3. Joqqa júyrik jete me? Qalay?

Xalqımız óziniń ruwxıyatında haqıyqatlıqtıń shay- dası bolǵan hám «J oqqa júyrik jetpeydi» dep úyretken.

«Joqtı bar» degen jalǵan sózlerden awlaq bolıwǵa shaqırıp, onıń gúnası awır, tárbiyaǵa zıyan keltiredi dep esaplaǵan. SH ınında joqtı joq demeklik filosofiyalıq tiykardan absol yutli k shın l ıq .

Biraq biziń zamanımızda geypara «júyrik jigitler»

«joqtı bar», «bolmaǵandı boldı», «aytpaǵandı ayttı» dep murtınan kúlip, nadanlardı shalǵıtıp, jámiyetlik sana- nıń azıwına járdem berip atırǵan sıyaqlı. Bul jalǵan jeke zamanlasların jamanlaw, yamasa birewdiń abıroyına nuqsan qılıwǵa qaratılsa da júdá awır gúna, biyqásiyetlik bolıp, xalqımız ondaydı alaslaytuǵgaı turǵan gáp. Al,

297

joqtı «ullı adamlar ayttı* dep olardıń awzınan, xalıq ­ tıń abıroyına nuqsan keltirilse onda ne boladı? Ásirese, onday qılwa baspa sóz qurallarında járiyalanıp, kópshilik- tiń sanasına azıq beriw wazıypasınan shıqsa, onda qalay? Tilekke qarsı, tap usınday qatnas biziń ullı babamız,

qaraqalpaq xalqınıń ruwxıy baylıǵınıń ǵáziynesi, milliy ádebiyatımızdıń shıńı hám maqtanıshımız Berdaqqa tiyisli bolıwı hár bir zıyalıman degen shaxstı táshwishke salıp, oylandırmay qoymasa kerek.

Berdaq babamız biziń tariyxıy tayanıshımız hám turmıs- lıq súyenishimiz. Onıń miyrasları arqalı tarbiyalanamız, onıń nasiyatları arqalı ózimizdi tekserip kóremiz. Onıń pikirleri arqalı biz ólshenemiz, hám bizdi, hám ótkenimizdi ólsheydi. Sonlıqtan biz onıń sózlerin tauap qılamız. Onıń

«Sóyledim hárwaq anıqtı, Etkenim joq jalaq-julaq» degen sózińe inanamız. Sonlıqtanda biz Berdaq pikirlerin burma- lap, «jalaq-julaq etiwge pútkil tábiyatımız benen qarsımız. Tilekke qarsı, meniń júda húrmetim kúshli pikirlesim, shıi patriot, xalıq súyengen shayır, qádriyatlarımızdıń jan kúyeri, názerdegi ǵayratker Dáwletnazarov Xalilanıń 2007-jılǵı 11-oktyabrdegi «Erkin Qaraqalpaqstan» gazeta- sındaǵı «Ádebiyat tulǵaları» degen aydar menen shıqqan «Ber-

daq» atlı maqalasında

«Qaraqalpaq xalıq bolǵalı, Xalıq ataǵın alǵan emes»

dep Berdań aytqan edi degen gápin oqıp ózimdi qay jerge qo yar ı m d ı bilm edim . Bul gáp, B er d aq tı ń burı nǵı basılmalarında bar edi*!? degen sózlerine gúmanlanıp, barlı q basılmaların qarap sh ı ǵı p, bul qatarlardı tappadım. Xalila, Berdaqtıń bulay aytıwınıń sebebi:

• xalıq bolıp basqa eller menen teń turıp, qashan óziniń kimligin, kúsh-qúdiretin, bilimdanlıǵın kórsetip, bir tuwdıń astında jámleser eken degende shıǵar* dep jazǵan pikirine de inanbadım.

Máyli, bul Berdaqta joq bul sózlerdi yadtan shıǵarıp, toqıǵanda bolar. Olay bolsa qaraqalpaq xalqı ol dáwirde

298

qanday at penen atalǵan eken?. Xalıq ataǵın almaǵan bolsa onda ol qáwimlik dárejede jasaǵan ba? Onday jaǵdaydı Ber­ da*; óziniq Qońırat qáwimine kiretuǵın qoldawlı ruwınıq sheńberinde qalıwı kerek emes pe? Sebebi tariyx áyyemnen kiyatırǵan adamlar jámáásiniń tórt túrin biledi. Olar: urıw- lar, qáwimler, xalıqlar, milletler. Xalıq birneshe qáwim- lerden turıp, óziniń tiline, psixologiyalıq pishinine, territoriyasına iye bolıwı tiyis. Onday belgiler qaraqalpaq xalqında bolmadı ma? Boldı, ol ázelden aq oǵan iye edi. Bunı tariyx dálilleydi. Ata jurtı Túrkistandı aytpaǵanda, xalqımız:

• Arǵı atamız Esengeldi SHegara Maylı sheńgelli Sonnaya beri el teń keldi*

dep jırlamadı ma?. Al, Berdaq bolsa:

Maylı sheqgel shegara Arjaǵın Aydos soradı Xanǵa haqın bermedi Ózinen márt kórmedi*

dei badıraytıp kórsetken emespe?

Qaraqalpaq burın xalıq ataǵın almaǵan bolsa, onda nege xalqımız Maman biydi basshı etip Peterburgqa elshiler jiberedi. Olar Elezaveta Petrovnanıń dargayında qabıl etilip, qaraqalpaqlardıq russlardıń qol astında ótken- ligine jarlıq ákeledi?.

Sonday-aq Xalila, Berdaq «Qaraqalpaq xalqı qashan kim- ligin kórsetedi» dep oylaǵanda shıǵar» dep sózin maqullaydı. Al ol xalıq neshshe ret óziniń kimligin kórsetpedime? Mısalı Berdaq óziniń «SHejire* atlı miynetinde Úrge- nishti jaylaǵan qaraqalpaqlar Xiywa xanınıń zulımlıǵına shıdamay «Atı qaraqalpaq birlesip», kóshiwge májbúr bolıp, J ańa dáryaǵa jetip kelgende, Edil biydiń xalıqqa dáryadan ótip jatıńlar degen násiyatın birewleri tıńlamay:

«Qońırat bolǵan ótip jattı On tórt urıw, ótpey jattı

299

Tań da attı, jaw da jetti Mıń balanı alǵan eken»

Bul qayǵı-ǵapletten keyin óziniń xalıq ekenin bildirip

«Qońırat suwdan qaytıp ótip, Jawmıt penen urısh etip, Sardarın tiriley tutıp Xojanazar batır al ran eken» Mıń bala jawmıtta qaldı Sardar qalpaqta qaldı

Sardar bilan alıe etip Mıń balanı alǵan eken»

Bul xalıqtıń kimligin kórsetkeni emespe?

Xalila: Berdaq «xalıq ataǵın alǵan emes» degende: «Qara- qalpaqlar qashan xalıq bolıp, bir tuwdıń astına jıynalar eken dep arman etkende bolar, dep tastı yı qlaydı . Al, qaraqalpaq xalqı tariyxında neshshe ret bir tuwdıń astına jıynalmadı ma? Onı qalay bilmeslik qılamız? Aydos biy qozǵalańı, Ernazar Alakóz birikpesi hám taǵı basqalar buǵan mısal bola almay ma? yamasa ol waqıyalardan Berdaq xabarsız boldı ma? Berdaq bul haqqında:

Qarıwlanıp kúshin jıyıp, Arı ushın janın qıyıp, Xalqınıń kóz jasın tıyıp. Ne hasıllar ótken ekıen»

dep jırlamadı ma?

Biz ilimpazlar, qarańalpaqlardıń erteden-aq xalıq bol- ranı, onıq mádeniyatlı, sawatlı bolǵanı hám tariyxta xalıq retinde moyınlaǵanın bilemiz. Ol baspalarda járiyalanıp ta atır. Hátteki belgili akademik S.Kamalov basshılıǵında qaraqalpaqlardıń mámleketshiliginiń tariyxı da izert- lendi. Olay bolsa, endi biz joq nárseni bar dep ne ushın Berdaqtı burmalap, jámiyetlik sananı aljastıramız hám ózimizdiń ótkendegimizdi páske taslaymı z. Berdaq óz shıǵarmasında

g

3 0 0

Qargshalpaq xalıq bolǵalı Xalıq ataǵın alǵalı Haqtaǵala jol salǵalı Bir tedlikti alǵaı emes».

dep jırlaǵanı ıras.

Bunda másele teńlik haqqında bolıp, Berdaq qaraqalpaq xalıq ataǵın aldı, biraq teńlikti ala-almadı dep jırla- ǵanı taqiq. Ol zamanlarda qaysı xalıq teppe-teń teńlikti aldı. Urıs, qaǵıs, kúshi jetkenniń zamanında kewildegidey teńlik bolarma edi?. Belgili akademik B.Axmedovtıń kórse- tiwiıshe, Túrkistan óziniń 5 mıń jıllıq tariyxında 136 jıl ǵana tınıshlıqta jasaǵan. Basqa jılları urıs, jawger- shilikte bolǵan. Sonday alasapıranda da xalqımız óziniń xalıqlıǵın saqlaǵan. Óz atına iye bolǵan. Bul absolyutlik hám obektivlik shıilıq. Onı heshbir «júyriktiń* biykar- lawǵa haqqısı joq. Bunı biykarlap, «xalıq ataǵın alǵan emes» dep tastıyıqlaw biziń oyımızsha xalıqtıń abıroyın páske taslawǵa jaǵday jaratıw. Dosqa toba, dushpanǵa kúlki qılıwdıń bir kóripisi dep qarasa boladı.

Sebebi keshegi kúngi tariyxımızǵa názer taslasaq, usılay etip ózimizdi kemsitiw sovetlik sistema waqtında háwij alǵan edi. SHoralar dáwirinde xalıqtıń haqıyqıy tariyxı burmalandı. Olar, bizler qansh a dárejede artta qalǵan, ebeteysiz, nadanlardı úyretip, tárbiyalap xalıq qatarına qosıp atırmız, bizlerge «oparin» dep maqtanıwı ushın, bizlerdi kórsetpe qural retinde paydalanar edi. Bul hańqında dúnyaǵa belgili, ullı jazıwshılar SH.Aytmatov hám M.SHaxa- novlardıń «Plach oxotnika nad propostъyu» (Alma-ata 1996) degen kitabında «Bizler totalitarizm dáwirinde Orayǵa jaramsaqlanıw ushın 1913-jılı Qazaqstan, K,ırǵızstan xalıqlarınıń sawatlıǵı 2 —3 prońent edi. Al sovet dáwirinde hámme pútkilley sawatlı boldı dep, ózimiz minberde turıp, shın júrekten, saltapatlı jaǵdayda bayanlap, ózimizdi ta­ riyxı joq, nadan adamlardan turatuǵın xalıq dep kórsetip, ózimizge ózimiz qullıń psixologiyanıń tamǵasın basıp, qu- rıqqa ózimizdiń bosań, baǵınǵıshlıq moynımızdı tıqtıq.

Basqalar onı, doslarsha bir awızdan maqullap, qolların qızǵın turde shappatladı* (288-bet) dep kórsetken edi.

Eger bul durıs pikirdi Qaraqalnaqstan jaǵdayında qıyas- lasaq onda biz xalqımızdıq sawatlılıǵı 0,2% ǵana bolǵan, bizdi xalıq qılǵan Oktyabr revolyuńiyasınıń kósemleri dep tastıyıqlaǵanbız hám usı j alaq-j ulaqlı qtı dálillew ushın Berdaqtıda názerde tutqanımız bar1.

Bulardıń hámmesi ayanıshlı ótmish edi. Endi ǵárezsizlik keldi, elimizde milliy ǵárezsizlik ideologiyası ústemlik súrip atır. Usınday ózligimizdi álpeshlep atırǵan baxıtlı turmısımızda biz endi kimge jaramsaqlanıwımız kerek!.

Men, bul máselede Xalilanı ayıplamayman. Sebebi bul pikir onıń jeke pikiri emes ekenligin bilemen. Belgili anglichan filosofı Djon Lokk «adamlardı aljastıratuǵın eki nárse bar: birewi mısh-mısh gápler, ekinshisi belgili adamlardıd aytqanlarınıń bárine inana beriwshilik*deydi. Solay bolsa Xalila ótken zamanındaǵı jazǵanlarǵa inanǵan hám óziniń erkinen ǵárezsiz Berdaqtıń hám xalqımızdıń abı-royına daq salǵan.

Biz ol ótkendegi jaramsaqlanıw qásiyetlerden bas tarttıq, jańa milliy ideologiyanı basshılıqqa alın, qádriyat- larǵa tuwrı qatnas, hadıyqatlıq hám adalatlıq kórsetiw ideyası menen jasap atırmız. Bul jaǵdayda barlıq ómirin xalıq ushın, onıń abroyı ushın pida etip, onıń jırın jır- lap, muńın muńlap, nátiyjede qaraqalpaq atlı xalıqtıń ullı danıshnanı dárejesine kóterilgen babamızdıń aytpaǵa- iın ayttı dep onıń hám xalıqtıń abıroyına nuqsan kel- tiriw júdá zıyanlı boladı.

Sonlıqtanda «joq» nárseniń «joq» ekenligin hár dayım túsinip, onı burmalap «bar» qılaman demey-aq «joqqa juyrik jetpeydi» degen xalqımızdıń ájayıp maqalın basshılıqqa alıp, haqıyqatlıqtı bayraqetip, jańadáwir talabına ılayıqlı bolıwımız dárkar.

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası, 2007-jıl 13 dekabr.

’Qaraqız: T. Qayıpbergsnov. Qaraqalpaq dástanı. T.1. Nókns, «Qaraqal paqstan» baspası, 1973

302

JUWMAQ

Ǵárezsizlik jıllarında ruwxıyat máselesine múnásibettiń túnten ózgeriwiniń sebebi, «Joqarı ruwxıy wazıypalar keshe yamasa búgin oylanıp tabılǵan emes. Olar insaniyattıń mıń jıllıq tariyxı, ata-babalarımızdıń neshshe-neshshe áwlad- lar tájiriybesi dawamında júzege kelgen*1 degen Prezidenti- miziń ibratlı sózlerin basshılıqqa alıp, olar jámiyet hám millettiń gúlleniwiıiń bas faktorı hám fundamenti dep esaplaymız. Demek, jámiyette ruwxıy islerdi jetilis- tiriwde, olardıń nátiyjeliligin asırıwda babalarımızdıń jaratqan teńi-tayı joq tariyxıy miyraslarımızdıń áh- miyeti óz aldına. Bul miyrastı milliy maqtanısh hám quwanıshtıń qáliplesiwindegi ornın itibarǵa alıw menen qatar oǵan qosılıp búgingi kúndegi dóretiwshilik ańılımız tárepinen pitkerilip atırǵaı kórkem shıǵarmalardıń da ózine say áhmiyetli ornın esaiqa alsaq, onda ruwxıyatı- mızdıń sháshmeleri dóretiwshilik baǵdarında rawajlanıp baratırǵanlıǵın kóremiz.

Ruwxıyat tek insan ushın tán qásiyet. Lekin ol ilahiy

yamasa ǵayrı tábiyiy hádiyse emes, al sociallıq hádiyse bolıp, insannıń iskerligine baylanıslı. Ol iskerlikten payda bolǵan, insannıń ruwxıy álemindegi belgili jaǵımlı sociallıq áhmiyetke iye páziyletlerge ruwxıyat delinedi. Ruwxıyat adamnıń jasawınıń maqseti ne?- degen máseleniń sheshiwi menen tikkeley baylanıslı. Ol adamnıń jasawınıń tiykarǵı maqseti qayırlı isler qılıp, múnásip perzentler tárbiyalap, jaqsı at qaldırıw. Usı tiykardan ruwxıyat degenimiz insandı qayırlılıqqa aparatuǵın maqsetlerine erisiw barısında oǵan xızmet qılatuǵın arzıw-háwesleri, aqıl-parasatı, bilimleri, ámeliy tájiriybelerinen dóregen buzılmas erki dewge boladı.

‘Karimoya I.A. SHıǵarmalar jıypaǵı, 1-tom, T., 1996 j ., 17-bet.

30 3

Ruwxıyat máselesi tek pikirler jıyıntıǵı emes, ol ibrat mektebi, jaqsılanıw jolı, ruwxıy joqarı bahaǵa iye bolıw maydanı. Sebebi jamanlıqtan jamanlıqtı ańlaw hám onnan qaytıw - ibrat. Urınıń táǵdiri - ibrat, gázzaptıń qılwası - ibrat, danalardıń ómiri - ibrat, satqınnıq nátiyjesi - ibrat. Demek, ibrat ala bilmek - bul ruwxıyat. Al kórip turıp ibrat almaw - ruwxıy soqırlıq, «Kózi soqırdan kewili soqır jaman» dep usıǵan aytıladı.

Lekin ibrat eliklew emes. Ibrat ornına eliklewdi qoyıw adamnıń dil kóziniń kórliginen xabar beredi. Qay jerde, qaysı zamanda ibrat ornına eliklew isletilse, ruwxıylıq- tıń ólgeni dep qaraw kerek. Sebebi, adamnıń óz maqseti, óz jolı bolıwı dárkar. Demek, kitapta kórsetilgenindey, demo- kratiyanı batısta qanday bolsa, sol turısında qabıl etiw, onı universal dep esaplaw, Yaǵnıy oǵan eliklew, xalıqtıń ruwxıylıǵınıń hálsizligin kórsetedi.

Búgingi dúnyanı tor sıyaqlı orap alǵan Internet sis- teması arqalı qálegen adam hár qanday maǵlıwmatlardı qabıl etiw yaki jiberiwi múmkin. Álbette, onıń kisiniń dúnyaǵa kóz-qarasın, bilimin keńeytiwge áhmiyetin biykarlamaǵan halda, tap sol sistema arqalı ápiwayı ádep-ikramlılıq ólshemlerine tuwrı kelmeytuǵın ádepsizliklerge eliklew júdá qáwipli hám biziń ruwxıyatımızǵa say kelmeydi.

Sol sebepli jaslar sanasında Watanǵa sadıqlıq, babaları- mız qaldırǵan biybaha ruwxıy miyrasın, milliy, jeke, januyalıq qádriyatlarǵa joqarı húrmet tuyǵıların qáliples- tiriw ushın elede kóp isler qılıw lazım. Ásirese, jaslardı shańarań qurıwǵa, jınısıy-medińinalıq tárepten tayarlaw menen birge huqıqıy sawatxanlıqtı asırıw, shańaraq ekonomikası, mádeniyatı, psixologiyası, ádep-ikramlılıǵı sıyaqlı máselelerdi úyretiw júdá áhmiyetli.

Ásirese ruwxıyat tarawındaǵı jaslardı tárbiyalawda Watan tariyxın hám mádeniyatın, ádebiyatın, ádep-ikramlılıǵın, erteden kiyatırǵan úrp-ádetlerin hár tárepleme úyreniw házirgi kúnniń eń áhmiyetli wazıypası.

K itaptı ń j uwm aqlawı nda húrmetli P rezidentimiz Y.A.Karimovtıń «Reforma - áweli adamlar sanasındaǵı ózge-

304

rislerdur» degen shıǵarmasındaǵı «tamırında milliy maqtanısh, Watan ıshqısı yoshıp turmaǵan adamnan mártlik kútip bolmaydı. Biz sonday ortalıq jaratıwımız kerek, jurtımızdın, hár bir múyeshinde, hár bir puxara kelbetinde azat hám abat Watannan maqtanıw sezimi kózimizdi jaynatıp tursın» degen sózi menen tamamlap, ullı keleshekte elimizde ullı ruwxıylıq bulaqlarınıń tasqınlap aǵıp turıwına xızmet etiw ádiwli wazıypa ekenligin taǵı bir ret tastıyıqlaymız.

MAZMUNÍ

1. Anaxarsis danıshpan-biziń ruuxıyatımızdıń túp saǵası 6

2. Mamun akademiyası-xalqımız maqtanıshı 11

3. Házireti Nawayı - ruuxıyatımızdıń ǵáziynesi 20

4. Berdaq — xalıq danıshpanı 27

5. Xalqımız Ullı Berdaq názerinde 33

6. Ájiniyazdıq sóz marjanları - biybaha miyras 44

7. Ájiniyaz poeziyasındaǵı — insan filosofiyas.ı 50

8. Ájiniyaz lirikası-muhabbat filosofiyası 55

1. Tariyx ózligimiz mektebn

1. Sahibqırannın siyasiy hóm insanıy sawlatı 60

2. Erjúrek hám shıdamlı xalıq 66

3. SHıńǵısxan — túrk... Qıyatlar mońǵol ma? 73

4. Qaraqalpaqlardıq áyyemgi tiykarların

izertlew haqqında birer sóz 87

5. ♦Qaraqalpaq* átnonimindegi «qara* sóziniń

tariyxıy mánisi 94

6. «Arıslan tuwǵan Ernazar biy (Berdaq) 100

2. Ǵárezsizlik — ruwxıylıq quyashı

1. Prezidentimiz ǵárezsizliktiń bas arxitektorı 108

2. Ruwxıyat - insannıq kúsh-quwatı hám mártligi 115

3. Óz huqıqın tapqan xalıq 122

4. Milliy ideya hám demokratiya 128

5. Huqıq hám nızam - tınıshlıq tayanıshı 133

3. El azamatları — millet maqtaııshı

1. N.Dáwqaraev táǵdiri el táǵdiri edi 137

2. Ádiwli el aǵası. pidayı insan 145

3. Sabır Kamalovtıń danalıq pazıyletleri tuwralı oylar 157

306

4. El ǵamxorı-ájayıp insan 168

5. Sónbeytuǵın j uldız 174

4. Ádebiyat — kewil filosofiyası

1. Kewlim múlki» jolǵa ánjam bolǵanda................................................	179
2. «Terbenbes tebrendirdi»................................................................................	187
3. Ómirdiń ilhamı - shayırdıq filosofiyası.......................................	192
4. «Shayırdıq shiyrin zibanı - sayratqai edi namanı*.................	200
5. Tásirli tájiriybe yamasa tiyimli xotira..........................................	208
6. «Áta kórgen oq jonar, Ana kórgen ton pisher»..................................	203

5. Ádep-ikramlılıq ruwxıylıq ózegi

1. Ózligimnzdiń tórkini, tirishiligimizdiń

arqawı — qosıqtı qásterleyik 220

2. Ákelik qásiyet insan kuyashı yamasa atańdı uluǵla, otaǵası 226

3. «Dástúrdiń iyesi xalı q» 233

4. Ómirdegi haqıyqıy baxı t 241

5. Miyrim-sháiáát insanıylıq pazıylet 246

6. Ashıq gindiklerge qalay qaraysız? 250

7. Gelleni dúgistiriwde sálemlesiwme? 253

8. Iybeli qız - miyweli qız 258

6. Tábiyatqa ozbırlıqtıń ruxıyatqa jaǵımsız tásiri

1. Aral táǵdiri - miyras táǵdiri 262

2. Qaraqaliaqstanda qawın seyili qashan boladı? 275

3. Aralım - ruwxıy uwızım 280

7. Sın ruuxıylıqtıń tayanıshı

1. Jurnalǵa da juwapkershilik, sawatxanlıq dárkar 284

2. Tereń túsindiriwdegi túsinbewshilik 290

3. Joqqa júyrik jete me? Qalay? 297

Juwmaq 303