamay aytılǵan bir sóz júrekke jazılmastay jara salatuǵının jaqsı bilemen. Bir saparı Gulya da maǵan sonday awır gáp ayttı. Elege deyin keshire almayman ol qatındı. «Sende nasharǵa tán náziklik joq, sen úlken qálip penen quyılǵan tórt múyeshli qam gerbishke usaysań» dedi. Ol da maǵan bul gáptiń awır tiyetuǵının bilmedi.

«J ańa student partasınan s h ı qqan qı z, k ú s h iginen talap qoyayın» dep oyladı ol! Talap boptı! Oǵan «qam gerbishti» kórsetip qoydım. «German urısı» boldı ortada.

Pıtırlatıp julıp tasladım. Sonnan berli ol meniń menen júzbe-júz kelip qalıwdan qorqadı. Dus kelip qalǵan menen urısa bermeymen-ǵo. Onıń awzı jeńil. Uyat-ábireysiz, keldi-ketpeli gápler shıǵadı onıń awzınan. Óziniń sol peylin bilip mennen boyın awlaq saladı.

Saǵan Nigardı tanıstırıp júrgen de sol bilsem. Seniń menen avtoklabqa barıp júrgenimdi esitip, ósh almaqshı boldı. Biraq, jaman ósh aldı, ol shaya! Bir dushpan óz maqsetine qáytip erisiw kerek bolsa, ol eristi. Meni muhabbatımnan ayırdı. «Bir-eki sóyleskennen qayaqtan muhabbat payda bolıp qaldı» dep oylama! Men seni jaqsı kórip qalǵanman. Sen jaqsı kórmeseń de men jaqsı kóre beremen. Oǵan haqım bar shıǵar!

Men turmısqa shıqtım. Bir hápte boldı. Eń bolmasa, usı gápke janıń shorshınar?! Kimge desesh? Bóribayǵa! Sol

«bóriden ketsin sadaǵa» degen Bóribayǵa shıqtım. Anama úshinshi márte «yaq» degenimde ol maǵan qattı keyidi. «Aq sútime ırza emespen», — dedi.

—Balam, anańdı ırza et, — dedi seksen tórtke shıqqan dayı atam.

—Sen de meniń bir perzentimseń-ǵo, — dedi qáyin ene bolmısh dayı apam. — Yaqshı dey ǵoy, betińe jel bolıp tiydirmeymen.

Jel bolıp tiye almaytuǵının ózim de biler edim.

Lekin, húreyim súymese qáyteyin. «Soń-soń jaqsı kórip

117

keteseń, ballarıń aldanshıq boladı» deytuǵın edi basınan

ótken hayallar. Usı gáplerdi kewlime aldanısh etip, ırazı boldım. Solay etip, men kelinshekpen. Awıl-eldiń bári qutlı bolsınǵa kelip atır. Sharshımdı kózime túsirip tartıp, gá shay demleymen, gá qazan asaman. Sızılıp qaldım júdá, tábiyatım da joq.

Usı xattı ózimniń bólmeme kelip jazıp otırman. Bóribay anda, pátikke tigilip únsiz jatır. Ne jazıp atırsań, kimge jazıp atırsań dep sorawǵa da batılı barmaydı. Sonnan bay boldı ma?!

«Meyli, anamdı riza etiw ushın kózi jumılǵansha súymegen adamım menen-aq qoslas bolıp turarman» degen oyǵa bardım. Endi bolsa jáne aqılım altı bólek. Anamnıń

kózi jumıldı dep ketip qalsam, mına bayǵus anamnıń sińlisiniń halı ne keshedi? Ol hár kúni awqattan keyin duwaǵa qol jayıp: «Áy, alla, márhamatıńdı dariǵ tutpa, uzaǵına quwantqaysań» dep pátiya etedi. Joq jerden báne tawıp, ketip qalıwımnan qorqadı. Sonıń ushın bunıń da ómir jasınıń ada bolıwın kútemen be? Ne degen miyrim- sizben-á?! «Birewge ólim tilegenshe, ózińe júrim tile» deydi-ǵo, ata-baba. Jolıma hámmesi tosıq bolıp tura berse qáyteyin endi?!..

Xosh, demi-kúni pitip, ol da ketti deyik. Keyin ne qılaman? Saǵan tiyip alaman ba? Qız kúnimde almaǵan sen, qaytı p kelgen qatındı alar ma ekenseń? Onıń ushın seniń de «túyeń kópirden qaytıp ótiwi» kerek ǵoy. Qálemegen birewge waqıtshaǵa úylenip alıwıń kerek emes pe?! — Áy, bulardıń bári qám qıyal! Bunday kelispeytuǵın qıyallarǵa berilgenim ushın óz-ózimnen uyalıp hám ózimdi jek kórip ketemen. Bunday sezimler xatqa sıyatuǵın nárse emes-tá! Qáne, bir tańǵa otırıp sır shertissek? Bir tańǵa! Ekewimizden basqa adam bolmasa. Tirishilik dúnyasında tek ekewmiz qalǵanday bolıp sóylessek. Qumırıday bolsaq, qumırıday! Basqa hesh nárse táme etpes edim sennen!

Xattı qalay juwmaqlarımdı bilmey otırman. Aytılajaq gáplerim kóptey! Biriniń basın, biriniń izin aytıp shálkestirip atırman. «Jaman shının aytaman dep, sırın aytadı» degendey, sennen burın kewil qoyǵan jigitim bolǵanın da aytıp qoydım. Lekin, ol ótkinshi muhabbat edi. Bálkim, muhabbat dep aytıwǵa da arzımaytuǵın shıǵar.

118

Mázi jaslıq pa, bilmeymen. Al, seni... jaqsı kóremen...

bolǵanı!

Qolıma qálem alǵandaǵı birinshi maqsetim, saǵan kewlimdegi usı gáplerdi aytıw bolsa, ekinshi oyım — keshirim soraw edi. Seni ayralıq dártine giribtar etkenim ushın keshir! Sol isim ushın hesh ózimdi keshire almayman. Biraq, sen keshir. Ózimdi ózim keshire almaǵanım da men ushın úlken jaza ǵoy! istiń keyni búytip nasırǵa shabadı

dep oylamap edim. Nigar awılına qaytar, soń sen meniki bolıp qalarsań dep oylaǵanman. Hámmesi kerisinshe boldı. Men oylaǵanday bolmadı. Azanda Raxima apa tas-talqan boldı. Shappattay qızdan pánt jegenine shıdamay dárriw telefonǵa asıldı. Lekin, qayaqqa, ne dep qońıraw eterin bilmey trubkanı atıp urdı. Men ornına dúzep qoydım. Áset aǵa bolǵanda bunday waqıya bolmas edi. «Obalıń joq,

— der edi qayta Nigardıń tárepin alıp. — Men saǵan qarmaqtı durıslap sal dedim. Sala almadıń ba — ózińnen kór. Júre ber túyedey áwdiyip!» Bálkim, Áset aǵa bolǵanda men seni óytip «tutqın» qılıp ta kelmes pe edim...

Endi Áset aǵa joq. Áset aǵa qaytıs boldı. Ketip qalǵanın kesetip aytıp atırǵanım joq, ıras, Áset aǵa

óldi. Saǵan suwıq xabardı bildirejaq emes edim. Atı tilge alınǵannan keyin úndemey qalıwdıń esabın tappadım. Olar tranzit bi let boyınsha ú s h kúnnen keyin Sajidanıń eline ushıwı kerek eken. Úsh kúnge aeroporttıń

miymanxanasına ornalasqan. Ekinshi kúni tańda Áset aǵa oyanbay qaladı. Ne sebep ekenin doktorlar da ayıra almaǵan. Júregi toqtap qalǵan — wásalam! Elden ayra túsiw júregine tústi me, bilmedim. Sajida da erkektey

ǵaybar hayal-ǵo, erteńine denesin elge jetkerdi. Jayın satıp alǵanlar ele kóship kele almay atır eken. Sol jerde janazasın berdi. Birinshi piyshembisine emlewxanadan bir avtobus bolıp bardıq. Qábir basında Sajida hámmeni jılattı. Áset aǵanıń ayaq ushına shıǵıp júzin jerge berip jıladı. Aytınıp jıladı. «Men seni baxıtsız qıldım,

dedi. Esesine ózim baxtıqara boldım», — dedi. Meniń barar jerim záhár dozaq dep jıladı! Etlerim dozaq otına kúyse janım jay tabar edi, dep ah urdı. Adamlar onı zorǵa

119

ornınan turǵızıp aldı. Bet-awzı kóz jas penen qábir topıraǵına qarısıp, daǵal-daǵal bolıp qalǵan edi.

Úyinde merekesin tarqatqannan keyin sol kósheniń biyi

Sajidanı bizlerdiń aldımızǵa alıp keldi.

—Kelin, — dedi onı qasına otırǵızıp. — Mine, bileseń, mınalar Ásettiń hám seniń kásiplesleriń. Bular

Áset penen tuwısqanday bolıp ketken. Kúyewińniń endigi merekelerin usılar menen birge ózimiz tarqatamız. Sen óz qáwimińe ketsen jolıń bolsın. Izińe qarap alaǵada bolma. Qudalarǵa sálem ayt. Bizde «quda mıń jıllıq» degen gáp bar edi, lekin, biz ol naqılǵa say quda tamır bola almadıq...

—Ne aytıp atırsız? — dedi Sajida kóshe biyiniń gápin bólip. — Men hesh jaqqa ketpeymen. Baylı qatınnıń

mákan jayı — onıń túsken jeri. Baǵana qábir basında Ásettiń qasında bir orın kórip keldim. Demi-kúnim pitkende sóyerde men jataman. Tirilikte onıń ózin baxıtsız etkenim az emes? Endi balların baxıtsız eteyin

be? Bular oyaqta kim menen oynaydı? Kim menen sóylesedi? Kim menen sırlasadı? Ómiri ishqıstalıqta ótedi-ǵo! Barmayman ata-anamnıń bawırına. Olardıń górini ń awzı ashılıp tur. Qoydıń ómirindey ómiri bar ya joq. Meni túsiner, túsinbese de ózleri bilsin. Túpirdim, sol qáwimniń jurtta joq ırım-sırımlarına. Kásipleslerim

jumısqa qaytıp alsa alar, almasa semishki satıp-aq kún kóremen. Jayınıń sawdasın qaytıs qılaman. Bir somına da tiygenim joq.

Sajidanıń mına gápine hámme ań-tań bolıp qaldı. Onıń qáwimi qanday qáwim, jurtta joq ırımları qanday ırım, bular hámmemizge de jumbaq edi. Saj ida bárha bir búyirlep júrgenlikten onıń menen hesh kim ashılısıp sóylespes edi. Biraq, házirgi «men Ásettiń qasına kómilemen» degen sózine hámmeniń kewli eljirep, jatırqawshılıq sezimlerin ishlerine jutıp jiberdi.

Kempirdey, birin aytıp birine ketemen. Solay etip, meniń táshwishlerim de ótmishke aylanıp baratır. Eger lolı hayaldıń palı durıs kelse, men Bóribaydan perzent

kórmeymen. «Perzent hayaldıń qazıǵı» deydi hayallar. Demek, bizde ol qazıq bolmaydı. Meniń tórt tárepim

120