6. Ájiniyazdıń sóz marjanları — biybaha miyras

Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasınıń áyyemgi zamannan beri qáliplesken dástúrine óziniń tikkeley jańalıǵın qosqan shayır. Onıń qosıq qatarlarındaǵı sózlerdiń sheberlik penen qıyıstırılıwı sıńǵırlaǵan jaǵımlı sesler berip, j úrekti elj i reti wi onıń j ań ash ı llı ǵı n kórseti p, qırǵawıldıń párindey qulpırǵan mazmun menen obrazdı burınnan soń hesh kim kórip-bilmegen kórkem kelbetine jetkizilgenlikten onı ullı reformator shayır retinde de bahalaw múmkin. Bunın, bul ózgesheliklerin basqa shayırlar menen salıstırǵanda olardıń ishinde attın qasqasınday bilinip turatuǵınlıǵınan da keremiz. Sonlıqtan, onı aqıl- oydıń shamshıraǵı, poeziyanıń biyik mamanı, adam janınıń japakeshi dep ulıǵlaw orınlı boladı.

Adamlarǵa shıǵarmalardan gózzallıqtı izlew tán qubılıs. Eger adamnıń sulıwlıqqa úzliksiz talpınıwı bolmaǵanda, jerde gózzallıq degen túsinik bolmas edi. Dúnya gózzal, sheksiz, kóp qıylı. Sol dúnyanıń jańa boyawların ashıp, jańa tereńliklerine shúmiw, demek xalıq qa xızmet etiw gózzallıq ideyasına xızmet etiw bolıp tabıladı.

Mine endi, usı hárqıylı tereńlerden baylıq shıǵarıw, dúnya kórinisleriniń ráńbáráńligin shiyrin ziban menen (« Sóylegil sh iyrin zibanı m») j etkeri w Á j iniyazdı ń sheberliginiń dáregi. Ájiniyaz bul máselede «sózdiń sıyqır- lıǵın, qosıqtıń hikmetin» hádise túsine endirip, xalıq ­ tıń sıyqırlı sózin shıraylı etip kiyindirip, oy-pikirdi qozdırıp, ástetikalıq j aqtan sulıwlıǵı ushın sózdiń seslik, uyqaslıq, mazmunlıq táreplerin kúsheyte otırıp, qssıqtıń mánisin hám formasın dúziw, onıń dógeregin tep- tegis qılıp «sózdin sumlıq sırın ashıw» shayırdıń úlken sheberligi. Ol ápiwayı adamlardın kúndelikli gápindegi sózlerdiń járdeminde poátikalıq qosıqtı jasap, mazmunı boyınsha ótkir, ritm hám sesligi uyqasımlı hikmetti, gózzallıqtı dóretken.

Álbette, Ájiniyaz shıǵarmalarınıń hámmesi tolıǵı menen tásirsheń, júrek sazına jılawlanǵan dep aytıw qıyın.

44

Bunıń sebebiniń biri, biziń oyımızsha, Ájiniyazdıń geypara shıǵarmalarınıń qoljazbası bolmawı. Sonıń menen qatar, kóp sanlı Ájiniyaz shıǵarmaların jıynawshılardıń sawaplı miynetin bahalawda izertlewshilerdin de qáte-kemshiliklerge jol qoyıwı. Onıń poátrxkasın zamanǵa say dúzetiw ushın mańızın jumsartıw yamasa onıń «jońqaların, ayamay shawıp taslaw» usılı, oǵan ádewir zıyan bergen s ı ya r ı . Ájiniyaz shıǵarmalarınıń elege deyin tolıq jıynaǵınıń shıqpaǵan- lıǵınıń ózi, biziń kemshiligimiz bolsa, hár saparǵı bası- lıp atırǵan tańlamalı shıǵarmalarınıń jıldan-jılǵa juqarıp baratırǵanlıǵı, adamǵa túrli oy salıp, kisini pazırqandırıp qoyadı. Mısalı, 1988-jılǵı 110 qosıqtan ibarat tańlamalı shıǵarmaları 8 baspa tabaqqa jaqın bolsa, 1994-jılǵı tańlamalı shıǵarmalarında tek 47 qosıq qalıp, ZDO esap baspa tabaq bolıp jarıq kórgen, Bunday tańlamalar kim arqalı, neniń tiykarında bolatuǵınlıǵın bir Allanń ózi ǵana biledi. Ásirese, keyingi (1994-j.) tańlamalı shıǵarmalarında birden kózge túsetuǵın nárse, geypara qosıq- lardıń júdá mańızlı hám haqıyqatlıqtı ayawsız bayanlap, tuj ı rı m laytuǵı n kupletlerin de taslap ketkenligi . Mısalı, onıń «Bozataw» poámasındaǵı bolǵan waqıyanı durıs bayanlaǵan, basqalarǵa da máńgige sabaq bolatuǵın, gáptiń toqeterin beretuǵın ibratlı pikirlerdiń biri:

«Mámbetmurat diywanbegi kúl boldı, Jan-iymanı muddáhası pul boldı, El qárep bolmaqqa sebep shul boldı,

Xosh aman bol, bizden qaldıń Bozataw»

degen kuplet «joǵalıp» qalǵan. SHınında da, bunnan artıq ótkir shınlıqtı qolına uslatqan pozziya bolıwı múmkin be? 1994-jılǵı ǵárezsizlik dáwirinde shıqqan toplamda da ele «orısqa tiymew» baǵdarınıń tásirinen Ájiniyazdıń sóz marjanlarına istanat keltirip, onda «Bul jerde kóp edi

noǵay sháhári, olardı joq etti orıs ńáhári» degendi Ájiniyaz ayttı dewge kim isenedi» dep, ol kórsetr!lgen «Biybigúl» atlı ńosıq toplamǵa kirgizilmegen.

45

Orısiyattıń qaramaǵınan shıǵıp, óz ǵárezsizligine iye bolǵannai keyin de geypara el zıyalılarınıq elege shekem

«orısqa til tiygizbew» kózqarasınan shıǵa almay júrgen- ligine hayransań. Ne ushın Ájiniyazdıń bul tujırımlı pikirlerine iseniwge bolmaydı? Ol dáwirde qaraqalpaqlar da ádewir etekli el bolıp, shet eller menen qarım-qatnas jasap rawajlanǵan. Sawatlılıq dárejesi de kem bolmaǵan. A l, Á j iniyaz bolsa q azaq tı, noǵaydı, orıstı óziniń aytqanınday:

«Nesiybem kóp shashıp ǵayrı ellerá, SHóplep boldım desem tamam bolmadı»,—

dei, aralap kóp nárselerdi kórgen hám kógg hádislerdi esitken. Sonıń nátiyj esinde ol orı slardıq noǵay qalaları n, musılmannıń izlerin joq qılǵanın júdá durıs túsingen.

Tariyxqa júgineyik. XIII ásirdin basıpdaǵı bólek-bólek bolıp jasaǵan orıs knyazları Batıydıń soqqısınan qulap, orıs j erleri birneshshe j úz j ı llar dawamında Altın O rdaiı ń qol astı nda boldı . K ey i n A ltı n O rdadan qutılǵanınan son, hámme waqıt Rossiya mámleketi basshıları Altın Orda xanlarına baǵınǵanlıǵın júdá ayıp kórdi. Patshalardıq buyrıǵı menen J oshı ulısı (Altın Orda) mámleket retinde yadtan óshirildi. Petr I diń Rossiya baspa- larında 1994 — 95-jılları járiyalanǵan bir buyrıǵında

«Basurmandı áste-sekin umıttırıń, onı bilmesin, abıroyı páseytilip, yadtan shıǵarılsıi» degen tansırması házir hámmege belgili. Sonıń nátiyjesinde Altın Ordadaǵı barlıq úlken-kish i qalalar joq qılınıp tegislendi, urpaqlar sanasına jetkerilmedi. «Orıstıń qáhári menen», Batıy Sarayınıq ornında házir A straxan wálayatı nıń «Seli- terenova» awılı, Berke sarayınıń ornına Volgograd wálayatı- nıq «Ńarevo» degen awılı pay da boldg. Dúnyaǵa belgili usı qalalar menen birge Don dáryasının tómeninde jaylasqan Tanais, Volganıń on jaǵasında j aylasqan Xodja-Turxan, Oral dáryasınıd oń jaǵında Atıraw hám Uralsk qalasının, ortasındaǵı Sarayshıq qalaları, sonday-aq Altın Orda xan ları nı ń hám ulam aları n ı q barlı q m avzoleyleri,

46

qábirstandaǵı estelikleriniń hámmesi jer menen jeksen qılındı.

Ájiniyaz onı bilgen, oqıǵan, hátteki kózi menen kórgen- likten bul tariyxıy haqıyqatlıqtı jazǵan.

Ájiniyaz dóretiwshiligi tereń mazmunlı, ótkir pikirli, filosofiyasınıń astarlı ekenligin tán alıp, onı tárip- legende, Yaǵnıy xalıqqa sol turısında barlıq maǵızı menen kórsetiwde bizde ele qáte-kemsh ilikler ush ırap atırǵan sıyaqlı. Onıq mańızın shaǵıp, tásirin páseytpey, kerisinshe kúshliligi hám saldamlıǵı túrinde kórsetip, onı dúnyaǵa tanıtıw, onıń házirgi perzentleriniń wazıypası hám ruwxıy órkenlewiniń dárejesi dep qaraw kerek. Bulay dewimniń sebe- bi, Á jiniyaz óziiiń júdá mańızlı, filosofiyalıq sırı joqarı «Dáwran bolmadı» degen shıǵarmasında:

Guzar dárbeıtine qurǵan kóshkimde, Dártimdi dártleser hámdam bolmadı, —

dep oylasqanday, sırlasqanday, ózi qatarlı intellektual- lardıń az bolǵanlı ǵı na nalı p, oǵan tárbiya berip j ol kórsetetuǵı n, kri ti kalı q kózqarasta onı dúzetip ǵana qoymastan onı durıs túsinip, álpeshlep, dańqın kóteretuǵın q ál p el er d i ń hám qáw en d er l er d i ń hálsiz bolǵan lı ǵı n kórsetip:

«Tuǵırımda talpınǵan alǵır baz edim, Qálpe-sayadlarım maman bolmadı >—

dep j oqarıda keltirgenimizdey, Ájiniyazdıq hasıl júgin dúnya bazarına shıǵarǵanday kárwan bolmawına, onı tayarlap, taplap, eeyislep, bayraqqa qosıp, dańqın sh ı ǵaratuǵı n

«qolpe-sayadlarınıń maman bolmawın da» xalqımızdıń sol waqıttaǵı siyasiy-jámiyetlik awhalınıń dárejesi bolsa, keyingi dáwirlerde, házirgi erkinlik zamaıında da Ájiniyaz- Dıń sol sózi sh aqırıq bolıi turǵan sıyaqlı. Yaǵnıy, bul máselede sol Ájiniyaz aytqan mamanlıq ele jetispey átırǵan- day túyiledi. Olay dewimizdin, sebebi, 1988-jılı «Qaraqal- paqstan» baspasında shıqqan «Ájiniyaz» tańlamalı shıǵarma- larını ń izine tirkelgen, belgili ilimpazlar dóretken

47

sózlik túsindirmelerkn oqıp kórip, sol ilimpazlardıń Ájiniyazdı túsiniwden qansha alıs ekenligine kámil bolasań. Mısalı, onıń «Kewlim meniń» degen qosıǵındaǵı:

«Bir basımdaǵı hásiretim, Girdablı ummana megzer» —

degen qatarlardaǵı «girdablı ummana» degen sózlerdi «qoyıw ılay aralas qaynawıtıp, ya iyrim tartıp jer astınan shıǵıp turǵan suw» dep túsindirip, oqıwshılardı aljastıradı. Bunıq mánisi «basımdaǵı hásiret okean quyınına yamasa tolqınına uqsaydı» degendi bildiredi. Taǵı da «Bozatawlı názelim » degen teren m azm unlı oy-pikirler berilgen qosıǵındaǵı:

«Falektiń gárdishi jayhun girdabı. Bir tabassum etsen kewlimniń tabı, Ishqı láshkeriniq dahshat sarkabi, Bul amanat jandı tánnen bezdirer» —

degen kuplettegi «girdab» degendi pataslıq dep, al «ıshqı láshkeriniń dahshat sarkabı» degendi ıshqı láshkerinin,

«aybatlı» basshısı dep túsindirip, dahsh at degen sózdi

«qorqınıshlı yamasa qáwipli» dewdiń ornına «aybatlı» dep keltirgen.

Sol túsindiriwlerde hámmege ayan sózlerdi: naǵmetti — («yaxshı xatın iyuirer quda naǵmeti») — «sıylıq» dewdiń ornına «azıq-awqat» degen. Amanattı, Yaǵnıy adamgershilikke tiyisli filosofiyalıq túsinikti — («Amanat janı mdı tánnen bezdirer») — amanat dep ayta beriwdiń ornı na,

«waqıtsha» dep, «parwananı — («zar-zar iygılap keldim, parwana baqqan beri kel»), degen qatardaǵı «shır-pır bolıp, kewlimdi baqqan» degen mánislerge iye sózdi — «gúbelek» dep, — faziyletti («fazilet bilmegen nadan, tórt ayaqlı malǵa megzer») — pazıl Yaǵnıy «payızlı» dewdiń ornına — bilim, aqıl, parasat dep, «raxibti» — («Aqılıq 6ovic a raxiblerge bildirme») dewdiń ornına « qı zǵan sh aqlı qtan sh ı qqan dushpan» dep, j anandı (« X osh irey bolmaq bilen j anan bolurmı») — jas jigit dep yanaqtı — («zulpı yanaǵına

48

duser») degen sózdi tulımshaǵı shanaǵına túser dewdiń ornına

- «moyınına» dep. «mánawiyat tajı» nı («J aqsınıń hár gápi mánawiyat tajı») Yaǵnıy «ruwxıylıq tajı» dep túsindiriw ornına «qudanıń mártebёei» dep, ilmi haldı («Ilmihaldı ilmihalǵa satıitı») Yaǵnıy Islamnıq bes parızın buzıitı, dewdiń ornına «molla axun» dep túsindirgen. Sonday-aq

«yaǵısh» degen sózdi «kóp su», «idrakli» degen sózdi «iti- barlı», dep túsindirgen ilimpazlardın sawatı Ájiniyazdıń qálpe-leriniń elege deyin shınında da maman bolmaǵanlıǵın kórsetedi. Sebebi, bul keltirilgen ájayıp túsiniklerdi ańlatıi turǵan sózler onıń qosıǵınıń tayanıshı bolıp, onı burmalaw álbette pozziyanıń qunına nuqsan keltiredi,

SH ayırdıń bul sózleriniń negizinde jerdegi adamnıń janlı dúnyası tereń hom kúshli jańlaydı. Bunda shıǵıs tillerinen kirgen sózler menen ápiwayı bendeniń payına tiygen barlı q sh adlı ńlar, qapalı qlar shın hám tolıq túrinde kórinedi. Ol ishki dúnyalıq turxmıstıń aǵımı menen birligin kórsetedi. Áne usında Ájiiiyazdıń tili úlken rol atqarıp, qoeıqtı bayıtadı hám salmaqlı, shiyrin, súy- kimli qıladı.

Qunlı shıǵarma ondaǵı sońǵı sóz benen nitip qalmaydı. YA mae a qaharmanlardın tariyxın jırlawdıń tawsılıwı mepen tawsı lm aydı . Ol endi oqırmannı n janına hám s.yanasına kóship ótedi. Ol ishki kúshlerdi retleydi. Ol adamda ólmeytuǵın hújdannıń sh ıraǵı, hańıyqatlıq gúldostesi retinde jasap, dúnyadaǵı gózzallıqtı hám páslikti qabıl etiwde hár bir adamnıń ómirinde sózsiz bolatuǵın qıyınshı- lıqlardı jeńip alıw hám onı óz qálbinde sınap kóriwge xızmet etiw arqalı uzak; jasaydı. Demek, olay bolsa, ol altın miyrastı tolıq, haqı yqı y hám obъektiv súwretlew, onı shiresinen ayırmay, shiyrin zibanlıǵına marapatlanıp hám onı tán alıp, onın kópsh ilikke tolıq hám shıraylı halında jetip barıwına xızmet etiw — júdá úlken sawaplı hám azamatlıq wazıypa.

«Erkik Qaraqalpaqstan» gazetası, 2004-jıl 12-avgust.

* — J . Bazarbaev ₄₉